انواع فعل در عربی – به زبان ساده + فرمول ساخت
آشنایی با انواع فعل در عربی برای صرف و استفاده صحیح از فعل مهم است. انواع فعل در عربی را میتوان بر اساس ساختار ریشه فعل، حروف ریشه فعل یا زمان فعل دستهبندی کرد که این مطلب از مجله فرادرس با آنها آشنا میشویم. لازم است به این نکته هم توجه داشته باشید که شناخت انواع فعلها در مبحث تجزیه و تحلیل صرفی کاربرد و اهمیت بسیاری دارد. بنابراین، با آموختن نکتههای این مطلب، نهتنها انواع فعلهای عربی را یاد میگیرید، بلکه مهارت خود را در زمینه تحلیل صرفی نیز تقویت میکنید.
- با همه صیغههای فعل در عربی آشنا میشوید.
- انواع فعل از نظر جنس و شخص را یاد خواهید گرفت.
- با انواع فعل عربی از نظر تعداد حروف ریشه فعل یعنی ثلاثی مجرد و مزید و... آشنا میشوید.
- انواع فعل عربی از نظر داشتن یا نداشتن حروف عله را یاد خواهید گرفت.
- فعلهای عربی متعدی و لازم را با اجزای جملههای آنها یاد میگیرید.
- با فعلهای معلوم و مجهول عربی آشنا خواهید شد.


انواع فعل در عربی
در زبان عربی فعلها را از نظر شخص و جنسیت (صیغه)، زمان، تعداد حروف ریشه، داشتن یا نداشتن حروف عله، داشتن یا نداشتن مفعول و مشخص بودن یا نبودن فاعل به انواع زیادی تقسیم کردهاند. هرکدام از این فعلها دارای ساختار و معنای خاصی هستند که در ادامه مطلب همه آنها را به طور جداگانه و با مثال توضیح میدهیم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری انواع فعل در عربی، فیلم آموزش عربی پایه هشتم در فراردس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
جدول فعل های عربی
در جدول زیر، انواع فعل های عربی را آوردهایم.
| دستهبندی انواع فعل عربی | انواع فعل عربی |
| از نظر شخص | متکلم / غائب / مخاطب |
| از نظر جنسیت | مذکر و مؤنث |
| از نظر تعداد | مفرد / مثنی / جمع |
| از نظر زمان | ماضی / مضارع / مستقبل |
| از نظر ریشه | ثلاثی: مجرد و مزید / رباعی: مجرد و مزید / خماسی / سداسی |
| از نظر حروف عله | صحیح (بدون حروف عله) و معتل (داری حروف عله) |
| از نظر مفعول | لازم (بدون نیاز به مفعول) و متعدی (نیازمند مفعول) |
| از نظر فاعل | معلوم (فاعل مشخص) و مجهول (فاعل نامشخص) |

انواع فعل در عربی از نظر شخص
از نظر شخص، فعل عربی به سه دسته اولشخص (متکلم)، دومشخص (مخاطب) و سومشخص (غایب) تقسیم میشود.
- متکلم
- مخاطب
- غایب
برای یادگیری انواع فعل در عربی و نحوه صرف آنها، میتوانید فیلم آموزش رایگان صرف فعل در زبان عربی همراه با انواع و مثال های کاربردی آن در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
متکلم
زمانی که خود گوینده و فاعل چیزی را درباره خود بیان میکند، متکلم یا اولشخص است. بنابراین، ضمایر من و ما مربوط به اولشخص هستند که در عربی به آنها، بهترتیب، صیغه متکلم وحده و متکلم معالغیر میگویند.
مخاطب
زمانی که به فاعلی میپردازیم که حضور دارد، فعل مخاطب یا دومشخص است. ضمایر تو و شما مربوط به فعل دومشخص هستند که در عربی به آنها مخاطب میگویند.
غایب
وقتی که در مورد فاعلی صحبت میکنیم و او در آنجا حضور ندارد، غایب یا سومشخص داریم. ضمایر او و آنها مربوط به فعل سومشخص هستند که در عربی غایب نامیده میشوند. برای یادگیری انواع صیغهها، لازم است به تفاوتهای میان آنها توجه کنید. بهطور مثال، یکی از مهمترین تفاوتهای صیغههای مخاطب و غایب، ضمیری است که انتهای آنها قرار میگیرد یا حرف مضارعهای است که در ابتدای آنها میآید.
انواع فعل در عربی از نظر جنس
در برخی زبانها، مانند زبان فارسی، فعلها برای فاعلهای مذکر و مؤنث تفاوتی با هم ندارند. اما در زبان عربی، جنس فاعل که در فعل نمود پیدا میکند مهم است و فعل در زبان عربی میتواند مذکر یا مؤنث باشد.
- فعل مذکر
- فعل مؤنث
انواع فعل در عربی از نظر عدد
در عربی از هر سه شخص استفاده میشود و جنسیت نیز به دو دسته مذکر و مؤنث تقسیم میشود. عدد فعل در عربی بر سه قسم است: مفرد، مثنی و جمع. منظور از مفرد یک نفر، منظور از مثنی دو نفر و منظور از جمع سه شخص و بیشتر است.
صیغههای فعل در عربی
با توجه به آنچه در بخشهای قبل گفتیم، در زبان عربی سه شخص، دو جنس و سه عدد داریم. اگر این حالتها را ترکیب کنیم، تعداد هجده (۱۸ = ۳ × ۲ × ۳) صیغه فعل خواهیم داشت که در جدول زیر ذکر شدهاند.
| اولشخص (متکلم) | مذکر | مفرد | من (مرد) |
| مثنی | ما (دو مرد) | ||
| جمع | ما (چند مرد) | ||
| مؤنث | مفرد | من (زن) | |
| مثنی | ما (دو زن) | ||
| جمع | ما (چند زن) | ||
| دومشخص (مخاطب) | مذکر | مفرد | تو (مرد) |
| مثنی | شما (دو مرد) | ||
| جمع | شما (چند مرد) | ||
| مؤنث | مفرد | تو (زن) | |
| مثنی | شما (دو زن) | ||
| جمع | شما (چند زن) | ||
| سومشخص (غایب) | مذکر | مفرد | او (مرد) |
| مثنی | آنها (دو مرد) | ||
| جمع | آنها (چند مرد) | ||
| مؤنث | مفرد | او (زن) | |
| مثنی | آنها (دو زن) | ||
| جمع | آنها (چند زن) |
اما در زبان عربی همه صیغهها برای اولشخص بیان نمیشوند، زیرا مثنی و جمع برای آن یکی هستند. به این ترتیب، میتوان جدول نهایی زیر را بهعنوان جدول صرف فعل در عربی بیان کرد.
| اول شخص (متکلم) | مذکر و مؤنث | مفرد (وحده) | من |
| جمع (معالغیر) | ما | ||
| دومشخص | مذکر | مفرد | تو (مرد) |
| مثنی | شما (دو مرد) | ||
| جمع | شما (چند مرد) | ||
| مؤنث | مفرد | تو (زن) | |
| مثنی | شما (دو زن) | ||
| جمع | شما (چند زن) | ||
| سومشخص | مذکر | مفرد | او (مرد) |
| مثنی | آنها (دو مرد) | ||
| جمع | آنها (چند مرد) | ||
| مؤنث | مفرد | او (زن) | |
| مثنی | آنها (دو زن) | ||
| جمع | آنها (چند زن) |
انواع فعل در عربی از نظر زمان
در عربی، زمانها را به سه دسته ماضی (گذشته)، مضارع (حال) و مستقبل (آینده) دستهبندی میکنند.
- ماضی
- مضارع
- مستقبل
در ادامه، هرکدام از این افعال را صرف کردهایم.

فعل ماضی
فعل ماضی فعلی است که بر گذشته دلالت دارد و درباره کاری یا چیزی است که در گذشته انجام شده است. برای ساختن فعل ماضی در عربی، کافی است به انتهای ریشه فعل، پسوندهایی را اضافه کنیم که نشاندهنده شخص و عدد و جنس فعل هستند. این پسوندها در حقیقت، نشانههای فعل به شمار میآیند. در ادامه، صیغههای ماضی ریشه «ذَهَبَ» را آوردهایم.
- مفرد مذکر غایب: ذَهَبَ
- مفرد مؤنث غایب: ذَهَبَتْ
- مثنی مذکر غایب: ذَهَبا
- مثنی مؤنث غایب: ذَهَبَتَا
- جمع مذکر غایب: ذَهَبُوا
- جمع مؤنث غایب: ذَهَبْنَ
- مفرد مذکر مخاطب: ذَهَبْتَ
- مفرد مؤنث مخاطب: ذَهَبْتِ
- مثنی مذکر مخاطب: ذَهَبْتُما
- مثنی مؤنث مخاطب: ذَهَبْتُما
- جمع مذکر مخاطب: ذَهَبْتُمْ
- جمع مؤنث مخاطب: ذَهَبْتُنَّ
- متکلم وحده: ذَهَبْتُ
- متکلم معالغیر: ذَهَبْنا
برای آشنایی بیشتر با فعل ماضی، به آموزش «فعل ماضی در عربی چیست؟ + مثال و به زبان ساده» مراجعه کنید.

فعل مضارع
فعل مضارع فعلی است که مربوط به انجام کار یا پذیرفتی حالتی در زمان حال است. برای ساخت فعل مضارع باید به ابتدا و انتهای ریشه فعل پیشوند و پسوند اضافه کنیم. در ادامه، صیغههای مضارع ریشه «ذَهَبَ» را آوردهایم.
- مفرد مذکر غایب: یَذهَبُ
- مفرد مؤنث غایب: تَذهبُ
- مثنی مذکر غایب: یَذهَبانِ
- مثنی مؤنث غایب: تَذهبان
- جمع مذکر غایب: یَذهَبونَ
- جمع مؤنث غایب: یَذهبنَ
- مفرد مذکر مخاطب: تذهبُ
- مفرد مؤنث مخاطب: تَذهَبینَ
- مثنی مذکر مخاطب: تَذهبانِ
- مثنی مؤنث مخاطب: تَذهَبانِ
- جمع مذکر مخاطب: تَذهَبونَ
- جمع مؤنث مخاطب: تَذهَبنَ
- متکلم وحده: اَذهَبُ
- متکلم معالغیر: نذَهَب
فعل مستقبل
فعل مستقبل در عربی، فعلی است که برای انجام کار یا بیان حالتی در زمان آینده استفاده میشود. برای ساخت فعل مستقبل، کافی است پیشوند «سَـ» را به ابتدای فعل مضارع اضافه کنیم. یک راه دیگر این است که کلمه «سَوفَ» را قبل از فعل مضارع بیاوریم. البته دقت داشته باشید که «سَـ» برای آینده نزدیک و «سَوفَ» برای آینده دور است. در ادامه، صیغههای مستقبل ریشه «ذَهَبَ» را آوردهایم.
- مفرد مذکر غایب: سَیَذهَبُ
- مفرد مؤنث غایب: سَتَذهبُ
- مثنی مذکر غایب: سَیَذهَبانِ
- مثنی مؤنث غایب: سَتَذهبان
- جمع مذکر غایب: سَیَذهَبونَ
- جمع مؤنث غایب: سَیَذهبنَ
- مفرد مذکر مخاطب: سَتذهبُ
- مفرد مؤنث مخاطب: سَتَذهَبینَ
- مثنی مذکر مخاطب: سَتَذهبانِ
- مثنی مؤنث مخاطب: سَتَذهَبانِ
- جمع مذکر مخاطب: سَتَذهَبونَ
- جمع مؤنث مخاطب: سَتَذهَبنَ
- متکلم وحده: سَاَذهَبُ
- متکلم معالغیر: سَنذَهَب
برای آشنایی بیشتر با فعل مضارع و مستقبل، به آموزش «فعل مضارع در عربی چیست ؟ به زبان ساده + مثال» از مجله فرادرس مراجعه کنید.
انواع فعل در عربی از نظر ساختار ریشه فعل
در این بخش، با ٰانواع فعل در عربی بر اساس ساختار ریشه فعلها آشنا میشویم. آنها را در فهرست زیر آوردهایم. فعلهای مجرد، افعالی هستند که در اولین صیغههای آنها هیچ حرف جز حروف اصلی آنها وجود ندارد. فعلهای مزید نیز افعالی هستند که در اولین صیغه آنها علاوه بر سه یا چهار حرف اصلی، حروفی اضافی نیز وجود دارد.
- مجرد: ثلاثی مجرد و رباعی مجرد
- مزید: ثلاثی مزید و رباعی مزید
فعل مجرد
فعل بسیط یا ساده یا مجرد (الفِعْل المُجَرَّد) فعلی است که ریشه ماضی آن سه یا چهار حرف اصلی دارد و بهترتیب به دو نوع ثلاثی و رباعی تقسیم میشود.
فعل ثلاثی مجرد
فعلهای ثلاثی مجرد سهحرفی و ساده هستند. حروف ریشه آنها نیز میتواند شامل حروف عله (حرفهای «و»، «الف»، «ی» عله هستند) باشد. هر حرف بخشی جداییناپذیری از معنای فعل را تشکیل میدهد. این نوع افعال فعلهای مزید را در عربی تشکیل میدهند. از طریق جمع حروف، بسیاری از افعال مرتبط دیگر را میتوان از آنها استخراج کرد.
از فعلهای ثلاثی مجرد میتوان به این موارد اشاره کرد: كَتَبَ، قَالَ، فَتَحَ، دَعَا، ضَرَبَ، جَرَى، فَرِحَ، وَعَدَ، حَفِظَ، صَامَ، قَطَعَ، نَسَى، سَهَا، شَرِبَ.
فعل رباعی مجرد
این فعلها افعال چهار حرفی ساده هستند. مانند فعلهای ثلاثی، وجود هر حرف برای معنای فعل ضروری است. این نوع افعال در عربی کم هستند و بهندرت از آنها استفاده میشود.
از فعلهای رباعی مجرد میتوان به این موارد اشاره کرد: زَلْزَلَ، بَعْثَرَ، خَلْخَلَ، زَخْرَفَ، وَسْوَسَ، تَرْجَمَ، غَرْبَل، طَأطَأ.
فعل مزید
مزید در لغت بهمعنی اضافه و زیاد است و فعل مزید فعلی است که با افزودن حرف به فعلهای مجرد بهدست آمده و معنای جدیدی از آنها را ساخته است. فعل مزید خود به دو دسته ثلاثی مزید و رباعی تقسیم میشود.
فعل ثلاثی مزید
افعال ثلاثی مزید، از افعال ثلاثی مجرد ساخته میشوند و در واقع، ریشه اصلیای که از آن گرفته شدهاند فقط سه حرف را شامل میشود. به ریشه سهحرفی یک حرف، دو حرف یا سه حرف اضافه میشود. این چیزی است که آنها را مزید میکند.
حروف اضافهشده معنی دیگری به ریشه میدهند؛ یعنی معنای جدید که با ثلاثی مجرد متفاوت، اما همچنان به آن مربوط است. مثلاً اِسْتَوْقَفَ از ریشه وَقَفَ به معنای توقف کردن است و اِسْتَوْقَف به معنای درخواست توقف کردن است.
از مثالهای فعل ثلاثی مزید میتوان به این فعلها اشاره کرد: هَاجَمَ، اِنْفَعَلَ، خَمَّنَ، تَحَدَّثَ، اِسْتَفْهَمَ، خَوَّفَ، اِسْتَقَال، أَوْجَد، نَاهَضَ، اِسْتَوْقَفَ، اِجْتَمَعَ.
برخی از این فعلها اینگونه بر بابهای مزید رفتهاند و ساخته شدهاند:
- هَجَمَ: هـ + ا + جَمَ = هَاجَمَ
- فَعَلَ: اِنْـ + فَعَلَ = اِنْفَعَلَ
- خَمَنَ: خَمْ + مَ + نَ = خَمَّنَ
- وَقَفَ: اِسْتَ + وَقَفَ = اِسْتَوْقَفَ
فعل رباعی مزید
ریشه اصلی فعلهای رباعی مزید فعل رباعی مجرد است، زیرا ریشه آنها فقط چهار حرف را شامل می شود و به آن یک یا دو حرف اضافه میشود تا افعال جدیدی با معانی کمی متفاوت تشکیل شود. همانطور که برای فعلهای رباعی مجرد ذکر شد، این افعال در عربی کم هستند و بهندرت استفاده میشوند.
از مثالهای فعل رباعی مزید میتوان به این موارد اشاره کرد: تَدَهْوَرَ، اِطْمَأَنَّ، تَدَحْرَجَ، اِقْشَعَرَّ.
نحوه تشکیل برخی از آنها به این صورت است:
- تَـ + دَهْوَرَ = تَدَهْوَرَ
- ا + طَمْأَنَ + ن = اِطْمَأَنَّ
- اِ + قَشْعَرَ + ر = اِقْشَعَرَّ

انواع فعل در عربی از نظر داشتن حروف عله
انواع فعل در عربی را با توجه به داشتن یا نداشتن حروف عله (حرفهای «و»، «الف»، «ی»)، میتوان به دو دسته افعال صحیح و افعال مُعتَل دستهبندی کرد.
- فعل صحیح: بدون حرف عله
- فعل معتل: با حرف عله
نکته: دقت کنید که همزه (أ) حرف عله نیست.
فعل صحیح
فعل صحیح فعلی است که حرف عله ندارد. فعل صحیح خود میتواند فعل ثُلاثِی یا سه حرف، فعل چهارحرفی یا رُباعی، فعل پنجحرفی یا خُماسی و فعل ششحرفی یا سُداسی باشد.
فعل ثلاثی صحیح
ریشه این افعال شامل حرف عله نمیشود و سهحرفی است. فعلهای كَتَبَ، أَكَلَ، شَرِبَ، فَرَّ، رَسَمَ، سَأَلَ، قَرَأَ ثلاثی صحیح هستند.
فعل رباعی صحیح
فعل رباعی صحیح شامل چهار حرف ریشه است و حرف عله ندارد. فعلهای أَنْزَلَ، نَظَّفَ، شَاهَدَ، قَاتَلَ از این دست فعلها هستند.
فعل خماسی صحیح
ریشه فعل خماسی صحیح پنج حرف دارد و شامل حرف عله نیست. از فعلهای خماسی صحیح میتوان به تَدَحْرَجَ، یَتَهَالَکُ، اَحْمَرَّ و... اشاره کرد.
فعل سداسی صحیح
ریشه این افعال شامل حرف عله نمیشود و ششحرفی است. فعلهای اِسْتَغْفَرَ، اِسْتَخْدَم، اِسْتَخرَجَ سداسی صحیح هستند.
فعل صحیح را از نظر نوع حروف میتوان به سه دسته تقسیم کرد:
- افعال مهموز: یکی از حروف اصلی آن همزه است؛ مانند أخذَ، سألَ، قَرأ.
- مضاعف: ریشهاش دو حرف همجنس دارد؛ مانند فکَّ، فرَّ، وسوَسَ، زَلزلَ.
- سالم: نه مهموز است، نه مضاعف و نه معتل؛ مانند کتبَ، نَصرَ.
فعل معتل
ریشه این افعال شامل حروف عله (و، ا، ی) است. این فعلها بهنوعی بیقاعده هستند، یعنی صرف آنها بیقاعده است.
فعل معتل میتواند یک فعل سهحرفی، چهارحرفی، پنجحرفی یا ششحرفی باشد.
فعل ثلاثی معتل
فعل ثلاثی معتل فعل معتلی با سه حرف است، مانند وَصَلَ، صَامَ، رَمَى، وَعَد، جَرَى، قَالَ.
فعل رباعی معتل
فعل رباعی معتل از چهار حرف تشکیل شده است، مانند أَوْصَلَ، وَاعَدَ، وَصَّلَ، قَوَّلَ، أَقَامَ، أَضَاعَ.
فعل خماسی معتل
فعل خماسی معتل دارای پنج حرف است، بهطوری که یکی از حروف آن، نوعی حرف علّه باشد، مانند فعل «توانَى» که آخرین حرف آن عله است.
فعل سداسی معتل
این فعل، شش حرف دارد، مانند اِسْتَدْعَى، اِسْتَقَامَ، اِسْتَدَارَ.
فعل معتل، برحسب نوع حروفش انواعی دارد:
- مثال: اولین حرف اصلی آن «ی» یا «و» است؛ مانند وَعَدَ، یَسَرَ.
- أجوف: دومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند قوَلَ، فَوَز، سیَرَ، بَیعَ.
- ناقص: سومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند دَعوَ، تلَوَ، هدَیَ، شَفیَ.
- لَفیف: دو حرف از حروف اصلی آن عله است:
- لفیف مفروق: اگر حرف اول و سوم عله باشند، لفیف مفروق نام دارد؛ مانند وَلی، وَقی
- لفیف مقرون: اگر حرف دوم و سوم عله باشند، لفیف مقرون است؛ مانند سَویَ، شَویَ

انواع فعل در عربی از نظر داشتن مفعول
فعلهایی که برای کامل شدن به مفعول نیاز ندارند، «فعل لازم» نامیده میشوند و فعلهایی که با مفعول معنی پیدا میکنند، «فعل متعدی» هستند. در ادامه، با فعلهای متعدی و لازم عربی آشنا میشویم.
- فعل لازم: فعل بدن نیاز به مفعول
- فعل متعدی: فعل محتاج به مفعول
فعل لازم
این افعال برای تشکیل جمله معنادار به مفعول نیاز ندارند و در جملات بدون مَفْعُول معنا دارند. این افعال در کنار یک فاعل میآیند. برای مثال، جَلَسَ، قَامَ، وصَلَ، ذَهَبَ، حَضَرَ، نَام، تَکَلَّمَ، اِنْکَسَرَ، عَصَّبَ، اِسْتَرَاحَ، اِنْتَظَر، تَکَسَلَ فعل لازم هستند. به معنی فعلهای لازم زیر دقت کنید که فقط فاعل دارند و برای کامل شدن معنای جمله نیازی به مفعول ندارند:
- جَلَسْتُ: نشستم.
- اِنْصَرَفَ الأَوْلَاد: پسرها رفتند.
- نَامَتِ الأُسِرَة: اعضای خانواده خوابیدند.
- اِنْکَسَرَتِ النَّافِذِة: پنجره شکسته شد.
- اِسْتَرَاحَ اللاعِبُون: بازیکنان استراحت کردند.
- تَكَاسَل الطالِب: شاگرد تنبلی کرد.
فعل متعدی
این افعال برای ساختن جمله معنادار به مَفْعُول نیاز دارند. افعال شَکَرَ، ضَرَبَ، فَهَّمَ، أَعْطَی، أَحْضَرَ، اِسْتَدَعَی، فَتَحَ، کَلَّمَ، شَاهَدَ، أَخْرَجَ، اِسْتَخْرَجَ متعدی هستند. مثالهای زیر چند جمله با فعل متعدی را نشان میدهد:
- شَکَرْتُ الأُسْتَاذ: از استاد تشکر کردم (معنی آن را میتوان اینگونه نوشت: استاد را شکر کردم).
- أَخْرَجَتُ الکِتَاب: کتاب را بیرون آوردم.
- فَتَحنَا الباب: در را باز کردیم.
- أَعْطَیَ مُحَمَّد عَلِیًّا کِتَابًا: محمد کتابی را به علی داد.
- تُشَاهَد الأُسْرَة التِّلْفَاز: خانواده در حال تماشای تلویزیون هستند (خانواده دارند تلوزیون را تماشا میکنند).
- شجَعَ سامَ أُخْتَهُ: سام خواهرش را تشویق کرد.
انواع فعل از نظر مشخص بودن فاعل
با توجه به اینکه فعل بهگونهای باشد که فاعل را مشخص کند یا نه، به دو دسته معلوم و مجهول تقسیم میشود. فعلهای معلوم و مجهول از نظر ظاهری و معنایی تفاوتهای مهمی با هم دارند. با یادگیری این تفاوتها، شناسایی فعلهای معلوم و مجهول برایتان بسیار راحت خواهد بود.
فعل معلوم
فعل معلوم فعلی است که فاعل آن مشخص است و مستقیماً به فاعل نسبت داده میشود. مثلاً در جمله «کتبَ التلمیذُ الدرسَ» فعل «کتب» به فاعل، یعنی «التلمیذُ» نسبت داده شده است و در جمله بیان شده که دانشآموز درس خواند، یعنی فاعل (دانشآموز) آمده است پس فعل آن را فعلی معلوم میدانیم.
فعل مجهول
فعل مجهول عربی به فعلی گفته میشود كه فاعل آن مشخص نيست و در واقع، به مفعول نسبت داده میشود. مثلاً در جمله «كُتِبَ الدرسُ» فعل «كُتِبَ» به مفعول «الدرسُ» نسبت داده شده است. به عبارت دیگر، در این جمله گفتهایم درس خوانده شده و نگفتهایم توسط چه فاعلی و چه کسی خوانده شده است.
سوالات متدوال درباره انواع فعل در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره مبحث انواع فعل در عربی به طور خلاصه پاسخ میدهیم.
در زبان عربی چند نوع فعل وجود دارد؟
برحسب زمان میتوانیم فعل ها را در زبان عربی به چند دسته ماضی، مضارع و مستقبل تقسیمبندی کنیم. همچنین اگر معیار مشخص بودن فاعل باشد، فعلها به دو دسته معلوم و مجهول تقسیمبندی میشود.
بر اساس ساختار ریشه فعل، در زبان عربی، فعلها به چند دسته تقسیمبندی میشود؟
مطابق با ساختار ریشه فعلها به چهاردسته ثلاثی مجرد، ثلاثی مزید، رباعی مجرد و رباعی مزید تقسیمبندی میشود.
آیا میتوان فعلها را از نظر معنایی و کاربردی نیز دستهبندی کرد؟
بله، فعلهای عربی را براساس کاربرد آنها میتوان تقسیمبندی کرد. بهعنوان مثال میتوان به فعلهای مدح و ذم در عربی (نِعْمَ، بِئْسَ، حَبَّذا و لا حَبَّذا) اشاره کرد که کاربرد آنها نکوهش یا ستایش شخص یا پدیدهای خاص است.
تمرین انواع فعل در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «انواع فعل در عربی»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۷ سوال است. در هر سوال باید فعلهای داده شده را همانند نمونه تحلیل صرفی کنید. پس از پاسخ به تمامی سوالها میتوانید با استفاده از گزینه «جواب» درستی یا نادرستی پاسخهای خودتان را بسنجید.
- بر اساس نمونه، فعلهای داده شده را تحلیل صرفی کنید.
یکتُبُ: فعل مضارع مرفوع/ثلاثی مجرد/ صیغه: للغائب/ نوع اعراب: رفع/ علامت رفع: ضمه/ عامل رفع: نبودن ناصب و جازم
سوال۱: یصلون
جواب: فعل مضارع مرفوع/ /ثلاثی مجرد/ صیغه: للغائبین/ نوع اعراب: رفع/ علامت رفع: نون عوض رفع/ عامل رفع: نبودن ناصب و جازم
سوال۲: دفعتَ
جواب: فعل ماضی/ /ثلاثی مجرد/ صیغه: للمخاطب/ نوع اعراب: مبنی
سوال۳: سوف یعملان
جواب: فعل مستقبل/ /ثلاثی مجرد/ صیغه: للغائبیْن/ نوع اعراب: مرفوع/ علامت رفع: نون عوض رفع انتهای فعل
سوال۴: تجلسینَ
جواب: فعل مضارع//ثلاثی مجرد/ صیغه: للمخاطبة/ اعراب: مرفوع/ علامت رفع: نون عوض رفع انتهای فعل
سوال۵: یقترحنَ
جواب: فعل مضارع مرفوع/ ثلاثی مزید/ باب: إفعال/ صیغه: للغائبات/ اعراب: مرفوع/ علامت رفع: نون عوض رفع
سوال۶: استکبرون
جواب: فعل ماضی/ ثلاثی مزید/ باب: استفعال/ صیغه: للغائبین/ اعراب: مبنی
سوال۷: یتحاورون
جواب: فعل مضارع/ ثلاثی مزید/ باب: تفاعل/ صیغه: للغائبین/ اعراب: مرفوع/ علامت رفع: نون عوض رفع انتهای فعل
جمعبندی
در این آموزش از مجله فرادرس، با انواع فعل در عربی از جنبههای مختلف آشنا شدیم و دیدیم که بر این اساس میتوان افعال عربی را به دستههایی مانند مجرد و مزید، لازم و متعدی، صحیح و معتل، ماضی و مضارع و... تقسیمبندی کرد.
تمرین انواع فعل عربی
۱. کدام معیار باعث میشود افعال عربی به مفرد، مثنی و جمع تقسیم شوند و این تقسیم چگونه بر شکل صرف فعل تأثیر دارد؟
شخص جمله عامل اصلی این تقسیمبندی است و صرف فعل فقط بر اساس اول، دوم یا سوم شخص تنظیم میشود.
زمان فعل (ماضی، مضارع، مستقبل) معیار این تقسیم است و در هر زمان شکل فعل به سه قالب عددی تغییر میکند.
عدد جمله تعیین میکند که فعل مفرد، مثنی یا جمع باشد و به همین دلیل نشانههای صرفی فعل متناسب با عدد تغییر میکند.
جنس فاعل، یعنی مذکر یا مونث بودن آن موجب شکلگیری مفرد، مثنی یا جمع میشود و صرف فعل را تعیین میکند.
در زبان عربی «عدد جمله» است که موجب میشود فعل در سه حالت مفرد، مثنی یا جمع بهکار رود و هرکدام نشانههای صرفی مخصوص دارند. در حالی که جملههایی با شخص، جنس یا زمان متفاوت ممکن است هر سه عدد را داشته باشند، اما تنها «عدد» نشانههای صرف فعل را به ویژه از جهت مفرد، مثنی یا جمع بودن تعیین میکند. تقسیم براساس شخص، جنس یا زمان، هرکدام مستقل از عدد است و موجب این نوع تغییر صرفی نمیشود.
۲. فعل عربی که دارای حرف یا حروف عله باشد در کدام دسته قرار میگیرد و فرق زیرگروههای آن در چیست؟
در گروه صحیح، که شامل سالم، مهموز و مضاعف میشود.
در گروه معلوم، که تفاوت آن فقط در نقش فاعل است.
در گروه مزید، که شامل انواع ثلاثی و رباعی را میشود.
در گروه معتل، که گروههایی مثل مثال، اجوف، ناقص و لفیف دارد.
وقتی یک فعل عربی دارای حرف یا حروف عله یعنی «و، ا، ی» باشد، به گروه «معتل» تعلق دارد. زیرگروههای این دسته شامل معتل مثال (حرف عله در ابتدای ریشه)، اجوف (در وسط)، ناقص (در انتها) و لفیف (دو حرف عله در ریشه) هستند و از نظر محل قرار گرفتن حرفهای عله و قواعد صرف، با هم تفاوت دارند. «صحیح» فقط افعالی هستند که بدون حرف علهاند، «مزید» به افزودن حروف به ریشه اشاره دارد و تفاوت گروه «معلوم» در نقش فاعل در جمله است، نه ساختار ریشه فعل.
۳. فرایند ساخت فعل مجرد ثلاثی در عربی چگونه انجام میشود و این نوع فعل چه تفاوتی با فعل مزید دارد؟
فعل مجرد ثلاثی فقط از سه حرف اصلی ساخته میشود و به خاطر نداشتن حروف افزوده با مزید فرق دارد.
فعل مجرد ثلاثی یک حرف عله در ابتدا دارد و با افزودن حرف جدید به ریشه معنی تازه میگیرد.
فعل مجرد ثلاثی ساختار پیچیدهتری نسبت به مزید دارد و چندین حرف به صورت همزمان به بن فعل اضافه میشود.
فعل مجرد ثلاثی همانند فعل مزید از چهار حرف ساخته میشود و دارای پیشوند یا پسوند است.
عبارت «فعل مجرد ثلاثی فقط از سه حرف اصلی ساخته میشود و به خاطر نداشتن حروف افزوده با مزید فرق دارد.» صحیح است زیرا طبق توضیح متن، فعل مجرد ثلاثی تنها متشکل از ریشه سهحرفی بدون حروف اضافه است و با افعال مزید که بر ریشه، حرف یا حروفی افزوده میشود تا معنی جدید ایجاد شود، تفاوت دارد. گزینههایی که به وجود حرف عله در ابتدا یا ساختار دارای پیشوند، پسوند یا اضافه شدن چندین حرف اشاره دارند، مربوط به افعال مزید یا انواع دیگر افعال هستند و درباره فعل مجرد ثلاثی صدق نمیکنند.
۴. در جملهای که فعل آن بدون نیاز به حضور مفعول، مفهوم را کامل بیان میکند، چه نوع فعلی بهکار رفته و این ویژگی چه تأثیری بر ساختار جمله دارد؟
فعل متعدی است و حذف مفعول معنی جمله را ناقص میکند.
فعل معلوم است و همیشه فاعل مشخص دارد.
فعل لازم است و جمله بدون مفعول نیز معنی را میرساند.
فعل ماضی است و فقط زمان گذشته را نشان میدهد.
وقتی کنش تنها با حضور فاعل معنا داشته باشد و فعل نیازی به مفعول نداشته باشد، از فعل نوع «فعل لازم» استفاده میشود. این ویژگی موجب میشود جمله حتی بدون مفعول معنا و ساختاری کامل داشته باشد. در مقابل، فعل متعدی فقط با مفعول معنای کامل پیدا میکند. افعال ماضی و معلوم به نیاز یا عدم نیاز به مفعول ارتباطی ندارند، بلکه وابسته به زمان یا نقش فاعلاند.
۵. چگونه ترکیب شخص، جنس و عدد، باعث ایجاد صیغههای مختلف فعل در عربی میشود و چند حالت بالقوه از این ترکیب به دست میآید؟
تفاوت ترکیب فقط میان شخص و عدد است و در مجموع ۹ حالت متفاوت تشکیل میشود.
تنها جنس فاعل در صرف فعل موثر است و بنابراین ۳ حالت اصلی صیغه داریم.
ترکیب سه معیار فقط ۶ حالت اصلی صیغه ایجاد میکند چون برای هر معیار دو یا سه گزینه وجود دارد.
ترکیب شخص، جنس و عدد در عربی ۱۸ حالت ممکن برای صیغهها به وجود میآورد چون هر عامل با سایرین ضرب میشود.
هر سه معیار شخص، جنس و عدد به صورت ترکیبی در صرف فعل عربی موثرند و ضرب این سه، یعنی هرکدام با گزینههایشان (شخص: سه نوع، جنس: دو نوع، عدد: سه نوع)، منجر به ایجاد هجده حالت بالقوه برای صیغههای فعل میشود. عبارت «هجده حالت ممکن» دقیقا مطابق شیوه تقسیمبندی و جدولهای ارائهشده در آموزش است. عبارتهایی چون «فقط شش حالت اصلی»، «نه حالت متفاوت» یا «تنها سه حالت اصلی» تنها به بخشی از ترکیب یا به یک معیار محدود اشاره دارند و مطابق توضیح ساختار ترکیبی صیغههای عربی نیستند.
۶. برای تشخیص زمان فعل (ماضی، مضارع، مستقبل) در صرف فعل عربی کدام نشانه یا فرمول بیشتر بهکار میرود؟
تغییر جنسیت و عدد فعل هنگام صرف
اضافهکردن ضمیر فاعلی به ابتدای کلمه
تبدیل فعل به مصدر و نقشنمای آن
استفاده از پیشوندها و پسوندهای ویژه با فعل
در صرف فعل عربی، نشانههای زمان معمولا از طریق بهکارگیری پیشوندها و پسوندهای خاص به فعل افزوده میشوند مثلاً برای زمان آینده از پیشوندهایی چون سَ یا سوف استفاده میشود، و برای ماضی و مضارع نشانهها یا ضمایر متناسب به اول یا آخر فعل اضافه میگردد. گزینه «استفاده از پیشوندها و پسوندهای ویژه با فعل» تنها روش معین شده برای شناسایی و ساخت زمان فعل بوده است. گزینه «تغییر جنسیت و عدد فعل هنگام صرف» به نقش جنس و عدد در صرف اشاره دارد، اما مستقیماً زمان فعل را تعیین نمیکند. گزینه «تبدیل فعل به مصدر و نقشنمای آن» ارتباطی با زمان فعل ندارد و بیشتر به معنای کلمه یا ساختار اسمی باز میگردد. همچنین گزینه «اضافهکردن ضمیر فاعلی به ابتدای کلمه» فقط به ترکیب فعل با فاعل مربوط است و زمان فعل را تعیین نمیکند.
۷. در دستهبندی افعال عربی، فاعل چه نقشی دارد و فرق اساسی میان ساختار معلوم و مجهول چیست؟
دستهبندی نقش فاعل فقط به افعال لازم و متعدی مربوط است نه معلوم و مجهول.
فقط در حالت معلوم فاعل وجود دارد و در مجهول، فعل بدون هیچ فاعلی صرف میشود.
افعال معلوم فاعل مشخص دارند اما فاعل افعال مجهول، مشخص نیست.
در هر دو حالت معلوم و مجهول، فاعل همیشه به صورت واضح بیان میشود.
در تقسیم افعال بر اساس نقش فاعل، افعال به معلوم و مجهول تقسیم میشوند. تفاوت مهم این است که در ساختار معلوم، فاعل به روشنی وجود دارد و فعل به او نسبت داده میشود ولی در ساختار مجهول، فاعل مستقیم مشخص نیست و فعل به مفعول نسبت داده میشود. بنابراین «در این دسته، وجود فاعل الزامی است و در حالت مجهول، فاعل آشکار معرفی نمیشود» درست است. عبارتهای «فقط در حالت معلوم فاعل وجود دارد و در مجهول، فعل بدون هیچ فاعلی صرف میشود.» و «در هر دو حالت معلوم و مجهول، فاعل همیشه به صورت واضح بیان میشود.» اشتباه است زیرا در مجهول فاعل بیان نمیگردد. همچنین «دستهبندی نقش فاعل فقط به افعال لازم و متعدی مربوط است نه معلوم و مجهول» از محتوای درست منحرف میشود.
۸. در زبان عربی، ارتباط افعال متکلم، مخاطب و غائب با ضمایر چگونه است و این مساله چه تأثیری روی صرف فعل دارد؟
ضمایر تنها بر معنای جمله تأثیر دارند و بر صرف فعل اثری ندارند.
در همه گروهها صرف فعل یکسان است و ضمایر تأثیری ندارند.
هر گروه فعلی با ضمایر خاص خود صرف و شناسه مخصوص به خود را میگیرد.
صرف فعل فقط برای متکلم و غایب تفاوت میکند و مخاطب تفاوتی ندارد.
در زبان عربی، افعال متکلم، مخاطب و غایب هر کدام با ضمایر ویژه خود همراه میشوند که نشانهها و الحاقات مربوط به صرف فعل را تعیین میکند. بنابراین، جملهای شامل «من» با فعل مخصوص متکلم، «تو» با فعل مناسب مخاطب و «او» با فعل مخصوص غائب صرف میشود. به این ترتیب، صرف فعل در هر گروه بنابر ضمیر مربوطه تفاوت دارد، برخلاف گزارههایی مانند «صرف فعل یکسان» یا «ضمایر تأثیری ندارند» که نادرست هستند.













very good excellent
با سلام وخدا قوت مطالب بسیار خوب ولی ظاهرا در افعال حماسی مثال ها اشتباه بیان شده وازباب های ثلاثی مزید آورده شده در صورتی که خماسی یعنی ریشه ای که خودش آرای 5حرف اصلی است
سلام و وقت بهخیر؛
سپاس از توجه شما. مطلب با توجه به نکتهای که یادآوری کردید، اصلاح شد.
از همراهی شما با مجله فرادرس سپاسگزاریم.
با سلام و خسته نباشید خدمت ادمین عزیز ومحترم🌹❤️ ببخشید اطلب که آخرش مجزوم بشه چه نوع فعلی است و وجبت رو هم بگید ممنون میشم با تشکر
سلام و وقت بهخیر؛
اگر منظور از «اطلب»، فعل مضارع متکلم وحده از ریشه «طَلَبَ» هست، مضارع مجروم آن بهصورت «أَطْلُبُ» درمیآید. این فعل صحیح، متعدی و معلوم است.
«وجبت» فعل معتل مثال واوی و از نوع فعلهای ماضی است. ریشه فعل «وَجَبَ» است. صیغه آن هم بستگی به حرکت حرف انتهای آن دارد. «وَجَبَتْ» فعل ماضی صیغه مفرد مؤنث غائب است، «وَجَبْتَ» در صیغه مفرد مذکر مخاطب صرف شده است، «وَجَبْتِ» به صیغه مفرد مؤنث مخاطب تعلق دارد و «وَجَبْتُ» هم در صیغه ماضی متکلم وحده صرف شده است.
سپاس از همراهی شما با مجله فرادرس.
بسیار عالی
سپاسگزارم
عالی
سایت فرادرس بهترین سایته
من بیشتر درس هامو از اینجا میخونم کامل و عالی. دست صاحب سایت درد نکنه خیلی عالیه این سایت
سلام و خسته نباشید خدمت ادمین محترم فرادرس.
مطالب که منتشر میکنید بسیار مفید و شایسته تقدیر است لکن متاسفانه ایراداتی دارد : مثلا بعضی ترجمه ها دقیق و صحیح نیست یا برخی مثال ها با موضوع مورد بحث مطابقت دارد ولی در ترجمه دقت کافی مبذول نشده است مانند : انکسرت النافذه ، که چنین ترجمه شده است : پنجره را شکستی! و این در حالی است که این جمله را به عنوان مثال برای فعل لازم ذکر کرده اید ؛ مثال عربی درست است اما به صورت متعدی ترجمه شده است.
البته این تنها یک مورد از اشتباهات موجود در مقاله مورد بحث است .
برایتان توفیق روزافزون آرزو میکنم.
با سلام و وقت بخیر؛
مطلب تصحیح شد.
از دقت نظر و همراهی شما ما مجله فرادرس سپاسگزاریم.