دوبیتی چیست؟ — به زبان ساده + قالب و مثال
در آموزشهای پیشین مجله فرادرس با آرایههای ادبی و برخی از قالبهای شعر فارسی از قبیل غزل، قصیده، مثنوی و رباعی آشنا شدیم. در این آموزش میخواهیم ببینیم قالب شعری دوبیتی چیست و چه ویژگیهایی دارد.
دوبیتی چیست ؟
دوبیتی یکی از قالبهای شعری کوتاه است که دو بیت (یا چهار مصراع) دارد و مانند رباعی مصراع اول و دوم و چهارم آن قافیه دارد، اما وزن آن با وزن رباعی فرق دارد. سرودن دوبیتی سابقهای طولانی دارد و در کتابهای ادبیات از آن بهعنوان «فَهلوی» یا «فهلویات» نیز نام برده شده است. فهلوی در فرهنگ لغت برای آن چنین تعریفی بیان شده است: شعری که به یکی از زبانهای محلی ایران - جز زبان ادبی و رسمی - به وزنی از اوزان عروضی یا هجایی سروده شده و بخشی از آنها در قالب دوبیتی است.
فهلوی بهمعنای پهلوی است و همین نام نشان میدهد که به زبان پهلوی و لهجههای مرکز ایران مانند ری و عراق شعرهایی سروده شده و قدمت دارد. برای مثال، دوبیتی زیبای زیر از شهید بلخی نشان میدهد که در دوره سامانی این قالب رایج بوده است:
اگر غم را چو آتش دود بودی
جهان تاریک بودی جاودانه
در این گیتی سراسر گر بگردی
خردمندی نیابی شادمانه
دوبیتی رایجترین قالب شعری بین قشرهای مختلف مردم است. گوینده بسیاری از دوبیتیها که اغلب آنان از روستاییان و چوپانها بودهاند، مجهول است. برای مثال، معلوم نیست سراینده دوبیتی زیر چه کسی بوده است:
جوانی هم بهاری بود و بگذشت
به ما یک اعتباری بود و بگذشت
میون ما و تو یک الفتی بود
که آن هم نوبهاری بود و بگذشت
قالب دوبیتی چگونه است؟
ساختار دوبیتی از نظر همقافیه بودن مصراعها شبیه رباعی است. بدین شکل که مصراعهای اول، سوم و چهارم همقافیه هستند.
قالب دوبیتی در تصویر زیر نشان داده شده است.
البته در موارد اندکی نیز هر چهار مصراع میتوانند همقافیه باشند که تصویر زیر آن را نشان میدهد:
وزن دوبیتی چیست؟
وزن دوبیتی «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» است.
برای مثال یکی از دوبیتیهای معروف باباطاهر را بررسی میکنیم:
دو زلفانت گرم تار ربابم
چه میخواهی ازین حال خرابم
ته که با مو سر یاری نداری
چرا هر نیمهشو آیی به خوابم
هجای مصراع اول بهصورت زیر است:
دُ / زُل / فو / نِت / گِ / رُم / تا / رِ / رُ / با / بُم
مَ / فا / عی / لُن / مَ / فا / عی / لُن / فَ / عو / لُن
دوبیتیسرایان معروف
همانطور که گفتیم، دوبیتی شعری بوده که بیشتر بین عامه مردم رواج داشته و به همین خاطر شاید نتوان بهاندازه سایر قالبهای شعری، شاعران دوبیتیسرای معروفی را پیدا کرد.
البته در تاریخ سرایش دوبیتی، شاعران معروفی وجود داشتهاند که از آنها میتوان به افراد زیر اشاره کرد:
- بندار رازی
- باباطاهر
- پورفریدون
- شرفشاه گیلانی
- شمس مغربی
- فایز دشستانی
از میان دوبیتیسرایان باباطاهر و فایز معروفتر هستند. علاوه بر این اسامی، در چند دهه اخیر تغییرات بزرگی در محتوای دوبیتیها رخ داده و مضامینی تازه به آنها افزوده شده است. نامهایی چون زندهیاد سید حسن حسینی و قیصر امینپور در این زمینه دوبیتیهای زیبایی سرودهاند.
در ادامه، چند دوبیتی از شاعران دوبیتیسرا آورده شده است.
باباطاهر:
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
که هر چه دیده وینه دل کنه یاد
بسازم خنجری نیشش ز پولاد
زنم بر دیده تا دل گرده آزاد
***
اگر دستم رسد بر چرخ گردون
از او پرسم که این چین است و آن چون
یکی را میدهی صد ناز و نعمت
یکی را نان جو آلوده در خون
فایز دشتستانی:
به قربون خم زلف سیاهت
فدای عارض مانند ماهِت
ببردی دین فایز را به غارت
تو شاهی خیل مژگونها سپاهِت
***
خودم اینجا دلم در پیش دلبر
خدایا این سفر کی می رود سر
خدایا کن سفر آسون به فایز
که بیند بار دیگر روی دلبر
سید حسن حسینی:
چو جان در مجلس تن پردهای نیست
بر این راز نمایان، پردهای نیست
مواظب باش ای دل! تا نیفتی
که در ایوان عالم نردهای نیست
قیصر امینپور:
تبم ترسم که پیراهن بسوزد
ز هرم آه من آهن بسوزد
مرا فردوس میشاید که ترسم
دل دوزخ به حال من بسوزد
تفاوت رباعی و دوبیتی چیست ؟
تفاوت دوبیتی از دو دیدگاه شکل و محتوا قابل بررسی است. اولاً وزن دوبیتی با رباعی متفاوت است. ثانیاً از نظر محتوا، مضامین و موضوعات دوبیتی معمولاً غنایی است و در آن به عشق و عرفان و گریه و جدایی و یاد یار و داغ و… اشاره میشود. اما در رباعی بیشتر به موضوعات فلسفی پرداخته میشود. البته رباعیهای عاشقانه و صوفیانه نیز وجود دارد.
یک روش آسان برای آنکه بفهمید شعری که آن را میخوانید از نظر شکل رباعی است یا دوبیتی، این است که آن را هجا کنید. اگر هجای ابتدا کوتاه بود، قالب شعر دوبیتی است و اگر هجا بلند بود، قالب آن رباعی است.
برای مثال، شعر معروف زیر از باباطاهر دقت کنید. اگر این شعر را هجا کنیم، میبینیم که هجای اول آن، هجای کوتاه «بِ» است و این شعر یک دوبیتی است:
به صحرا بنگرم صحرا ته وینم
به دریا بنگرم دریا ته وینم
به هر جا بنگرم کوه و در و دشت
نشان روی زیبای ته وینم
اما همانطور که میبینیم، در رباعی زیر از خیام هجای اول، یعنی «گو»، یک هجای بلند است:
گویند مرا که دوزخی باشد مست
قولیست خلاف دل در آن نتوان بست
گر عاشق و میخواره به دوزخ باشند
فردا بینی بهشت همچون کف دست
همانطور که در آموزش «آموزش وزن شعر فارسی | به زبان ساده و گام به گام» اشاره کردیم، هجاهای شعر فارسی را بهصورت زیر دستهبندی میکنند:
- هجای کوتاه (U)
- صامت + مصوت کوتاه (مثل بِ، نَ، اُ)
- هجای بلند (—)
- صامت + مصوت کوتاه + صامت (مثل دَر)
- صامت + مصوت بلند (مثل گو)
- هجای کشیده (—U)
- صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت (مثل شُست)
- صامت + مصوت بلند + صامت (مثل نور)
- صامت + مصوت بلند + صامت + صامت (مثل دوست)
انواع دوبیتی
دوبیتی را میتوان به سه نوع مختلف تقسیم کرد: دوبیتی با دو بیت مقفی، دوبیت بههمپیوسته، دوبیتی نو. در ادامه به این انواع دوبیتها میپردازیم.
دوبیتی با دو بیت همقافیه
در این نوع دوبیتی، فقط مصراعهای دوم و چهارم قافیه دارند و مصراع سوم مصرع نیست. در این نوع دوبیتی، مصراعهای اول و سوم یک قافیه و مصراعهای دوم و چهارم یک قافیه دیگر دارند. برای مثال دو بیتی زیر از باباطاهر را مشاهده کنید.
عزیزا کاسه چشمم سرایت
میان هر دو چشمم جای پایت
از آن ترسم که غافل پا نهی تو
نشیند خار مژگانم به پایت
دوبیتیهای پیوسته
معینالدین عباسه در قرن نهم با سرودن رباعیهای متوالی که از نظر معنایی مرتبط بودند، قطعهای میساخت. این قالب شعری را دوبیتیهای پیوسته نام نهادهاند. ابیات زیر مثالی از این نوآوری اوست:
اکنون که ز رنگ لاله و بوی سمن
چون جنت عدن گشت اطراف چمن
ای عارض تو رشک گل و لاله و مل
وی طره تو طیره ده مشک ختن
ساغر ز می مغنه خالی مگذار
تسبیح بنه جام و صراحی بردار
حیف است که عمر در ملامت گذرد
برخیز ز روی کرم ای سیمعذار
آن جام شراب ارغوانی در ده
و آن ساغر آب زندگانی در ده
اندر غم و غصه جهان پیر شدم
وآن ساغر آب زندگانی در ده
اندر غم و غصه جهان پیر شدم
گلگونه چهره جوانی در ده
در زمینه دوبیتیهای پیوسته، رشید یاسمی در سال ۱۰۳۵ کاملترین گام را برداشت.
دوبیتی نو
بعضی از شعرهای عصر امروز ترکیبی از چندین بخش هستند که هر بخش آن از دو بیت تشکیل میشود. همچنین، هریک از بخشها از نظر قافیه یکی از سه حالت زیر را دارند:
- تنها مصراعهای دوم و چهارم همقافیهاند.
- مصراعهای اول و سوم یک قافیه همقافیه و مصراعهای دوم و چهارم بهصورت مجزا همقافیهاند.
- دو مصراع طرف همقافیه و در مصراع وسط بهصورت مجزا همقافیهاند.
نامهای دیگر دوبیتی چه هستند؟
دوبیتی نامهای مختلفی داشته که در برهههای مختلف حیات آن مصطلح بودهاند. نامهای دیگر دوبیتی، عبارتند از: ترانه، فهلویات، بیت، دوبیت، دوبیتت، چهار بیتت، ترانگ، کله فریاد، چهارپار، سی تک، چهاردانه، چهارگانه، چهارخانه و چهار تاج.
مضامین دوبیتی چیست؟
در این بخش، رایجترین مضامین دوبیتیهایی را که از دیرباز وجود داشته، بهصورت خلاصه بررسی میکنیم و مثالهایی از آنها را ارائه میکنیم.
مرثیه:
خبر اومد که دشتستون بهاره
زمین از خون احمد لالهزاره
خبر ور مادر پیرش رسونید
که احمد یک تن و دشمن هزاره
شکایت از ظلم:
ز دشتی اومدم در لار میرم
تن ساز اومدم ناساز میرم
الهی خیر نبینه خان دشتی
که با یار اومدم بییار میرم
اشارههای تاریخی:
فرنگی اومد و بندر گرفته
اول کشتی دوم لنگر گرفته
سلام از من به شاهعباس رسونین
که کافر دین پیغمبر گرفته
شکایت از هجران در سفر:
شب شنبه ز کرمون بار کردم
غلط کردم که پشت بر یار کردم
رسیدم بر لب آب صفاهان
نشستم گریه بسیار کردم
موضوعات چوپانی و ساربانی:
شتر از بار مینالد من از دل
بنالیم هردومون منزل به منزل
شتر نالد که من بارم گرونه
منم نالم که دور افتادم از ول
موضوعات اجتماعی - سیاسی:
شاید بتوان گفت که اقبال لاهوری اولین شاعر معاصری بود که مسائل اجتماعی ـ سیاسی را در قالب دوبیتی نیز بیان کرد.
جهان مشت گل و دل حاصل اوست
همین یک قطه خون مشکل اوست
نگاه ما دو بین افتاد ورنه
جهان هر کسی اندر دل اوست
سوالات متدوال مربوط به دوبیتی در ادبیات
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث دوبیتی در ادبیات به طور خلاصه پاسخ میدهیم.
دوبیتی چه تفاوتی با رباعی دارد؟
وزن دوبیتی با وزن رباعی متفاوت است و معمولا در مضامین غنایی سروده میشود.
دوبیتی در چه وزنی سروده میشود؟
دوبیتیها بر وزن ««مفاعیلن مفاعیلن فعولن» سروده میشوند.
تمرین مربوط به مبحث دوبیتی در ادبیات
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «دوبیتی چیست؟»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. کدام گزینه مصراعی از یک رباعی نیست؟
این عمر به ابر نوبهاران ماند
تا چند اسیر عقل هر روزه شویم
جوانی هم بهاری بود و بگذشت
از خشک لبی همیشه دریا طلبیم
۲. کدام گزینه درباره دوبیتی درست نیست؟
دو بیت است که گاه مصرع سوم آن قافیه ندارد
این قالب صورت کامل شده در شعر هجایی در عصر ساسانی است
درون مایه عاشقانه و عارفانه دارد
دوبیتی وزن خاص ندارد
۳. از شعرای معروف دوبیتی سرای ایران:
باباافضل، خیام
مولوی، خیام
باباطاهر، فایزدشتی
باباافضل، باباطاهر
۴. درون مایه دوبیتی:
عارفانه، عاشقانه
عارفانه، هجو
عاشقانه، مدح
رثا، وصف
۵. دوبیتیهایی با قافیه متفاوت که در معنا بهم مرتبط هستند ..... نامیده میشوند.
رباعی
چهارپاره
ترانه
قطعه
جمعبندی
در این آموزش از مجله فرادرس، با دوبیتی آشنا شدیم و دیدیم که یک قالب شعری شبیه رباعی است که البته در وزن و مضامین با آن تفاوت دارد. همچنین، با دوبیتیسراهای معروف آشنا شدیم و چند دوبیتی را برای افزایش آشنایی با این قالب شعری بیان کردیم.
در بخش انواع دوبیتی ها برای هر نوعش یک شعر نمونه می ذاشتید بهتر بشه درک کرد
با سلام،
مطلب بازبینی و اصلاح شد.
از دقت نظر سپاسگزاریم.
عکس بیشتر از کهکشان ها بزارید