صفت مرکب چیست؟ – در ادبیات فارسی، با مثال و تمرین

صفت مرکب مانند «دل‌رحم» در برابر صفت ساده مانند «زیبا» قرار دارد زیرا صفت مرکب از دو یا چند جزء مستقل ساخته می‌شود که با هم ترکیب می‌شوند و یک صفت را می‌سازند اما صفت ساده از یک جزء ساخته می‌شود. صفت‌های مرکب، ساختارها و فرمول‌های ساخت زیادی دارند و شاخص‌ترین آن‌ها، صفت‌های فاعلی مرکب و صفت‌های مفعولی مرکب، هستند. صفت‌های فاعلی مانند صفت مرکب «مردم‌آزار»، بر انجام دهنده بودن موصوف خود تأکید می‌کنند و و صفت‌های مفعولی مانند صفت مرکب «آزاردیده»، وقوع صفت و حالتی بر موصوفشان را نشان می‌دهند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم صفت مرکب چیست، انواع، ساختار و کاربردهایش چگونه است. در انتها نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.

صفت مرکب چیست؟

صفت مرکب از ترکیب شدن دو یا چند جزء مستقل مانند دو اسم یا یک اسم و یک بن فعل و... ساخته می‌شود. صفت‌های مرکب، نوعی از صفات بیانی هستند که می‌توانند به عنوان وابسته یک اسم، قبل یا بعد از آن بیایند و آن را توصیف کنند. برای مثال در گروه اسمی «مادر خون‌گرم»، با صفت مرکب «خون‌گرم» که از ترکیب اسم «خون» با صفت ساده «گرم» ساخته شده است، موصوف یعنی اسم «مادر» را توصیف کرده‌ایم.

برای آشنایی بیشتر با صفت‌های مرکب و ساده، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

پرکاربردترین صفت‌های مرکب، صفات فاعلی و مفعولی هستند. از صفت‌های فاعلی مانند «تماشاگر»‌ برای نشان دادنِ انجام‌دهنده بودنِ موصوف، استفاده می‌کنیم و از صفت‌های مفعولی مانند «دلپذیر» استفاده می‌کنیم تا نشان دهیم که کاری روی موصوف ما انجام شده است. در ادامه، این دو صفت مرکب و انواع دیگر صفت مرکب را با مثال بررسی می‌کنیم.

مثال صفت مرکب

حالا که متوجه شدیم صفت مرکب چیست، بیایید در جدول زیر نمونه‌هایی از انواع صفت‌های مرکب را ببینیم. در بخش‌های بعدی، تمام ساختارهای این صفت‌ها را به‌طور جداگانه و با مثال، بررسی می‌کنیم.

یادگیری صفت مرکب در فارسی دهم

تا اینجا یاد گرفتیم صفت مرکب چیست و نمونه‌هایی از انواع این صفت را نیز دیدیم. اما صفت‌های ساده و مرکب که از لحاظ ساخت، مقابل هم قرار دارند، تنها یکی از دسته‌بندی‌های صفت هستند و این کلمه‌ها از ابعاد مختلف قابل دسته‌بندی هستند. برای مثال، صفت‌ها از لحاظ معنایی به انواع صفت بیانی، صفات شمارشی، صفت‌های اشاره، صفات تعجبی و بسیاری انواع دیگر تقسیم می‌شوند. علاوه بر این، صفت‌ها یکی از انواع کلمه‌های فارسی هستند و به عنوان یکی از وابسته‌های اسم‌، نقشی را می‌گیرند که موصوف و هسته آن‌ها گرفته است.

بنابراین لازم است انواع صفت‌ها و نقش‌های دستوری زبان فارسی را بشناسیم تا در شناسایی وابسته‌های گروه اسمی و نوع صفت‌ها و نقش دستوری کلمه‌های جمله، دچار اشتباه نشویم. برای این کار باید به آموزش‌هایی دسترسی داشته باشیم که علاوه بر کامل بودن، ساده نیز باشند. به همین جهت در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس در زمینه ادبیات را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها به سادگی، یادگیری خود در درس ادبیات فارسی را کامل کنید.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش رایگان نگارش پایه دهم فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات فارسی دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید:

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

انواع صفت مرکب

حالا که متوجه شدیم صفت مرکب چیست و مثال‌هایی از انواع مختلف آن را نیز دیدیم، بیایید به سراغ بررسی دقیق انواع این صفت برویم. صفت‌های مرکب از ترکیب دو جزء مستقل مانند دو اسم یا اسم و صفت یا قید و اسم و بسیاری ترکیب‌های دیگر ساخته می‌شوند و از نظر معنایی که به شنونده یا خواننده منتقل می‌کنند یا ساختاری که دارند، به دسته‌های زیر تقسیم‌ می‌شوند.

پیش از اینکه همه آن‌ها را با مثال بررسی کنیم، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزشی ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس با صفت‌های مرکب و دیگر صفت‌های زبان فارسی بهتر آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

• صفت مرکب فاعلی
• صفت مرکب مفعولی
• ترکیب دو اسم با یکدیگر
• ترکیب صفت متمم پذیر با متممش
• تکرار یک صفت
• ترکیب حرف اضافه و اسم
• ترکیب فعل با اسم
• ترکیب اسم با حرف و فعل

در این بخش ابتدا با ساختارهای مختلف صفت فاعلی مرکب و صفت مفعولی مرکب آشنا می‌شویم و هرکدام را با مثال بررسی می‌کنیم و در ادامه، دیگر مواردِ فهرست بالا را نیز به ترتیب، با مثال بررسی می‌کنیم.

صفت مرکب فاعلی

صفت‌های فاعلی، معنای فاعل بودن و انجام‌دهنده بودن می‌دهند و وقتی به یک اسم اضافه می‌شوند، آن اسم که موصوفشان می‌شود را تبدیل به انجام‌دهنده آن کار می‌کنند. برای مثال در گروه اسمی «زن خوش‌برخورد»، ترکیب وصفی ما از اسم «زن» به علاوه صفت مرکب «خوش برخورد» ساخته شده است و خودِ این صفت از ترکیب «خوش (صفت) + برخورد (بن ماضی)» ساخته شده و معنای فاعلی دارد. یعنی معنای گروه اسمی ما با این صفت فاعلی، تبدیل به «فرد خوش برخورد‌کننده» یا به بیان ساده تر، «فردی که خوب برخورد می‌کند»، می‌شود.

جدول ساختارهای صفت مرکب فاعلی

در جدول زیر، تمام ساختارهای صفت‌های مرکبی که معنای فاعلی دارند را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال‌هایی نیز نوشته‌ایم.

صفت مرکب فاعلی در گروه اسمی

صفت فاعلی در گروه‌های اسمی مختلف، به‌عنوان وابسته‌ پسین یک اسم استفاده می‌شود. یعنی بعد از موصوف خود می‌آید و با آن اسم، یک ترکیب وصفی می‌سازد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از صفات فاعلی به کار رفته در گروه‌های اسمی و جمله‌ها را می‌بینیم.

نکته های صفت مرکب فاعلی

برای شناخت درست این نوع صفت، باید دو نکته زیر را نیز بدانید:

• در جمله‌ای مانند «هوای بهار، دل‌پذیر است.»، صفت مرکب «دل‌پذیر» دیگر صفت و وابسته‌ی اسم دیگری نیست بلکه خودش به عنوان یک اسم، نقش مسند را برای فعل اسنادی «است» ایفا می‌کند. پس این صفات مرکب، می‌توانند به عنوان اسم نیز به کار بروند.
• صفتی مانند «سخن‌گو»، در اصل «سخن‌گوینده» بوده است که «-َ نده» از آخرش حذف شده و به اصطلاح، صفت فاعلی مرخم شده است. زیرا فرمول اصلی ساخت صفت فاعلی «بن مضارع + -َ نده» است.

صفت مرکب مفعولی

صفت‌های مفعولی بیانگر اعمال شدن کاری بر فردی یا چیزی، یا پذیرفتن حالتی در آن فرد یا چیز، هستند و همین معنای مفعولی را به موصوف خودشان نسبت می‌دهند. برای مثال صفت «مطرح‌شده» در گروه اسمی «نظریات مطرح‌شده»، صفتی مفعولی و مرکب است که از ترکیب «مطرح (صفت) + شده (بن ماضی + ه)» ساخته شده و معنای «مورد خواندن واقع شدن» را می‌دهد. برای آشنایی بیشتر با نقش مفعول در زبان فارسی می‌توانید از فیلم‌ آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم، استفاده کنید.

جدول ساختارهای صفت مرکب مفعولی

در جدول زیر، ساختارهای صفت مرکب مفعولی را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها نیز مثال‌هایی آورده‌ایم تا تفاوت این صفت با صفت فاعلی را بهتر درک کنید.

صفت مرکب مفعولی در گروه اسمی

این صفت‌ها نیز مانند صفات فاعلی، بعد از یک اسم می‌آیند و با آن، ترکیبی وصفی می‌سازند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این ترکیب‌های وصفی را در جمله‌های مختلف، آورده‌ایم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور کامل در مورد نقش دستوری مفعول در فارسی بحث کرده‌ایم:

نکته های صفت مرکب مفعولی

• این صفت نیز اگر بدون اینکه به اسمی اضافه شود، به کار برود دیگر صفت و وابسته آن اسم نیست بلکه خودش به عنوان یک اسم می‌تواند نقش بگیرد. برای مثال در جمله «خود‌باخته‌ها را ببین!»، صفت مفعولی «خودباخته» به همراه اسمی دیگر نیامده است که صفت و وابسته آن باشد و خودش به عنوان اسم، نقش مفعول فعل «ببین» را دارد.
• صفت‌هایی مانند «خواب‌آلو»، «خدا داد»، «پشم‌آلو» و... نیز، صفت مفعولی مرکب هستند که «ه» مفعولی ساز، از آخر آن‌ها حذف شده است و به حالت مفعولی مرخم در آمده‌اند.

ترکیب دو اسم

گاهی با ترکیب کردن دو اسم با هم می‌توانیم یک کلمه واحد بسازیم که صفت باشد و بتواند اسم‌های دیگر را توصیف کند برای مثال در گروه اسمی «چای قند‌پهلو»، صفت «قندپهلو» از ترکیب دو اسم «قند» و «پهلو» ساخته شده اما به عنوان یک صفت برای موصوف «چای» استفاده شده است.

جدول ساختارهای صفت مرکب از ترکیب دو اسم

در جدول زیر، حالت‌های مختلفی که از ترکیب دو اسم، صفت مرکب ساخته‌ می‌شود را آورده‌ایم و برای هرکدام، مثال نیز قرار داده‌ایم.

ترکیب دو اسم در گروه اسمی

در جدول زیر، نمونه‌هایی از صفت‌های مرکب که از ترکیب دو اسم ساخته شده‌اند را در گروه‌های اسمی و جمله‌های نمونه، بررسی و تجزیه کرده‌ایم.

تا اینجا یاد گرفتیم صفت مرکب چیست و انواع فاعلی و مفعولی آن و ترکیب دو اسم را بررسی کردیم. در ادامه، دیگر انواع صفت‌های مرکب مانند صفت مرکب ساخته شده از صفت و متمم آن، ساخت صفت مرکب از تکرار یک صفت، ترکیب حرف اضافه و اسم و ترکیب حرف و اسم و فعل را نیز بررسی می‌کنیم.

ترکیب صفت و متمم آن

بعضی از صفت‌ها مانند فعل‌های گذرا به نقش متمم، برای کامل شدن معنای خود به متمم نیاز دارند. برای مثال صفت «راضی» در جمله «قیافه راضی از خود گرفته بود.» به متمم «خود» نیاز دارد تا معنایش کامل شود. بنابراین، کل عبارت «راضی از خود» را به عنوان صفتی برای موصوف «قیافه» می‌دانیم.

ترکیب صفت و متمم صفت در گروه اسمی

در جدول زیر، نمونه‌هایی از صفت‌هایی که با متممشان تبدیل به یک صفت شده‌اند را می‌بینید.

تکرار یک صفت

گاهی با تکرار کردن یک صفت، به آسانی یک صفت مرکب ساخته می‌شود. برای مثال در گروه اسمی «خانه‌های جداجدا» با تکرار صفت «جدا»، این صفت ساده را به صفت مرکب، تبدیل کرده‌ایم. البته می‌توانیم میان تکرار این دو صفت، از کلمه‌های وابسته‌ساز نیز استفاده کنیم.

جدول ساختارهای صفت مرکب از تکرار یک صفت

در جدول زیر، دو نوع صفت مرکبی که از تکرار شدن صفت‌ها، ساخته می‌شوند را با نمونه‌هایی از هرکدام از آن‌ها می‌بینید.

تکرار یک صفت در گروه اسمی

در جدول زیر نمونه‌هایی از صفت‌های مرکبی که از تکرار یک صفت ساخته شده‌اند را آورده‌ایم.

ترکیب حرف اضافه و اسم

از اضافه کردن حرف‌های اضافه به برخی از اسم‌ها می‌توانیم صفت مرکب بسازیم. این نوع صفت را از این لحاظ مرکب می‌دانیم که با اضافه شدن حروف به اسم‌ها، آن‌ها معنای متفاوتی پیدا می‌کنند. برای مثال کلمه «ادب» یک اسم است اما با اضافه کردن حرف اضافه «با» به آن، از این اسم، یک صفت می‌سازیم که می‌تواند اسم‌های دیگر را توصیف کند.

ترکیب حرف اضافه و اسم در گروه اسمی

در جدول زیر می‌بینید که چگونه با اضافه کردن حرف‌های اضافه به اسم‌ها، آن‌ها را تبدیل به صفت می‌کنیم و با آن‌ها ترکیب وصفی می‌سازیم.

ترکیب فعل و اسم

از ترکیب کردن اسم و یک یا چند فعل به یکدیگر نیز می‌توانیم صفت مرکب بسازیم. برای مثال در گروه اسمی «بازیکن بزن‌بهادر»، صفت «بزن‌بهادر» از فعل «بزن» و اسم «بهادر» ساخته شده است. برای شناسایی این نوع صفت مرکب باید مبحث فعل و انواع آن را به خوبی یاد گرفته باشید. به همین جهت، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم‌ آموزشی رایگان فعل در فارسی فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

ترکیب فعل و اسم در گروه اسمی

در جدول زیر، نمونه‌ای از صفت مرکب ساخته شده از فعل و اسم را در یک جمله با هم بررسی می‌کنیم.

ترکیب اسم و حرف و فعل

تا اینجا یاد گرفتیم صفت مرکب چیست و انواع مختلف آن مانند صفت فاعلی و مفعولی و ترکیب دو اسم و... را نیز با مثال بررسی کردیم. در این بخش آخرین نوع صفت مرکب را با هم بررسی می‌کنیم. از ترکیب سه جزء اسم و حرف و فعل نیز می‌توانیم یک صفت بسازیم. برای مثال در گروه اسمی «مرد سربه‌نیست» از صفت «سربه‌نیست» که از اسم وحرف و فعل ساخته شده است، استفاده کرده‌ایم تا موصوف «مرد» را توصیف کنیم.

ترکیب اسم و حرف و فعل در گروه اسمی

در جدول زیر، نمونه‌ای از صفتی که از ترکیب این سه کلمه ساخته شده است را آورده‌ایم و آن را تجزیه کرده‌ایم.

نمونه سؤال صفت مرکب

حالا که یاد گرفتیم صفت مرکب چیست و چه انواعی دارد، می‌توانید به پرسش‌های زیر پاسخ دهید. برای این کار، کافی است روی گزینه صحیح موردنظرتان کلیک کنید و با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. هر جواب درستی که بدهید، یک امتیاز می‌گیرید و در پایان آزمون و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها، با زدن گزینه «مشاهده جواب آزمون»، امتیازی که گرفته‌اید را خواهید دید.