فرادرسفعل مرکب چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
فعل مرکب فعلی است که ساختار آن مطابق ترکیب «یک یا چند واژه یا تکواژ معنادار + فعل ساده» است. برای مثال، فعل «بستند» یک فعل ساده و «دل بستند» یک فعل مرکب است. فعل مرکب برای کامل شدن معنای خود علاوه بر بن ماضی یا مضارع فعل، به یک واژه یا تکواژ معنادار نیز نیاز دارد. یعنی فعل «بستند» برای بیان عمل «بستن» و فعل «دل بستند» برای بیان عمل «دل بستن» استفاده میشود. در این مطلب از مجله فرادرس یاد میگیریم فعل مرکب چیست و لیست افعال مرکب فارسی را معرفی میکنیم. همچنین فرق فعل مرکب و ساده را با مثال توضیح دادهایم. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردهایم تا با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را بسنجید.
فعل مرکب چیست؟
فعل مرکب از دو بخش مستقل تشکیل شده است که اولین بخش، یک اسم یا صفت است و دومین بخش، فعلی ساده است. اولین بخش فعل مرکب، صرف نمیشود و دومین بخش آن، مطابق با نهاد جمله، صرف میشود. هر دو جزء فعل مرکب باوجود مستقل بودن، یک ساختار واحد هستند و یک معنای واحد را منتقل میکنند. برای مثال فعل «شکست خوردیم»، از اسم «شکست» و فعل ساده «خوردیم (بن ماضی «خورد» + شناسه «ـیم»)» ساخته شده است و همه اجزای آن باهم، معنای واحد «شکست خوردن» را نشان میدهند.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری فعل مرکب، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
اجزای فعل مرکب
همه افعال مرکب از دو بخش موجود در کادر زیر ساخته میشوند.
واژه یا تکواژی معنادار (اسم یا صفت) + فعلی ساده (همکرد / فعلیار)
نکته: بخش اول افعال مرکب (واژه یا تکواژ معنادار)، غیرصرفی و بخش دوم آن (فعل ساده / همکرد / فعلیار)، صرفی است. یعنی برای صرف فعل مرکب متناسب با نهاد جمله، باید بخش دوم آن را صرف کنیم.
مثال فعل مرکب
چند مثال فعل مرکب فارسی را در جدول زیر آوردهایم و ساختمان آنها را بررسی کردهایم.
| مثال | تجزیه فعل |
| مادرها بچهها را صدا میزدند. | صدا (اسم) + میزدند (همکرد: می + زد (بن ماضی) + -َند (شناسه)) |
| من خواهرزادههایم را دوست دارم. | دوست (اسم / صفت) + دارم (همکرد: دار (بن مضارع) + -َم (شناسه)) |
| آن ها با دیدن او حسرت میخوردند. | حسرت (اسم) + میخوردند (همکرد: می + خورد (بن ماضی) + -َند (شناسه)) |
| مدیر با دانشجویان کارآموز صحبت میکرد. | صحبت (اسم) + میکرد (همکرد: می + کرد (شناسه)) |
لیست افعال مرکب فارسی
تا اینجا بررسی کردیم فعل مرکب چیست و ساختار آن چگونه است. در جدول زیر، لیستی از افعال مرکب فارسی پرکاربرد را آوردهایم تا با ساختار و معنای آنها آشنا شوید.
| فعل | مصدر | تجزیه ساختار |
| دل بستم | دل بستن | دل + فعل ساده: بست + -َم |
| رنج کشیده بودند | رنج کشیدن | رنج + فعل ساده: کشیده + بود + -َند |
| پدید آمد | پدید آمدن | پدید + فعل ساده: آمد + -َند |
| تاب آوردیم | تاب آوردن | تاب + فعل ساده: آورد + ـیم |
| پناه آوردهایم | پناه آوردن | پناه + فعل ساده: آورده + ایم |
| ایمان میآوردند | ایمان آوردن | ایمان + فعل ساده: پیشوند تصریفی «می» + آورد + -َند |
| گواهی میدهیم | گواهی دادن | گواهی + فعل ساده: می + ده + یم |
| عذر میخواهم | عذرخواستن / معذرت خواستن | عذر + فعل ساده: می + خواه + -َم |
| حرف بزنند | حرف زدن | حرف + فعل ساده: پیشوند تصریفی «بـ» + زن + -َند |
| صلاح نمیبینم | صلاح دیدن | صلاح + فعل ساده: پیشوندهای «نـ» و «می» + دان + -َم |
| حمله کرده بودیم | حمله کردن | حمله + فعل ساده: کرده + بود + ـیم |
| آرزو میکنید | آرزو کردن | آرزو + فعل ساده: می + کن + ید |
| فریب نخورید | فریب خوردن | فریب + فعل ساده: نـ + خور + ـید |
| مثال زده باشند | مثال زدن | مثال + فعل ساده: زده + باش + -َند |
| حسرت نمیخوردیم | حسرت خوردن | حسرت + نـ + می + خورد + ـیم |
| فریاد نزن | فریاد زدن / فریاد کشیدن | فریاد + فعل ساده: ن + زن |
| بیرون کردیم | بیرون کردن / راندن | بیرون + فعل ساده: کرد + ـیم |
نکته: همانطور که در برخی از نمونههای جدول بالا مشاهده کردید، پیشوندهای تصریفی (می، بـ، نـ و...) و فعلهای کمکی هیچ تأثیری در ساختمان فعل ندارند و هیچ تغییری در ساده یا مرکب بودن فعلها ایجاد نمیکنند.
روش تشخیص فعل مرکب
تا اینجا یاد گرفتیم فعل مرکب چیست و مثالهای آن را در جمله بررسی کردیم، در این بخش، روشهای شناسایی افعال مرکب را توضیح میدهیم. برای تشخیص فعل مرکب، میتوانیم از سه روش استفاده کنیم که آنها را در فهرست زیر آوردهایم. در ادامه، هر سه روش را با مثال توضیح میدهیم.
- گسترش پذیری
- نقش پذیری
- بررسی معنایی
در ادامه مطلب، این سه روش را با مثال بررسی میکنیم. پیشنهاد میکنیم برای یادگیری فعل مرکب، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
گسترش پذیری
یکی از راههای تشخیص افعال مرکب از فعل ساده این است که اگر بخش غیرفعلی، قابل گسترش باشد، آن فعل مرکب نیست. منظور از قابل گسترش بودن این است که بتوانیم بعد از جزء غیرصرفی فعل، پسوندهایی مانند «ها، ی نکره، تر و...» را قرار بدهیم و جمله معنای درستی داشته باشد. به مثالهای زیر توجه کنید.
مثال
در جدول زیر چند جمله با فعلهای مشکوک به فعل مرکب را آوردهایم و ساده یا مرکب بودن آنها را به روش گسترش پذیری بررسی کردهایم.
| مثال | بررسی گسترش پذیری | ساختمان فعل |
| ما امروز مصاحبه کردیم. | ما امروز مصاحبهای کردیم. (گسترش پذیر) | کردیم: فعل ساده / مصاحبه: مفعول |
| با او سخن گفتند. | با او سخنها گفتند. (گسترش پذیر) | گفتند: فعل ساده / سخن: مفعول |
| او تو را دوست داشت. | او تو را دوستها / دوستی / دوستتر داشت. (گسترش ناپذیر) | دوست داشت: فعل مرکب |
نقش پذیری
اگر بخش غیرفعلی در فعلی که فکر میکنیم مرکب است، یکی از نقشهای دستوری جمله مانند نقش مفعولی را بپذیرد، آن فعل نمیتواند مرکب باشد. مثالهای زیر را مشاهده کنید.
مثال
چند جمله با فعلهای مشکوک به فعل مرکب را در جدول زیر قرار دادهایم و مرکب بودن یا نبودن آنها را با استفاده از روش نقش پذیری، توضیح دادهایم. همانطور که مشاهده میکنید، در این روش، بررسی میکنیم که بخش غیرفعلی، نقشی را میپذیرد یا خیر.
| مثال | بررسی نقش پذیری | ساختمان فعل |
| من در مدرسه دوست دارم. | من (فاعل) + در مدرسه (قید مکان) + دوست (مفعول) + دارم (فعل) | دارم: فعل ساده |
| تو درختها را دوست داری. | تو (فاعل) + درختها (مفعول) + دوست داری (فعل) | دوست داری: فعل مرکب |
| او شما را گول زده است. | او (فاعل) + شما (مفعول) + گول زده است (فعل) | گول زده است: فعل مرکب |
| ما او را دوست میدانیم. | ما (فاعل) + او (مفعول) + دوست (تمیز یا مسند) + میدانیم (فعل) | میدانیم: فعل ساده |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، همه نقشهای دستوری زبان فارسی را با مثال توضیح دادهایم.
تا اینجا یاد گرفتیم فعل مرکب چیست و دو روش تشخیص آن را با مثال توضیح دادیم. در ادامه، یک روش دیگر را بررسی میکنیم و نکتههای تشخیص این فعل را نیز بیان میکنیم.
بررسی معنای فعل
در این روش باید بررسی کنیم که آیا بخش صرفشده فعل، در معنای اصلی خود به کار رفته است یا خیر. اگر آن فعل در معنای اصلی و معمول خود به کار برود، فعل ساده و اگر با معنایی دیگر استفاده بشود، فعل مرکب است. برای درک این روش، به مثالهای زیر توجه کنید.
مثال
در جدول زیر چند جمله آوردهایم و ساده یا مرکب بودن فعل آنها را از طریق بررسی معنای بخش صرفی آنها بررسی کردهایم.
| مثال | بررسی معنایی | ساختمان فعل |
| بدن بیمار، داروها را پس میزد. | معنای معمول «زدن»: ضربه زدن / پس زدن: نپذیرفتن | مرکب (در معنای غیرمعمول به کار رفته است.) |
| او به همه فخر میفروخت. | معنای معمول «فروختن»: فروش کالا / فخر فروختن: پز دادن | مرکب (استفاده در معنای غیرمعمول) |
| او از همه چیز سخن میگوید. | معنای معمول «گفتن»: حرف زدن | ساده (استفاده در معنای معمول) |
نکته های تشخیص فعل مرکب
حالا که یاد گرفتیم فعل مرکب چیست و چگونه آن را تشخیص دهیم، در این بخش، نکات مهم شناسایی این فعل را معرفی میکنیم. برای تشخیص افعال مرکب باید به چند نکته توجه کنیم که همیشه مهم هستند. این نکتهها را در جدول زیر آوردهایم. در ادامه مطلب، هرکدام را با مثال توضیح دادهایم.
پیش از آن میتوانید فیلم آموزش رایگان نحوه تشخیص آرایه کنایه در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
| نکتهها | توضیح |
| کنایهها | فعلهایی که دارای معنای کنایی هستند، فعل مرکب محسوب میشوند. |
| بررسی فعل در جمله | مرکب بودن یا نبودن هر فعل را باید فقط در جمله بررسی کنیم. |
| فعل اسنادی | جمله قابل تبدیل به حالت «نهاد + مسند + فعل»= فعل اسنادی و ساده |
| فعل «کرد» | اسنادی: ساده / غیراسنادی: مرکب |
کنایه ها
فعلهایی که مانند فعل جمله «آنها روی ما را زمین انداختند.»، دارای معنایی کنایی هستند، فعل مرکب محسوب میشوند. منظور از معنای کنایی این است که جمله یا عبارتی، معنایی دورتر از معنای ظاهری خود داشته باشد و در جایی با آن معنای دورتر به کار رفته باشد. برای نمونه، فعل همین جمله مثالی از مصدر «روی کسی را زمین انداختن» ساخته شده و دارای معنای «رد کردن درخواست کسی» است. در جدول زیر، نمونههای دیگری از فعلهای دارای معنای کنایی را آوردهایم.
| مثال | فعل |
| رستم پشت دشمنان ایران را به خاک مالید. | پشت را به خاک مالید (فعل مرکب و کنایه از شکستدادن) |
| فرنگیس در غم سیاوش جامه میدرید. | جامه میدرید (فعل مرکب و کنایه از سوگواری کردن) |
| افراسیاب دانست که تیرش به سنگ خورده است. | تیرش به سنگ خورده است (فعل مرکب و کنایه از موفق نشدن) |
| فردا دیگر از این دنیا رخت بربستهایم. | رخت بربستهایم. (فعل مرکب و کنایه از مردن) |
نکته: همانطور که در مثالهای بالا مشاهده کردید، در کنایهها، مجموعهای از واژهها و فعل، یک معنای کنایی واحد را منتقل میکنند و به همین دلیل باید آنها را فعل مرکب محسوب کنیم. زیرا بخش صرفی چنین جملههایی بهتنهایی معنای آن کنایه را منتقل نمیکند.
کنایههای پرکاربرد فارسی
در جدول زیر، نمونههای پرکاربرد کنایههای زبان فارسی را آوردهایم تا راحتتر بتوانید آنها را تشخیص دهید.
| کنایهها | مصدر فعل مرکب |
| آب از سر ما گذشته بود. | آب از سر گذشتن (عدم امید به اصلاح وضع) |
| این اوضاع تر و خشک را با هم میسوزاند. | سوختن تر و خشک با هم (از بین رفتن همه چیز) |
| این بچه خون پدر و مادرش را در شیشه کرده است. | در شیشه کردن خون کسی (آزار و اذیت بسیار) |
| چرا دست از سر من برنمیداری؟ | دست از سر کسی برداشتن (رها کردن) |
| با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم میکنیم. | دست و پنجه نرم کردن (درگیر بودن) |
| آن پهلوان روی مردم شهر خود را سفید کرد. | سفید کردن روی کسی (سربلند کردن کسی) |
| چرا زیره به کرمان میبرید؟ | زیره به کرمان بردن (انجام کار بیهوده) |
| سر کیسه را شل کن. | سر کیسه را شل کردن (خرج کردن پول) |
| او خیلی خوب گوش میبرد. | گوش بریدن (فریب دادن) |
| نباید دست روی دست بگذاریم. | دست روی دست گذاشتن (تعلل و عدم انجام کاری) |
| حرفهایت دهانم را دوخت. | دوختن دهان (ساکت کردن) |
| لقمه را اندازه دهانش نگرفته بود. | لقمه گرفتن (طمع) |
| احمد آش و لاش شده بود. | آش و لاش شدن (نابود / زخمی شدن) |
| پایتان را از گلیمتان درازتر نکنید. | درازتر کردن پا از گلیم خود (از حدود خود خارج شدن) |
| آن روی آنها را بالا نیاور. | آن روی کسی را بالا آوردن (کسی را عصبانی کردن) |
نکته: بسیاری از فعلهای جدول بالا، فعل پیشوندی مرکب هستند. یعنی در ساختار آنها علاوه بر واژه یا تکواژ معنادار، پیشوندی وابسته و معناساز نیز وجود دارد. برای مثال، مصدر «دست از سر کسی برداشتن» پیشوندیِ مرکب است زیرا علاوه بر تکواژهای آزاد «دست» و «سر»، تکواژ وابسته «از» نیز در ساختار آن وجود دارد. خود فعلهای پیشوندی نیز یکی دیگر از انواع فعل از نظر ساختمان هستند که اجزای اصلی آن، «تکواژهای وابسته + بن ماضی یا مضارع» هستند.
بررسی فعل در جمله
مرکب بودن یا نبودن هر فعل را باید درون جمله بررسی کنیم. ممکن است یک ساختار فعلی، در یک جمله، فعل ساده و در جملهای دیگر، فعل مرکب باشد. برای درک بیشتر این نکته، به جدول زیر توجه کنید.
| فعل ساده | فعل مرکب |
| من دوست دارم. | من، تو را دوست دارم. |
| من، دوستهایی دارم. / من دوستی دارم. / من، دوست (مفعول) دارم. | من تو را دوستهایی / دوستی دارم. (بیمعنا) / من تو (مفعول) را دوست دارم. |
همانطور که در جدول بالا مشخص کردهایم، در هر دو جمله، «دوست دارم» وجود دارد اما یکی از آنها دارای فعلی ساده بود و دیگری دارای فعلی مرکب است. بنابراین بدون بررسی عبارت «دوست دارم» در جملهها، نمیتوانستیم تشخیص دهیم که با فعل مرکب سروکار داریم یا فعل ساده.
افعال اسنادی
فعلهای اسنادی که معنای انجام کاری را نمیدهند و فقط حالت یا صفتی را به نهاد جمله نسبت میدهند، فعل ساده هستند و نباید آنها را با فعل مرکب اشتباه بگیریم. برای مثال فعل جمله «آسمان و زمین تیره شده بودند.» یعنی عبارت «شده بودند»، فعلی ساده است و واژه قبل از آن (تیره) نیز، مسند است. برای تشخیص اسنادی بودن یا نبودن یک فعل باید بررسی کنیم که اگر بشود فعل اسنادی دیگری را در آن جمله و به جای فعل آن بگذاریم و همچنان معنادار باشد، پس آن فعل، اسنادی و ساده است. مثالهای زیر را مشاهده کنید.
برای یادگیری فعلهای اسنادی و قواعد آنها میتوانید از فیلم آموزش رایگان فعل اسنادی و مسند در فرادرس استفاده کنید.
| مثال | جایگذاری فعل اسنادی دیگر | فعل و نوع آن |
| شیوه نگاه تو دلبرانه بود. | شیوه نگاه تو دلبرانه است / شد. (معنادار) | بود: اسنادی و ساده |
| همیشه سلامت باشید. | همیشه سلامت هستید / بودید. (معنادار) | باشید: اسنادی و ساده |
| آنها با هم احوالپرسی میکردند. | آنها با هم احوالپرسی هستند / باشند / بودند. (بیمعنا) | احوالپرسی میکردند: غیراسنادی و مرکب |
| امروز کل اتاق را مرتب کردم. | امروز کل اتاق را مرتب ساختم / نمودم. (معنادار) | کردم: اسنادی و ساده |
فعل «کرد»
اگر فعلی از بن فعل «کرد / کن» ساخته شود و بتوانیم جمله آن فعل را به یک جمله سه بخشی «نهاد + مسند + فعل اسنادی» تبدیل کنیم، فعل ساختهشده با بن «کن / کرد»، فعلی ساده و جزء قبل از آن، مسند جمله است. اما اگر نتوانیم آن را به جملهای سه بخشی تبدیل کنیم، فعل چنین جملهای، مرکب و واژه یا واژههای قبل از آن نیز، جزء غیرصرفی فعل مرکب هستند. مثالهای زیر را مشاهده کنید.
مثال ۱
در کادر زیر یک جمله با فعلی از بن «کرد» که مشکوک به نوع مرکب است را آوردهایم و مرکب بودن یا نبودن آن را بررسی کردهایم.
او ما را بیدار کرد.
| سهجزئی کردن جمله | نوع فعل |
| ما بیدار هستیم. (معنادار) | کرد: فعل ساده (بیدار: مسند) |
مثال ۲
جمله مثالی دیگری را در جدول زیر بررسی کردهایم تا مرکب بودن یا نبودن فعل آن را درک کنیم.
زمان مزایده را در روزنامهها اعلام میکنیم.
| سهجزئی کردن جمله | نوع فعل |
| زمان مزایده اعلام است. | اعلام میکنیم: فعل مرکب |
تا اینجا دانستیم فعل مرکب چیست و چگونه و با رعایت چه نکتههایی آن را شناسایی کنیم. در ادامه مطلب، فعل مجهول مرکب و فرق فعل مرکب و ساده را با مثال توضیح میدهیم.
یادگیری فعل مرکب فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم فعل مرکب چیست و نمونههای آن را بررسی کردیم. افعال مرکب یکی از انواع فعلهای فارسی از یکی از دستهبندیهای آن یعنی نوع ساختمان فعل هستند. فعل فارسی در دستهبندیهای مختلفی به انواع گوناگونی تقسیم میشود. برای مثال فعلها دارای انواعی چون اسنادی و خاص، گذرا و ناگذر و... هستند. هرکدام از انواع فعل، قواعد و نکتههای خاص خود را دارند که برای ساخت و شناسایی هریک از آنها باید همه را بهخوبی یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس را آوردهایم.
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان صرف فعل فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان روش مجهول کردن فعل در فرادرس
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری همه مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، از مجموعه آموزشهای زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلمهای آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس
- مجموعه فیلمهای آموزش صرف فعل و انواع آن در فرادرس
فعل مجهول مرکب
حالا که یاد گرفتیم فعل مرکب چیست، حالت مجهول آن را نیز یاد میگیریم. فعل مجهول فعلی است که فاعل آن مشخص نیست. برای مثال، فعل «ریختند»، معلوم است و فاعل آن سوم شخص مفرد است اما فعل «ریخته شد»، فعلی مجهول است که فاعل آن، مشخص نیست. برای ساخت حالت مجهول فعل مرکب، باید از فعل کمکی با مصدر «شدن» استفاده کنیم. متناسب با اینکه بخش قابل صرف فعل مرکب، از بن «کرد» یا بنهای دیگر ساخته شده باشد، روش مجهولسازی آن، متفاوت است. در ادامه، هر دو روش را با مثال توضیح میدهیم.
برای یادگیری فعل مجهول و روش مجهول کردن فعلهای مختلف، فیلم آموزش رایگان چگونگی مجهولسازی فعل در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
فعل مجهول مرکب از مصدر «کردن»
برای ساخت حالت مجهول فعل مرکبی که با بن فعل «کرد /کن» ساخته شده، کافی است مصدر «شدن» را به جای مصدر «کردن» جایگذاری کنیم. مراحل انجام این کار را در جدول زیر و با یک مثال توضیح دادهایم.
آنها زندانیان را شکنجه میکردند.
| مراحل مجهول سازی فعل مرکب | مثال |
| ۱. حذف فاعل | زندانیان را شکنجه میکردند. |
| ۲. جایگذاری مفعول به جای فاعل و حذف را مفعولی | زندانیان شکنجه میکردند. |
| ۳. صرف فعل از مصدر «شدن /شو» متناسب با زمان فعل ساختهشده از بن «کرد / کن» | میشد |
| ۴. ساخت شناسه فعل متناسب با مفعول جمله | میشدند |
| ۵. مفعول + جزء غیرصرفی فعل مرکب + فعل از مصدر «شدن / شو» | زندانیان شکنجه میشدند. |
فعل مجهول مرکب از مصدرهای دیگر
برای مجهول کردن فعلهای مرکب دیگر نیز، کافی است مطابق جدول زیر پیش برویم.
صدای موسیقی، پرندهها را از لانههایشان بیرون میکشید.
| مراحل مجهول سازی | مثال |
| ۱. حذف فاعل | پرندهها را از لانههایشان بیرون میکشید. |
| ۲. گذاشتن مفعول به جای فاعل و حذف را مفعولی | پرندهها از لانههایشان بیرون میکشید. |
| ۳. ساخت صفت مفعولی (بن ماضی + ه) از جزء صرفی فعل مرکب | کشیده |
| ۴. صرف فعل از مصدر «شدن / شو» متناسب با زمان فعل اصلی جمله (شناسه متناسب با مفعول) | میشوند |
| ۵. مفعول + جزء غیرصرفی فعل + صفت مفعولی + فعل از مصدر «شدن / شو» | پرندهها از لانههایشان بیرون کشیده میشوند. |
تا اینجا یاد گرفتیم فعل مرکب چیست و چگونه آن را مجهول کنیم. در ادامه، فرق فعل مرکب و ساده را با مثال توضیح میدهیم.
فرق فعل مرکب و ساده
حالا که یاد گرفتیم فعل مرکب چیست و افعال مرکب نمونه را بررسی کردیم، در این بخش فرق فعل مرکب و ساده را با مثال توضیح میدهیم. فعل ساده نوعی فعل است که جزء اصلی آن، بن ماضی یا مضارع است. یعنی فعلهای ساده معنای همان بن فعل را میدهند. برای مثال، فعل «پوشیدند» فعلی ساده است که معنای انجام عمل «پوشیدن» را منتقل میکند. پس فرق فعل مرکب و ساده این است که فعل ساده در ساختار خود به جزئی جز بن ماضی یا مضارع نیازی ندارد ولی فعل مرکب علاوه بر بن فعل، واژه یا تکواژی معنادار دیگری نیز میخواهد.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری فعل ساده و تفاوت آن با فعل مرکب، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مثال مقایسه فعل ساده و مرکب
در جدول زیر، حالتهای ساده و مرکب چند فعل را قرار دادهایم تا بتوانید آنها را با هم مقایسه کنید.
| جمله با فعل مرکب | جمله با فعل ساده |
| آنها پیکار میکردند. | او ما را معطل کرد. |
| کودکان در بازی به همدیگر صدمه میزدند. | بچهها در بازی هم دیگر را میزدند. |
| میتوانی این کار را تنهایی پیش ببری؟ | تو میتوانی تنهایی این کتابها را ببری؟ |
| این بافت گیاهی در هوای مرطوب شکل میگیرد. | او همه چیزمان را میگیرد. |
تشخیص فعل مرکب از فعل ساده
در بخشهای قبلی مطلب، روشهای تشخیص افعال مرکب را بهطور کامل و با مثالهای متنوع توضیح دادیم. در جدول زیر نیز روشهای تشخیص فعل مرکب از فعل ساده و نکتههای مهم آن را با مثال آوردهایم.
| شناسایی فعل مرکب از ساده | مثال |
| بررسی گسترش پذیری جزء غیرصرفی | معنادار بودن در صورت گرفتن «ها»، «ی» نکره و «تر»= فعل ساده |
| بررسی نقش پذیری جزء غیرصرفی | گرفتن نقش مفعول، مسند و... = فعل ساده |
| بررسی معنای معمول بخش صرفی | به کار رفتن بخش صرفی در معنای معمول: فعل ساده |
| فعلهای با معنای کنایی | مرکب بودن همه فعلهای با معنای کنایی |
| بررسی هر فعل در جمله | مرکب بودن یا نبودن هر فعل باید در بافت جمله بررسی شود. |
| فعلهای اسنادی | فعلهای اسنادی ساده هستند و واژه قبل از آنها، مسند است. |
| فعل «کرد» | دارای معنای اسنادی باشد: فعل ساده (بخش غیرصرفی: مسند) |
نمونه سؤال فعل مرکب در فارسی
حالا که یاد گرفتیم فعل مرکب چیست و مثالهای آن را بررسی کردیم، میتوانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به جواب برخی از سؤالهای دارای پاسخ تشریحی نیز کافی است همین مراحل را انجام دهید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت میکنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از انتخاب جواب همه پرسشها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. فعل مرکب چه نوع فعلی است؟
فعلی که قبل از بن ماضی یا مضارع آن، پیشوندهای تصریفی مانند «می، بـ، نـ و...» وجود داشته باشد، مرکب است.
فعلی که در اجزای اصلی آن، به جز بن فعل، واژه یا تکواژی معنادار نیز وجود دارد.
فعلی که معنای آن از بن فعل منتقل نمیشود بلکه فقط جزئی غیرصرفی که پیش از بن فعل میآید، معنای آن فعل را نشان میدهد.
فعلی که در ساختار آن، افعال کمکی وجود داشته باشند را فعل مرکب مینامیم.
۲. در کدام گزینه فعلی مرکب وجود دارد؟
او با سخنهای وسوسهکننده خود، مردم را اغفال میکرد.
ییلاقهای گیلان سرسبز و پر از گونههای گیاهی متفاوت هستند.
حسادت دلها ما را تیره میکند.
معلمها دانشآموزان را از نتیجه کارهای خود آگاه میکردند.
در فهرست زیر، فعلهای گزینههای این سؤال و نوع ساختمان آنها را آوردهایم.
- گزینه اول: اغفال میکرد (فعل مرکب از مصدر «اغفال کردن»)
- گزینه دوم: هستند (فعل ساده از مصدر «استن»)
- گزینه سوم: میکند (فعل ساده از مصدر «کردن») / تیره: مسند
- گزینه چهارم: میکردند (فعل ساده از مصدر «کردن») / آگاه: مسند
۳. فعل کدامیک از گزینههای زیر، مرکب نیست؟
دانشجویان نیمکتهای آخر، با صدای بسیار آرامی حرف میزدند.
با مطالعه مطالب خوب، مباحث درس ادبیات را یاد میگیریم.
ایرانیان زیادی از دوران باستان تا کنون برای حفظ وطن خود کشته شدهاند.
آنها در ابتدای جوانی به یکدیگر دل بسته بودند.
فعلهای گزینههای این سؤال و نوع ساختمان آنها را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: حرف میزدند (فعل مرکب از مصدر «حرف زدن»)
- گزینه دوم: یاد میگیریم (فعل مرکب از مصدر «یاد گرفتن»)
- گزینه سوم: شدهاند (فعل ساده از مصدر «شدن») / کشته: مسند
- گزینه چهارم: دل بسته بودند (فعل مرکب از مصدر «دل بستن»)
۴. اجزای کدامیک از گزینههای زیر را نادرست نوشتهایم؟
ستاره، خورشید را دوست میدانست. / فاعل: ستاره، خورشید: مفعول، دوست: مسند یا تمیز، میدانست: فعل ساده
او دست از سر ما برنمیدارد. / فاعل: او، دست از سر ما برنمیدارد: فعل مرکب
همه بچههای کلاس، معلم ادبیات را دوست داشتند. / فاعل: همه بچههای کلاس، معلم ادبیات: مفعول، دوست داشتند: فعل مرکب
نویسندهها در جلسه تحریریه، به نوبت سخن میگفتند. / فاعل: نویسندهها، در جلسه تحریریه: قید مکان، به نوبت: قید، سخن میگفتند: فعل مرکب
فعل گزینه چهارم این سؤال، فعل ساده «میگفتند» و «سخن»، مفعول این جمله است.
۵. چند فعل از بین فعلهای زیر، حتماً فعل ساده هستند؟
«خوانده بودند، نوشتهایم، فریب خوردیم، میپریدیم، صدا میکردند، بروند»
۴: خوانده بودند / نوشتهایم / میپریدیم / بروند
۳: نوشتهایم / میپریدیم / بروند
۵: خوانده بودند / نوشتهایم / میپریدیم / صدا میکردند / بروند
۳: خوانده بودند / میپریدیم / بروند
۶. در بررسی مرکب بودن یا نبودن فعل، کدامیک از گزینههای زیر درست نیست؟
اگر بخش غیرصرفی فعل، گسترش پذیر باشد یعنی «ها»، «ی» نکره و «تر» بگیرد، فعل مرکب نیست.
اگر جملهای که فعل آن از بن «کرد/ کن» ساخته شده است، قابل تبدیل به یک جمله سهبخشی «نهاد + مسند + فعل اسنادی» باشد، آن فعل از نوع مرکب است.
همه فعلها را باید در ساختار جملهها بررسی کنیم تا ساده یا مرکب بودن آنها را تشخیص بدهیم.
اگر جزء غیرصرفی فعلی که ساختمان آن برای ما مشکوک است، نقش مفعول جمله را پذیرفته باشد، فعل جمله مرکب نیست.
۷. کدام یک از گزینههای زیر، دارای فعل اسنادی نیست؟
ما کتابخانه خود را بهطور هفتگی تمیز میکردیم.
برای شناسایی انواع فعل باید فعل را در بافت جمله و با توجه به دیگر اجزای جمله، بررسی کنیم.
آن کودک با پوشیدن ماسک ابرقهرمانها، صدای خود را بم میکرد.
او من را از پیشرفت درسی روزانه خود مطلع میکرد.
۸. در کدام گزینه هیچ فعل مرکبی وجود ندارد؟
هرچهقدر تلاش کردیم از خر شیطان پیاده نشد.
او بهشدت و بادقت کار میکرد اما آنها مدام چوب لای چرخش میگذاشتند.
دکتر آب پاکی را روی دست او ریخت.
او ماکتهای فضاهای شهری پروژه خود را با مقوا ساخته بود.
۹. در کدام گزینه، افعال مرکب وجود ندارند؟
سینه از آتش دل در غم جانانه بسوخت
آتشی بود در این خانه که کاشانه بسوخت
(حافظ)
قیمت عشق نداند، قدم صدق ندارد
سستعهدی که تحمل نکند بار جفا را
(سعدی)
دست از دل بیقرار شستم
واندر سر زلف یار بستم
(عراقی)
فریدون سبک ساز رفتن گرفت
سخن را ز هرکس نهفتن گرفت
(فردوسی)
۱۰. ساختمان فعلهای موجود در بیت زیر، به ترتیب در کدام گزینه درست آمدهاند؟
همه سوی دوزخ نهادید روی
سپردید دلها به گفتار اوی
(فردوسی)
نهادید: فعل ساده / سپردید: فعل ساده
روی نهادید: فعل مرکب / دلها سپردید: فعل مرکب
نهادید: فعل ساده / دل سپردید: فعل مرکب
روی نهادید: فعل مرکب / سپردید: فعل ساده
جدول خلاصه نکات افعال مرکب در فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم فعل مرکب چیست و ساختمان فعل مرکب را با مثالهای متنوعی بررسی کردیم. همچنین لیست افعال مرکب فارسی را قرار دادیم تا با پرکاربردترین فعل های مرکب آشنا شوید. فرق فعل مرکب و ساده را نیز در همین مطلب توضیح دادیم. مهمترین نکتههای بیان شده در این مطلب را در جدول زیر و بهطور خلاصه آوردهایم. البته پیشنهاد میکنیم برای یادگیری کامل این فعل، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. فعل مرکب | فعلی ساختهشده با ترکیب «واژه یا تکواژی معنادار (اسم / صفت) + فعل ساده (همکرد / فعلیار)» |
| ۲. اجزای فعل مرکب | واژه یا تکواژ معنادار (اسم / صفت) + فعل ساده / همکرد / فعلیار |
| ۳. روش تشخیص افعال مرکب | گسترش پذیری: جزء غیرصرفی، ها، ی نکره و تر بپذیرد، فعل مرکب نیست. |
| نقش پذیری: جزء غیرصرفی، نقشی مانند مفعول یا نهاد و... بگیرد، فعل مرکب نیست. | |
| بررسی معنایی: به کار رفتن بخش صرفی در معنای غیرمعمول: فعل مرکب | |
| ۴. فعل مجهول مرکب | بخش صرفی فعل مرکب از مصدر «کردن»: جایگذاری فعل از مصدر «شدن» به جای فعل جمله |
| دیگر فعلهای مرکب: مفعول + صفت مفعولی از بخش اصلی فعل + صرف مصدر «شدن» متناسب با زمان فعل جمله | |
| ۵. فرق فعل مرکب و ساده | فعل ساده: کل معنای فعل در بن ماضی یا مضارع آن است. |
