فرادرستکواژ آزاد چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
به تکواژهایی که کاربرد یا معنای مستقل دارند و بهطور جداگانه به کار میروند، تکواژ آزاد گفته میشود. تکواژهای آزاد به دو دسته واژگانی و دستوری تقسیم میشوند. به‌عنوان مثال، «باد» یک تکواژ آزاد است که معنای خاص خود را دارد و در تمامی جمله‌ها هم بهطور مستقل به کار میرود. در این مطلب از مجله فرادرس، ضمن آنکه توضیح می‌دهیم تکواژ آزاد چیست، انواع و مثال‌های آن را نیز بررسی می‌کنیم. در ادامه، به تفاوت‌های تکواژها با واژه‌ها اشاره کرده و تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث به مخاطبان ارائه می‌کنیم.
تکواژ آزاد چیست؟
تکواژهای آزاد یکی از رایج‌ترین انواع تکواژها هستند که معنا یا نقش دستوری مستقلی دارند. تکواژهای آزاد از ترکیب دو یا چند واج به وجود می‌آیند. همچنین در ساختار آن‌ها از یک یا چند هجا استفاده میشود.
تکواژها یکی از موضوعاتی هستند که در فیلم آموزش مقدماتی زبان‌شناسی فرادرس آموزش داده شده‌اند. با کلیک روی لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.
بهطور مثال، «با» یک تکواژ آزاد است که اگرچه معنای خاصی را به ذهن مخاطب منتقل نمی‌کند اما به‌عنوان کلمه‌ای مستقل، نقش حرف اضافه را در ساختمان دستوری جمله‌ها به عهده می‌گیرد.
از سوی دیگر، «کتاب» نیز یک تکواژ آزاد است. این کلمه هم معنای به‌خصوصی دارد و هم در ساختمان دستوری جمله‌ها، نقش دستوری مستقلی را به عهده می‌گیرد.
بهطور کلی تکواژهای آزاد زبان فارسی شامل موارد زیر هستند:
- بن ماضی و مضارع فعل‌ها (رو، خواه، رفت، خواست و...)
- اسم‌ها (مداد، لامپ، خرد، لباس و...)
- صفت‌های بیانی (خوب، بد، شاد، راضی و...)
- انواع قیدها (هرگز، هنوز و...)
- ضمیرهای شخصی جدا یا منفصل (من، تو، او، ما و...)
- ضمیر مشترک «خود»
- انواع ضمیرهای اشاره، پرسشی، صفت مبهم، صفت‌های شمارشی ساده و ضمیر تعجبی (این، چند، سه، هر، چه)
- صفت‌های اشاره، صفت پرسشی، مبهم و تعجبی (آن، کِی، همه، عجب)
- انواع حروف ربط هم‌پایه‌ساز و وابسته‌ساز (اگر، که، تا، و، یا و...)
- انواع حروف اضافه (از، با، بر و...)
- نقش‌نمای اضافه «ـِ» در ترکیب‌های اضافی و ترکیب‌های وصفی
- نقش‌نمای مفعولی «را»
- نقش‌نمای منادا (ای، یا، الا و...)
نکته: صفت‌های تفضیلی (با پسوند «تر») و صفت‌های عالی (با پسوند «ترین») تکواژ آزاد به شمار نمی‌آیند.
در این بخش، تکواژهای آزاد را معرفی کرده و مصادیق آن‌ها را برشمردیم. در بخش بعد، انواع تکواژهای آزاد را بررسی می‌کنیم.
انواع تکواژ آزاد
در بخش قبل، توضیح دادیم که تکواژ آزاد چیست و نمونه‌های آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش، انواع تکواژهای آزاد را توضیح می‌دهیم.
تمامی تکواژهای آزاد را می‌توان در دو دسته زیر قرار داد:
- تکواژ آزاد واژگانی یا قاموسی: این تکواژها هم معنای کاملی دارند و هم به صورت جداگانه به کار میروند، مانند تکواژ آزاد «پَر» که معنای «پَرِ پرنده» را به ذهن مخاطب می‌آورد و همواره می‌تواند به‌عنوان یک عنصر مستقل در جمله به کار برود.
- تکواژ آزاد دستوری: این تکواژها کاربرد دستوری مستقلی دارند اما از معنای واژگانی برخوردار نیستند. به عبارت دیگر، مخاطب با خواندن یا شنیدن آن‌ها، معنای به‌خصوصی را متوجه نمیشود، مانند «با»، «تا»، «که»، «اگر» و... که همگی جزء حروف زبان فارسی هستند.
نکته: مهم‌ترین تفاوت تکواژهای آزاد واژگانی و دستوری این است که تکواژهای واژگانی به طبقه باز زبان تعلق دارند و همواره از تعداد آن‌ها کم شده یا به آن‌ها اضافه میشود. برعکس، تکواژهای آزاد دستوری به طبقه بسته زبان تعلق دارند و به‌ندرت ممکن است به آن‌ها اضافه شده یا از آن‌ها کم شود.
در جدول زیر، انواع تکواژهای آزاد فارسی را با مثال مشاهده می‌کنید.
| تکواژ آزاد واژگانی یا قاموسی (مثال) | تکواژ آزاد دستوری (مثال) |
| بن ماضی (شنید، دید) | ضمیرهای شخصی (من، شما) |
| بن مضارع (شنو، رو) | ضمیر مشترک «خود» |
| اسم‌ها (بام، اسم، تسلیم) | انواع صفت و ضمیر اشاره، پرسشی، مبهم و تعجبی (هر، هیچ) |
| صفت‌های بیانی (تند، گرم) | حروف ربط و اضافه (از، به) |
| قیدهای مختص (هنوز، هرگز) | نقش‌نمای اضافی (ـِ)، مفعولی (را) و منادایی (ای، یا و...) |
برای اینکه انواع تکواژهای آزاد را بهتر بیاموزید، به نکته‌های زیر دقت کنید.
- کلمه‌هایی که از یک جزء تشکیل شده‌اند و نمی‌توان آن‌ها را به چند جزء تفکیک کرد، تکواژ آزاد به شمار می‌آیند.
- برخی از کلمه‌های عربی که در زبان فارسی هم به کار میروند، مانند «تدبیر، راحت، مایل و...»، برای فارسی‌زبانان تفکیک‌پذیر نیستند و تکواژ آزاد محسوب میشوند.
- در برخی از منابع، صفت‌های اشاره «این و آن» به‌عنوان تکواژ آزاد واژگانی معرفی شده‌اند اما این تکواژها به طبقه بسته زبان تعلق دارند و فاقد معنای واژگانی هستند. بنابراین، تکواژ آزاد دستوری به شمار می‌آیند.
ویژگی‌های تکواژ آزاد
تکواژهای آزاد مشخصه‌ها و ویژگی‌های خاصی دارند که آن‌ها را از سایر تکواژها متمایز می‌کنند. در ادامه، به این ویژگی‌ها اشاره می‌کنیم.
- تکواژهای آزاد نه‌تنها معنا و کاربرد مستقل دارند، بلکه از نظر آوایی هم مستقل هستند و قبل و بعد از آن‌ها می‌توانیم مکث یا درنگ کنیم.
- هر تکواژ آزاد شامل یک تکیه مجزا است.
- تکواژهای آزاد در زبان نوشتاری هم مستقل هستند و از کلمه‌های قبل و بعد از خود فاصله می‌گیرند.
- تکواژهای آزاد می‌توانند به‌تنهایی یا همراه با وابسته‌های پسین و پیشین، نقشهای دستوری نهادی، مفعولی، متممی و... را در جمله به عهده بگیرند.
برای اینکه کاربرد تکواژهای آزاد را بهتر درک کنید، لازم است تا حدودی با ماهیت تکواژها و انواع آن‌ها آشنا باشید. در بخش بعدی، این مبحث را بهطور کامل آموزش می‌دهیم.
البته در فیلم آموزش مقدماتی زبان‌شناسی فرادرس نیز تکواژها و انواع آن‌ها به‌خوبی آموزش داده شده‌اند.
روش تشخیص تکواژ آزاد چیست؟
در بخش‌های قبلی یاد گرفتید که تکواژ آزاد چیست و چه انواعی دارد. در این بخش می‌آموزید که چطور تکواژهای آزاد را به‌راحتی در انواع گروه‌ها و جمله‌ها تشخیص دهید.
در این مورد باید به دو نکته زیر توجه کنید:
- واژه‌هایی که از یک جزء تشکیل شده‌اند، تکواژ آزاد هستند.
- در واژه‌هایی که از چند جزء تشکیل شده‌اند، اجزایی که معنای واژگانی و کامل دارند، تکواژ آزاد هستند.
البته باید به نقش‌نمای اضافه «ـِ» هم توجه داشته باشید، چون با اینکه نوعی تکواژ آزاد است اما معمولاً در خط نشان داده نمیشود.
با توجه به مثال زیر، این نکته‌ها را بهتر می‌آموزید. «لباس»، «نارنجی» و «شما» سه واژه هستند. در این بین، «لباس» و «شما» از یک جزء تشکیل شده‌اند. بنابراین، این کلمه‌ها نوعی تکواژ آزاد هم به شمار می‌آیند.
اگر به واژه «نارنجی» دقت کنید، متوجه می‌شوید که از دو جزء «نارنج» و «ی» تشکیل شده است. «نارنج» معنای کاملی دارد. به همین خاطر نوعی تکواژ آزاد به شمار می‌آید اما «ی» معنا و کاربرد مستقل ندارد و نوعی تکواژ وابسته است.
در این گروه اسمی، دو بار از نقش‌نمای «ـِ» استفاده شده است. بنابراین، گروه اسمی زیر شامل ۵ تکواژ آزاد است که عبارتند از: «لباس»، «ـِ»، «نارنج»، «ـِ» و «شما».
لباسِ نارنجیِ شما
تکواژ و انواع آن
تکواژها آن دسته از عناصر زبانی هستند که با کنار هم آمدن واج‌ها و هجاها ساخته میشوند. برای آشنایی بیشتر با واج‌ها و هجاهای فارسی توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس مراجعه کنید.
لینک این فیلم آموزشی را در ادامه قرار داده‌ایم.
این عناصر هم می‌توانند به صورت مستقل و جداگانه به کار بروند و هم به سایر تکواژها متصل شوند. تکواژها کوچک‌ترین جزء معنادار زبان هستند که نمی‌توان آن‌ها را به اجزای معنادار کوچک‌تری تقسیم کرد.
به تکواژها، «واژک» هم گفته میشود. تکواژها را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد.
- تکواژ آزاد: این تکواژها همگی کاربرد مستقل دارند و در جمله‌ها و گروه‌ها به صورت جداگانه به کار میروند. برخی از آن‌ها معنای واژگانی و مستقل نیز دارند اما برخی دیگر، دارای معنای واژگانی نیستند. در لغت‌نامه‌ها به هر تکواژ آزاد، یک مَدخل جداگانه اختصاص داده میشود.
- تکواژ وابسته: این تکواژها نه کاربرد مستقل دارند و نه معنای خاصی را به مخاطب منتقل می‌کنند. تکواژهای وابسته با متصل شدن به ابتدا، انتها یا وسط کلمه‌ها، در گروه‌ها و جمله‌ها به کار میروند. تکواژهای وابسته به دو گروه وندهای اشتقاقی (ار، نا، ـَ نده، ه و...) و وندهای تصریفی (ها، ان، تر، ات و...) تقسیم میشوند. تمامی شناسه‌های فعلی (ـَ م، ـَ د، ø، ـَ ش و...) نیز از نوع تکواژ وابسته هستند.
در جدول زیر، مثال‌هایی از تکواژهای آزاد و وابسته را ارائه کرده‌ایم.
| مثال تکواژ آزاد | مثال تکواژ وابسته |
| پُرس (بن مضارع «پرسیدن») | ـَ م (رفتم) |
| شهر | ار (گفتار) |
| از | تر (شجاع‌تر) |
| دست | با (باسواد) |
| چشم | ه (نوشته) |
| کار | بان (نگهبان) |
| آن | می (می‌سپارد) |
توجه داشته باشید که تکواژهای وابسته همگی فاقد معنای واژگانی هستند.
مثال تکواژ آزاد
تا اینجا یاد گرفتید که تکواژ آزاد چیست و انواع آن کدام‌اند. در این بخش، برای اینکه کاربردهای این نوع از تکواژها را بهتر یاد بگیرید، مثال‌هایی از آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
مثال اول برای تکواژ آزاد
تکواژ زیر نوعی تکواژ آزاد واژگانی به شمار می‌آید. این تکواژ هم معنای واژگانی دارد و هم به صورت مستقل در جمله‌های فارسی به کار میرود.
نام
مثال دوم برای تکواژ آزاد
«بی» نوعی تکواژ است که بسته به کاربرد آن هم می‌تواند تکواژ آزاد باشد و هم در دسته تکواژهای وابسته قرار بگیرد. بهطور مثال، «بی» در کلمه «بی‌خرد» تکواژ وابسته است و به ابتدای تکواژ «خرد» متصل شده است.
در حالی که همین تکواژ در جمله «بی هیچ تأملی، تصمیم گرفتم.» به‌عنوان تکواژ آزاد آمده و کاربرد مستقل دارد. این تکواژ فاقد معنای واژگانی است. بنابراین در دسته تکواژهای دستوری قرار می‌گیرد.
بی
مثال سوم برای تکواژ آزاد
تکواژ زیر علاوه‌بر اینکه نوعی تکواژ آزاد واژگانی و قاموسی است، نوعی واژه هم هست. این تکواژ معنای کاملی دارد و در لغت‌نامه‌ها به صورت یک مدخل جداگانه ثبت میشود. همچنین می‌تواند به‌تنهایی یا به‌عنوان هسته گروه اسمی، نقش دستوری نهادی، مفعولی، متممی و... را به عهده بگیرد.
برگ
مثال چهارم برای تکواژ آزاد
گروه اسمی زیر از دو واژه و یک حرف اضافه تشکیل شده است. در ادامه، تکواژهای آزاد و نوع آن‌ها را نشان داده‌ایم.
- گل (واژگانی)
- نقش‌نمای اضافه «ـِ» (دستوری)
- قرمز (واژگانی)
- رنگ (واژگانی)
توجه داشته باشید که «ها» در «گل‌ها» تکواژ آزاد نیست، بلکه نوعی تکواژ وابسته به شمار میرود. نکته دیگر اینکه دو تکواژ آزاد «قرمز» و «رنگ» اگرچه کاربرد مستقل دارند اما در این گروه با هم ترکیب شده و در قالب واژه مرکب «قرمزرنگ» به کار رفته‌اند.
واژه‌های مرکب و ساختار آن‌ها در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس تدریس شده‌اند.
گل‌هایِ قرمزرنگ
مثال پنجم برای تکواژ آزاد
در گروه اسمی زیر، دو واژه و یک نقش‌نمای اضافه به کار رفته‌اند. تکواژهای آزاد این گروه را در ادامه مشاهده می‌کنید.
- لباس (واژگانی)
- نقش‌نمای اضافه «ـِ» (دستوری)
- بن مضارع «آلود» (واژگانی)
در این مثال، «ها» نوعی تکواژ وابسته است. «ه» در «آلوده» نیز تکواژ وابسته اشتقاقی به شمار می‌آید.
لباس‌هایِ آلوده
مثال ششم برای تکواژ آزاد
گروه اسمی زیر از سه واژه تشکیل شده است. هر کدام از این واژه‌ها در واقع، نوعی تکواژ آزاد نیز به شمار می‌آیند. «اتاق»، «بسیار» و «روشن» همگی از نوع تکواژهای آزاد واژگانی هستند.
البته اگر کمی دقت کنیم، متوجه می‌شویم که بین واژه اول و دوم از کسره اضافه (ـِ) نیز استفاده شده است. کسره اضافه نوعی حرف اضافه به شمار می‌آید و در دسته تکواژهای آزاد دستوری قرار می‌گیرد.
اتاقِ بسیار روشن
مثال هفتم برای تکواژ آزاد
در جمله زیر از چندین تکواژ استفاده شده است. تکواژهای آزاد این جمله و نوع آن‌ها را در ادامه نشان داده‌ایم.
- او (دستوری)
- فردا (واژگانی)
- به (دستوری)
- گل (واژگانی)
- آب (واژگانی)
- خواه (واژگانی)
- داد (واژگانی)
«ها»، شناسه «ـَ د» در «خواهد» و شناسه تهی (ø) در «داد»، همگی تکواژ وابسته هستند.
او فردا به گل‌ها آب خواهد داد.
مثال هشتم برای تکواژ آزاد
تکواژهای آزاد جمله زیر شامل این مواردند:
- مسافر (واژگانی)
- به (دستوری)
- مقصد (واژگانی)
- بن ماضی «رسید» (واژگانی)
شناسه تهی در «رسید»، تکواژ وابسته است.
مسافر به مقصد رسید.
مثال نهم برای تکواژ آزاد
در مثال زیر از چندین تکواژ آزاد استفاده شده است که آن‌ها را در ادامه مشخص کرده‌ایم.
- مدرسه (واژگانی)
- برای (دستوری)
- عید (واژگانی)
- مراسم (واژگانی)
- نقش‌نمای «ـِ» (دستوری)
- بزرگ (واژگانی)
- بن فعل «دار» (واژگانی)
توجه داشته باشید که کسره موجود در «برایِ» بخشی از این کلمه است و نقش‌نمای اضافه به شمار نمی‌آید. از سوی دیگر، «ی» در «بزرگی» نیز تکواژ وابسته است.
مدرسه برای عید مراسمِ بزرگی دارد.
مثال دهم برای تکواژ آزاد
تکواژهای آزاد این جمله عبارتند از:
- ما (دستوری)
- سنت (واژگانی)
- نقش‌نمای «ـِ» (دستوری)
- دیر (واژگانی)
- پا (واژگانی)
- نقش‌نمای «ـِ» (دستوری)
- ایران (واژگانی)
- را (دستوری)
- دوست (واژگانی)
- دار (واژگانی)
«ها» در «سنت‌ها»، «ی» در «ایرانی»، «می» و «یم» در «می‌داریم»، همگی تکواژ وابسته هستند.
«دیر» و «پا» نیز اگرچه هر دو تکواژ وابسته به شمار می‌آیند اما با یکدیگر ترکیب شده و در قالب واژه مرکب «دیرپا» به کار رفته‌اند.
ما سنت‌های دیرپای ایرانی را دوست می‌داریم.
برای یادگیری مثال‌های بیشتر توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش مقدماتی زبان‌شناسی فرادرس مراجعه کنید.
کاربرد تکواژ آزاد
در بخش‌های قبلی، هنگام معرفی تکواژهای آزاد گفتیم که این تکواژها کاربرد مستقل دارند. البته این تکواژها ممکن است همراه با سایر تکواژهای آزاد یا وابسته نیز به کار بروند. در این بخش، کاربرد تکواژهای آزاد و نقشی که در ساختار واژه‌ها دارند را بررسی می‌کنیم.
- به صورت واژه مستقل: بسیاری از تکواژهای آزاد به‌تنهایی و به‌عنوان واژه‌ای مستقل به کار میروند، مانند «راه»، «خط» و... .
- به‌عنوان یک گروه: برخی از تکواژهای آزاد می‌توانند به‌عنوان هسته گروه، بدون هیچ وابسته‌ای، یک گروه را تشکیل بدهند، مانند «او» در «او را دیدم.» که به‌تنهایی یک گروه اسمی را تشکیل داده است.
- در واژه‌های وندی یا مشتق: واژه‌های مشتق یا وندی از یک تکواژ آزاد و یک یا چند تکواژ وابسته تشکیل میشوند، مانند «ایرانی» که از تکواژ آزاد «ایران» و تکواژ وابسته «ی» تشکیل شده است.
- در واژه‌های مرکب: دو یا چند تکواژ آزاد با هم ترکیب میشوند و واژه‌های مرکب را تشکیل می‌دهند، مانند «رازدار» که از ترکیب دو تکواژ آزاد «راز» و «دار» تشکیل شده است.
- در واژه‌های مشتق‌مرکب یا وندی: واژه‌های مشتق‌مرکب از ترکیب دو یا چند تکواژ آزاد با یک یا چند تکواژ وابسته ساخته میشوند، مانند «دست‌گیره» که از ترکیب تکواژهای آزاد «دست» و «گیر» با تکواژ وابسته «ه» تشکیل شده است.
یادگیری دستور زبان و زبان شناسی با آموزش های فرادرس
در مطلب پیش رو، با تکواژها آشنا شدید. در عین حال که یاد گرفتید تکواژ آزاد چیست و چه انواعی را دربر می‌گیرد، جالب است بدانید که تکواژها واحدهای تفکیک‌پذیری هستند و از واحد دیگری به نام «واج» تشکیل میشوند. همین تکواژها با قرار گرفتن در کنار یکدیگر، واژه‌ها را تشکیل می‌دهند و واژه‌ها نیز گروه‌ها را می‌سازند.
در مرحله آخر، گروه‌ها در کنار هم قرار گرفته و انواع جمله‌ها را تشکیل می‌دهند. مشاهده می‌کنید که نظام دستوری زبان از اجزای به‌هم‌پیوسته‌ای تشکیل میشود که لازم است بهطور کلی با تمامی آن‌ها آشنا باشید.
با مشاهده فیلم‌های آموزشی‌ای که در ادامه معرفی کرده‌ایم، می‌توانید دانش خود را در مورد ساختمان دستوری زبان فارسی گسترش بدهید.
- فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
همان‌طور که می‌دانید مبحث تکواژها و انواع آن‌ها، بیشتر از اینکه به دستور زبان مرتبط باشند، به حوزه زبان‌شناسی و مطالعات زبان‌شناختی ارتباط دارند. چنانچه بخواهید با موضوعات این حوزه و مفاهیم پایه‌‌ای آن، از جمله واج، تکواژ، تحلیل گفتمان و... بیشتر آشنا شوید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر حتماً برایتان مفید خواهد بود.
البته اگر بخواهید علاوه‌بر دستور زبان و زبان‌شناسی، با ادبیات فارسی و صنایع ادبی هم آشنا شوید، مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر را پیشنهاد می‌کنیم.
تفاوت تکواژ و واژه چیست؟
در بخش‌های قبل، هنگام بررسی این موضوع که تکواژ آزاد چیست، گفتیم تکواژهای آزاد معنا و کاربرد دستوری مستقلی دارند. همین نکته در مورد انواع واژگان نیز صدق می‌کند. به عبارت دیگر، واژه‌ها هم معنای به‌خصوصی دارند و به‌عنوان عناصر مجزا در انواع گروه‌ها و جمله‌ها به کار میروند.
اکنون ممکن است از خودتان بپرسید پس تفاوت اصلی واژه‌ها با تکواژهای آزاد یا بهطور کلی با تکواژها چیست. در این بخش، به همین موضوع می‌پردازیم.
بهطور کلی، واژه‌ها با کنار هم آمدن تکواژها ساخته میشوند. به عبارت دیگر، تکواژها عناصر تشکیل‌دهنده واژه‌ها هستند و هر واژه از یک یا چند تکواژ تشکیل میشود. واژه‌هایی که از یک تکواژ تشکیل شده‌اند، در واقع همان تکواژهای آزادی هستند که به صورت مستقل به کار میروند.
به عبارت دیگر، واژه‌های ساده‌ای که تنها از یک تکواژ تشکیل میشوند و نمی‌توان آن‌ها را به دو یا چند جزء تفکیک کرد، علاوه‌بر اینکه واژه هستند، تکواژ آزاد نیز به شمار می‌آیند.
با توجه به نکته‌های بالا نتیجه می‌گیریم که تمامی تکواژهای آزاد می‌توانند واژه هم باشند اما تمامی واژه‌ها، لزوماً از نوع تکواژ آزاد نیستند و ممکن است با ترکیب دو یا چند تکواژ آزاد و وابسته ساخته شده باشند.
برای روشن‌تر شدن این موضوع به مثال زیر توجه کنید. در این مثال، «خود» یک تکواژ آزاد است که به‌عنوان یک واژه ساده هم به کار میرود. در همین مثال، «خودکار» نیز یک واژه است اما نمی‌توان آن را یک تکواژ آزاد دانست، زیرا از دو جزء «خود» و «کار» تشکیل شده است.
در واقع، کلمه «خودکار» با ترکیب دو تکواژ آزاد به دست آمده است.
خود
خودکار
واژه‌ها و ساختار آن‌ها بهطور کامل در مطلب زیر از مجله فرادرس بررسی شده‌اند.
سؤالات متداول
در بخش‌های قبلی به این سؤال پاسخ دادیم که تکواژ آزاد چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، به سراغ سؤالات متداول می‌رویم و در قالب پرسش و پاسخ، به نکته‌های تکمیلی این مبحث اشاره می‌کنیم.
آیا همه تکواژهای آزاد به صورت مستقل به کار میروند؟
بهطور کلی، تکواژهای آزاد از نظر کاربرد دستوری مستقل هستند اما برخی از تکواژهای آزاد، مانند بن فعل‌های مضارع و ماضی، معمولاً به‌تنهایی کاربرد ندارند و در کنار تکواژهای وابسته (پیشوندها و شناسه‌ها) به کار میروند.
آیا تکواژهای آزاد دستوری فاقد معنا هستند؟
تکواژهای دستوری در واقع فاقد معنای وازگانی هستند. این واژه‌ها معنای دستوری دارند و معنای آن‌ها در ساختمان دستوری جمله مشخص میشود.
تمرین تکواژ آزاد
اینکه تکواژ آزاد چیست و چه انواعی دارد، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، برای مرور نکته‌ها و آشنایی بیشتر با کاربرد تکواژهای آزاد، آزمونی را با ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای در اختیار مخاطبان قرار می‌دهیم.
برای مرور کردن نکته‌های این مبحث پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش مقدماتی زبان‌شناسی فرادرس را مشاهده کنید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.
برای پاسخ دادن به این آزمون، ابتدا صورت هر سؤال را مطالعه کنید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای اینکه از درستی پاسخ‌هایتان مطمئن شوید، تنها لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، کلیک کنید.
با کلیک کردن روی گزینه «شرح پاسخ»، پاسخ تشریحی سؤال‌ها نشان داده میشود. در نهایت، بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایی را که در این آزمون کسب کرده‌اید، مشاهده خواهید کرد.
۱- در جمله زیر از چند تکواژ آزاد استفاده شده است؟
پیچک‌ها دور تنه درخت تاب می‌خوردند.
۶
۷
۸
۵
تکواژهای آزاد این جمله عبارتند از:
- پیچ (در «پیچک»)
- دور
- ـِ
- تن (در «تنه»)
- ـِ
- درخت
- تاب
- خور (در «می‌خورند»)
۲- کدامیک از موارد زیر تکواژ آزاد است؟
نا
تا
ار
ـَ نده
سایر گزینه‌ها تکواژ وابسته تصریفی و اشتقاقی به شمار می‌آیند.
۳- در کدام گزینه، همه تکواژها از نوع آزاد هستند؟
گفتار - سپید - جویا
با - ـِ ش - سبز
عیدی - گربه - شب
روز - نان - قلب
در ادامه، نوع تکواژهای سایر گزینه‌ها را مشخص کرده‌ایم.
- گزینه اول: گفتار (تکواژ آزاد «گفت» + تکواژ وابسته «ار») - سپید (تکواژ آزاد) - جویا (تکواژ آزاد «جوی» + تکواژ وابسته «ا»)
- گزینه دوم: با (هم می‌تواند تکواژ آزاد باشد و هم تکواژ وابسته) - ـِ ش (تکواژ وابسته) - سبز (تکواژ آزاد)
- گزینه سوم: عیدی (تکواژ آزاد «عید» + تکواژ وابسته «ی») - گربه (تکواژ آزاد) - شب (تکواژ آزاد)
۴- تعداد تکواژهای آزاد واژگانی و دستوری را در جمله زیر مشخص کنید.
رنگ‌ها به دنیای ما جلوه تازه‌ای می‌دهند و این جهان را به مکان زیباتری تبدیل می‌کنند.
- تکواژ آزاد واژگانی: ۹
- تکواژ آزاد دستوری: ۷
- تکواژ آزاد واژگانی: ۱۰
- تکواژ آزاد دستوری: ۹
- تکواژ آزاد واژگانی: ۱۱
- تکواژ آزاد دستوری: ۸
- تکواژ آزاد واژگانی: ۱۰
- تکواژ آزاد دستوری: ۱۰
در ادامه، تکواژهای آزاد واژگانی و دستوری این جمله را مشخص کرده‌ایم.
- تکواژهای آزاد واژگانی: رنگ، دنیا، جلوه، تازه، ده، جهان، مکان، زیب (در «زیبا»)، تبدیل، بن مضارع «کن».
- تکواژهای آزاد دستوری: به، ـِ (بین «دنیا» و «ما»)، ما، ـِ (بین «جلوه» و «تاره»)، و، این، را، به، ـِ (بین «مکان» و «زیباتر»)
۵- کدام گزینه در مورد تکواژهای آزاد نادرست است؟
معنای مستقل دارند.
کاربرد دستوری مستقل دارند.
به‌عنوان وند به کار میروند.
به دو دسته دستوری و واژگانی تقسیم میشوند.
۶- همه گزینه‌ها تکواژ آزاد دستوری هستند، به‌جز...
ایشان
همه
به
برج
۷- کدامیک از واژه‌های زیر، تکواژ آزاد واژگانی هم هستند؟
رستگار
زن
خندان
زمینه
۸- در کدام گزینه به تفاوت تکواژهای آزاد دستوری و واژگانی اشاره شده است؟
تکواژهای آزاد دستوری، نقشهای دستوری مختلفی دارند اما تکواژهای آزاد واژگانی تنها به‌عنوان نهاد و مفعول به کار میروند.
تکواژهای آزاد واژگانی با سایر تکواژها ترکیب میشوند اما تکواژهای دستوری هرگز با سایر تکواژها ترکیب نمی‌شوند.
تکواژهای آزاد دستوری به طبقه بسته زبان اما تکواژهای آزاد واژگانی به طبقه باز زبان تعلق دارند.
تعداد تکواژهای آزاد دستوری از تکواژهای آزاد واژگانی بیشتر است.
۹- در کدام گزینه فقط از ۳ تکواژ آزاد استفاده شده است؟
دست دوستی
خصومت قدیمی
نگاه پُرمهر
حال شما
۱۰- نوع تکواژهای آزاد زیر را به‌ترتیب مشخص کنید.
سنگ - از - مسیر - ترجیح - چون
واژگانی - دستوری - واژگانی - واژگانی - دستوری
واژگانی - واژگانی - دستوری - دستوری - واژگانی
دستوری - واژگانی - دستوری - واژگانی - دستوری
واژگانی - دستوری - دستوری - واژگانی - دستوری
جمع بندی
در بخش‌های مختلف این مطلب از مجله فرادرس، انواع تکواژها را بررسی کردیم و توضیح دادیم که تکواژ آزاد چیست و چگونه به کار میرود. در ادامه، مثال‌هایی از تکواژهای آزاد را تحلیل کرده و تفاوت این نوع از تکواژها را با واژه‌ها بررسی کردیم. در پایان، برای یادگیری بهتر این مبحث، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای را طراحی کرده و به مخاطبان ارائه دادیم.
