سرخرگ چیست؟ – کار، وظیفه و تفاوت ها – به زبان ساده

«سرخرگ» (Artery) یا شریان، رگی در بدن مهره‌داران است که خون روشن و اکسیژن‌دار را از قلب به اندام‌های مختلف انتقال می‌دهد. سرخرگ ششی، تنها سرخرگ بدن است که خون تیره و با دی‌اکسید کربن بالا را از قلب به ریه‌ها منتقل می‌کند. این رگ‌ها از سه لایه بافتی با فیبرهای الاستیک فراوان تشکیل شده‌اند. در این مطلب ابتدا بافت و ساختار سرخرگ‌ها و سپس انواع و کار هرکدام را توضیح می‌دهیم.

سرخرگ چیست ؟

سرخرگ لوله‌ای ماهیچه‌ای و انعطاف‌پذیر برای انتقال خون به اندام‌ها و بافت‌های مختلف بدن است که از فشار حاصل از انقباض قلب، برای تداوم جریان خون استفاده می‌کند. نبضی که در رگ‌های نزدیک به سطح پوست احساس می‌شود به دلیل انقباض و انبساط پشت سر هم دیواره سرخرگ و ضربان قلبی است که خون را با فشار وارد رگ مي‌کند.

بافت دیواره سرخرگ

دیواره سرخرگ از سه لایه بافت تشکیل شده است که به رگ خاصیت کشسانی می‌دهند. این ویژگی سبب جریان بی‌وقفه خون در شریان می‌شود.

• لایه خارجی: لایه محکم خارجی که بین سرخرگ و سیاهرگ مشترک است. این لایه از بافت پیوندی و فیبرهای الاستیک و کلاژن تشکیل شده است.
• لایه میانی: لایه میانی از ماهیچه صاف و فیبرهای الاستیک تشکیل شده است. این لایه در شریان‌ها از سیاهرگ‌ها ضخیم‌تر است.
• لایه داخلی: لایه داخلی شریان‌ها از آستر غشایی انعطاف‌پذیر و اندوتلیوم صافی تشکیل شده است که بافت الاستیک را می‌پوشاند.

انواع سرخرگ کدام است ؟

سرخرگ‌های بزرگ از شریان آئورت منشعب می‌شوند و به شریان‌های کوچک‌تر و در نهایت «سرخگچه‌ها» (Arterioles) تقسیم می‌شوند. همه سرخرگ‌های بدن در یکی از گروه‌های زیر قرار می‌گیرند.

• سرخرگ‌های بزرگ: سرخرگ ششی و آئورت در این گروه قرار دارند. در این شریان‌ها بافت الاستیک از بافت ماهیچه‌ای بیشتر است.
• سرخرگ‌ها: در این سرخرگ‌ها بافت ماهیچه‌ای بیشتر از بافت الاستیک است. بافت ماهیچه‌ای این شریا‌ن‌ها با انقباض و انبساط به کنترل جریان خون سرخرگی کمک می‌کند. سرخرگ های اکلیلی (کرونری) و سرخرگ‌های فمورال ازجمله این شریان‌ها هستند.
• سرخرگچه‌ها: سرخرگ‌ها به رگ‌های کوچکی به نام سرخرگچه تقسیم می‌شوند. خون این رگ‌ها وارد مویرگ‌ها و سپس بافت‌ها می‌شود.

سرخرگ ششی چیست ؟

سرخرگ‌ها، رگ‌هایی هستند که خون را از قلب خارج می‌کنند. سرخرگ ششی، رگی است که خون را برای تبادل دی‌اکسیدکربن با اکسیژن از بطن راست قلب به ریه منتقل می‌کند. این سرخرگ پس از خروج از بطن به دو شاخه چپ و راست تقسیم می‌شود که هر یک از این شاخه‌ها به یکی از ریه‌ها می‌رسند. سرخرگ ششی یکی از اجزای سیستم گردش خون کوچک یا ششی در بدن انسان است.

• بزرگ‌سرخرگ ششی: این سرخرگ یکی از سه سرخرگ مهمی است که از قلب خارج می‌شود. نزدیک محل ورود این سرخرگ به قلب، دریچه سرخرگی وجود دارد که از بازگشت خون به قلب جلوگیری می‌کند.
• سرخرگ های ششی: بزرگ‌سرخرگ ششی به دو شریان چپ و راست تقسیم می‌شود.
  • سرخرگ ششی راست: خون را به ریه راست می‌برد. این شریان از زیر قوس آئورت و پشت بزرگ‌سیاهرگ بالایی عبور می‌کند و پس تقسیم شدن به سرخرگ‌های کوچک و سرخرگچه‌ها به ریه می‌رسد.
  • سرخرگ ششی چپ: خون را به ریه چپ می‌فرستد. سرخرگ ششی چپ از سرخرگ ششی راست کوتاه‌تر است و مستقیما از بزرگ‌سرخرگ ششی منشعب و به شریان‌های کوچک و سرخرگچه‌ها تقسیم می‌شود.

وظیفه سرخرگ ششی چیست ؟

وظیفه سرخرگ ششی انتقال خون با غلظت اکسیژن کم به ریه است. در تنفس، اکسیژن به‌وسیله انتشار ساده از دیواره مویرگ‌ها به کیسه‌های هوایی انتهای نايژک‌های ریه منتقل و به گلبول‌های قرمز خون متصل می‌شود. سپس خون اکسیژن‌دار از مویرگ‌ها به سیاهرگ ششی و بعد از آن به دهلیز چپ منتقل می‌شود.

بزرگ ترین سرخرگ بدن

آئورت یا شاهرگ بزرگ‌ترین سرخرگ بدن انسان است که خون روشن و با غلظت بالای اکسیژن را از بطن چپ به اندام‌های مختلف انتقال می‌دهد. این شریان یکی از اجرای سیستم گردش خون عمومی یا سیستمی بدن است. آئورت پس از خروج از بطن چپ، قوسی تشکیل می‌دهد و سپس سمت ناحیه شکمی حرکت می‌کند و به دو شاخه اصلی تقسیم می‌شود.

وظیفه سرخرگ آئورت

آئورت مهم‌ترین شریان بدن است که با تقسیم به شاخه‌های فراوان، خون با غلظت اکسیژن زیاد را برای تمام اندام‌های بدن تامین می‌کند.

شاخه‌های سرخرگ آئورت

سرخرگ آئورت به ۳ شاخه اصلی تقسیم می‌شود، هرکدام از این شاخه‌ها به شریان‌های کوچک‌تر و شریان‌های کوچک‌تر به سرخرگچه‌ها تقسیم می‌شوند. در نهایت خون سرخرگی به مویرگ‌های کنار بافت می‌رسد.

• آئورت بالارونده: بخش ابتدایی آئورت که از دریچه آئورت شروع می‌شود و از بطن چپ به سمت قوس آئورت کشیده می‌شود.
• قوس آئورت: منحنی بالایی آئورت که به عقب خم می‌شود و دو بخش بالارونده و پایین‌رونده آئورت را به هم متصل می‌کند.
• آئورت پایین‌رونده: این بخش بیشترین قسمت آئورت را به خود اختصاص می‌دهد و از قوس آئورت به بخش‌های پایینی بدن حرکت می‌کند. آئورت پایین رونده به دو شاخه آئورت شکمی و قفسه سینه تقسیم می‌شود.

دیواره آئورت

دیواره آئورت مثل بقیه شریان‌ها از سه لایه تشکیل شده است. این لایه‌ها از بافت پیوندی و فیبرهای الاستیک تشکیل می‌شوند که انقباض و انبساط آئورت در اثر فشار حاصل از انقباض رگ را تسهیل می‌کنند.

سرخرگ اکلیلی چیست ؟

سرخرگ‌های اکلیلی یا «سرخرگ‌های کرونری» (Coronary Arteries) رگ‌هایی هستند که خون ماهیچه قلب را تامین می‌کنند. این رگ‌ها دورتادور قلب قرار دارند و شاخه‌های نازکی از آن‌ها وارد ماهیچه قلب می‌شود. سرخرگ اکلیلی، به دو شاخه اصلی چپ و راست تقسیم می‌شود.

• سرخرگ کرونری راست: این شریان به ماهیچه دهلیز و بطن چپ خون‌رسانی می‌کند و دو شاخه می‌شود.
• سرخرگ کرونری چپ: این شریان خون دهلیز و بطن راست، گره سینوسی و گره بطنی قلب را فراهم می‌کند.

بیماری سرخرگ چیست ؟

بیماری‌های شریان، بر رگ‌های موجود در اندام‌های مختلف تاثیر می‌گذراد. این بیماری‌ها ممکن است سبب حمله قلبی، قطع‌عضو، سکته یا مرگ بیمار شوند. بیماری‌های شریان، اغلب به دلیل تغییر در دیواره شریان به وجود می‌آیند که یک یا مجموعه‌ای از عوامل زیر می‌تواند دلیل آن باشد.

• کلسترول و تری‌گلیسرید بالای خون
• فشار خون بالا
• مصرف دخانیات
• دیابت نوع ۲
• وزن زیاد
• کم‌تحرکی
• مصرف زیاد چربی‌ها در رژیم غذایی

«بیرون زدگی آئورت» (Aortic Aneurysm)، بیماری رگ‌های کرونری و «بیماری شریان‌های محیطی» (Peripheral Artery Disease)، ازجمله بیماری‌های متداول سرخرگ هستند.

 بیرون‌زدگی آئورت

بیرون‌زدگی یا آنوریسم آئورت، بر اثر برآمدگی یا ضعیف شدن بخشی از دیواره آئورت به وجود می‌آید. ترکیدن این برآمدگی منجر به مرگ بیمار خواهد شد. این بیماری غیر واگیر به‌وسیله فاکتورهای زیر ایجاد می‌شود.

• مصرف دخانیات
• فشار خون بالا
• کلسترول خون بالا
• «سخت شدن دیواره رگ» (Atherosclerosis)

دو روش درمانی برای بیرون‌زدگی آئورت،‌ جراحی و مصرف دارو است. مصرف داروهای کاهش فشار خون، خطر ابتلا به این بیماری را کاهش می‌دهد و جراحی، دیواره آسیب‌دیده را ترمیم یا جایگزین می‌کند.

افزایش فشار سرخرگ ششی

این بیماری بر اثر افزایش فشار شریان‌های ریه به وجود می‌آید. باریک و ضخیم شدن دیواره سرخرگ‌ها در این بیماری، منجر به افزایش فشار خون می‌شود. این افزایش فشار، بار اضافه‌ای به قلب وارد می‌کند که ممکن است در نهایت منجر به ایست قلبی شود.

تصلب شریان

سخت شدن دیواره یا تصلب شریان، وضعیتی است که به دلیل رسوب چربی، کلسترول یا کلسیم روی دیواره رگ به وجود می‌آید. پلاک‌های ایجاد شده در این حالت، جریان خون در رگ و خون‌رسانی به بافت را تغییر می‌دهند. این بیماری ممکن است با اختلال‌های زیر همراه شود.

• لخته‌های خونی
• بیماری سرخرگ کاروتید
• بیماری مزمن کلیه
• بیماری رگ‌های کرونری
• حمله قلبی
• بیماری شریان‌های محیطی
• سکته

بیماری سرخرگ اکلیلی‌

بیماری شریان اکلیلی یا «بیماری رگ‌های کرونری» (Coronary Artery Disease | CAD) بر اثر رسوب کلسترول روی آستر داخلی دیواره رگ به وجود می‌آید. پلاک کلسترولی، منجر به باریک شدن مسیر عبور خون در رگ و در نهایت گرفتگی رگ‌ها می‌شود. در این شرایط، ماهیچه قلب خون کافی دریافت نمی‌کند. این بیماری با علائم زیر همراه است.

• درد قفسه سینه
• سرگیجه
• عرق سرد
• ضعف

بیماری شریان های محیطی

بیماری شریان‌های محیطی (Peripheral Artery Disease | PAD) در اثر باریک شدن رگ‌هایی ایجاد می‌شود که خون پاها و بازوها را تامین می‌کنند. مصرف سیگار، دیابت نوع ۲ و افزایش سن ازجمله عوامل خطر این بیماری هستند.

تشخیص بیماری های سرخرگ

بیماری‌های شریان، ازجمله بیماری‌های خاموش هستند و علائم آن‌ها به مرور زمان بروز می‌کند. برای تشخیص این بیماری‌ها از روش‌های زیر استفاده می‌شود.

• «سونداژ قلب» (Cardiac Catheterization): در این روش لوله‌ای بلند (کاتِتر) وارد رگ‌های کرونری می‌شود و ماده‌ای رنگی برای تشخیص محل باریک شدن، گرفتگی یا سایر مشکلات به رگ تزریق خواهد شد.
• سونوگرافی دوپلر یا اکو قلب: در این روش از امواج صوتی برای تشخیص جریان خون استفاده می‌شود. اگر بازتاب امواج صوتی از رگ کم باشد یا اصلا موج بازگشتی دریافت نشود، نشان‌دهنده گرفتگی رگ است. این روش بیشتر برای تشخیص گرفتگی رگ‌های شکمی، گردن و پاها استفاده می‌شود.
• مقایسه فشار خون: مقایسه فشار خون رگ‌های مچ پا و بازو گرفتگی جریان خون را نشان می‌دهد. تفاوت زیاد بین این دو فشار، نشانه‌ای از آترواسکلروز در رگ‌های این اندام‌ها یا اندام‌های بین آن‌ها است.
• اسکن هسته‌ای موگا: این اسکن حرکات دیواره قلب و حجم خون خروجی در هر ضربان، در حالت استراحت را نشان می‌دهد.
• اسکن هسته‌ای تالیوم: به‌وسیله این اسکن می‌توان خون‌رسانی به ماهیچه قلب را در حالت استراحت و پس از تمرینات ورزشی بررسی کرد.
• ‌CT اسکن: این اسکن از اشعه X برای نشان دادن رسوب کلسیم بر دیواره رگ‌های کرونری استفاده می‌کند.

درمان بیماری‌های سرخرگی

درمان بیماری‌های شریان بر اساس شدت بیماری متفاوت است. در بیماری‌های خفیف با تغییر سبک زندگی و رژیم غذایی مشکلات شریان برطرف می‌شود و در بیماری‌های شدید نیاز به مصرف دارو و حتی جراحی وجود دارد.

• تغییر سبک زندگی: تغییر رژیم غذایی، تحرک بیشتر، کاهش وزن و کاهش مصرف چربی از ابتلا به این بیماری‌ها جلوگیری می‌کند یا علائم خفیف آن را کاهش می‌دهد.
• مصرف دارو: چهار دسته از داروها در درمان بیماری‌های شریان استفاده می‌شوند.
  • داروهای ضدپلاکت: این داروها از به هم چسبیدن پلاکت و تشکیل لخته خونی جلوگیری می‌کنند.
  • داروهای ضدلخته: این داروها از لخته شدن خون جلوگیری می‌کنند.
  • داروهای کاهش کلسترول: این داروها، غلظت کلسترول (LDL) خون را کاهش می‌دهند.
  • داروهای تنظیم فشار خون: این داروها با کاهش فشار خون از آسیب شریان و ایجاد گرفتگی جلوگیری می‌کنند.
• آنژیوگرافی رگ‌ها: در این روش لوله‌ای بلند وارد شریان‌ها می‌شود و باز شدن آن در شریان گرفتگی مسیر جریان خون را برطرف می‌کند. آنژیوگرافی به چهار روش انجام می‌گیرد.
  • آنژیوگرافی به کمک بالن: بالنی کوچک برای باز کردن مسیر خون داخل رگ باز می‌شود.
  • «آترکتومی» (Atherectomy): در انتهای لوله ورودی به سرخرگ، تیغ کوچکی وجود دارد که پلاک دیواره را می‌تراشد.
  • آنژیوگرافی لیزری: در این روش پلاک دیواره به‌وسیله لیزر تبخیر می‌شود.
  • فنر گذاری رگ‌ها: فنر توری‌شکل و کوچکی برای باز کردن مسیر خون، در رگ قرار داده می‌شود.

    

• بای‌پس رگ‌های کرونری: این جراحی معمولا در افراد مبتلا به بیماری شریان کرونری انجام می‌شود که درد قفسه سینه دارند. در این جراحی بخشی از سیاهرگ‌های سالم پا یا قفسه سینه، بالا و پایین گرفتگی متصل می‌شوند و جریان خون در آن‌ها ادامه پیدا می‌کند.

  

سرخرگ آوران و وابرن

سرخرگ آوران و وابران، شریان‌هایی هستند که خون کلاف گلومرولی در کلیه را تامین می‌کنند. در اولین مرحله از تشکیل ادرار، خون تصفیه نشده به‌وسیله سرخرگ آوران وارد گلرومرول می‌شود و پس از تصفیه، سرخرگ وابران آن را از گلومرول خارج می‌کند. به همین دلیل، غلظت ترکیبات دفعی نیتروژنی، آب، گلوکز، اسیدهای آمینه و آهن در شریان وابران کمتر است و فشار خون پایین‌تری دارد.

سیاهرگ چیست ؟

سیاهرگ‌ها، رگ‌هایی با خاصیت کشسانی هستند که خون با دی اکسید‌کربن بالا را از اندام‌های مختلف بدن به دهلیز راست قلب می‌رسانند. سیاهرگ ششی تنها سیاهرگ بدن است که خون اکسیژن‌دار را از ریه‌ها به قلب انتقال می‌دهد. چهار نوع سیاهرگ اصلی بدن شامل سیاهرگ ششی، سیاهرگ سیستمی، سیاهرگ‌های سطحی و سیاهرگ‌های عمقی می‌شوند.

تفاوت سرخرگ و سیاهرگ

سرخرگ و سیاهرگ دو گروه از رگ‌های حیاتی بدن در سیستم گردش خون هستند. یکی از اصلی‌ترین تفاوت‌های عملکردی این دو رگ در این است که بیشتر شریان‌ها خون اکسیژن‌دار و سیاهرگ‌ها خون با غلظت کم اکسیژن را در بدن منتقل می‌کنند.

سرخرگ های مهم بدن

سرخرگ‌ها نقش بسیار مهمی در انتقال اکسیژن و مواد غذایی موردنیاز سلول‌ها و بافت‌های بدن دارند و خون را بدون توقف به دورترین بافت‌ها از قلب می‌رسانند. شریان‌های مهم گردش خون عمومی در ۶ منطقه بدن قرار دارند.

• آئورت: خون از بطن چپ و پس از عبور از دریچه آئورتی، وارد آئورت و سپس به تمام بدن منتقل می‌شود.
• شریان‌های سر و گردن: ازجمله این سرخرگ‌ها، شریان‌های کاروتید هستند که در گردن قرار دارند. این شریان به دو شاخه خارجی و داخلی تقسیم می‌شود.
  • شاخه خارجی: خون گردن و بخش پایینی صورت را تامین می‌کند.
  • شاخه داخلی: خون مغز را تامین می‌کند.
• شریان‌های تنه: سرخرگ برونشیال، «سرخرگ برون‌شامه» (Pericardial Artery) و شریان‌های بین دنده‌ای ازجمله شریان‌های این منطقه هستند.
  • شریان برونشیال: این سرخرگ خون بافت ریه را تامین می‌کند.
  • شریان کاردیال: این سرخرگ خون پیش‌شامه (غشای اطراف قلب) را تامین می‌کند.
  • شریان بین دنده‌ای: این شریان به دو شاخه جلویی و عقبی در دو طرف بدن تقسیم می‌شود و به بخش‌های مختلف ازجمله پوست، کمر و نخاع خون‌رسانی می‌کند.

• شریان‌های شکمی: «سرخرگ شکمی» (Celiac Trunk)، سرخرگ مزانتریک جلویی و عقبی، سرخرگ فرنیک پایینی، سرخرگ‌های کلیه و شریان‌های کمری ازجمله سرخرگ‌های حفره شکمی هستند.
  • سرخرگ شکمی: این سرخرگ به کبد، طحال و معده خون‌رسانی می‌کند.
  • سرخرگ مزانتریک بالایی و پایینی: این شریان‌ها خون پانکراس و روده‌ها را تامین می‌کنند.
  • شریان فرنیک پایینی: خون دیافراگم را فراهم می‌کند.
  • شریان‌های کلیه: خون کلیه‌ها را تامین می‌کند.
  • سرخرگ‌های کمری: خون‌رسانی به نخاع و ستون مهره‌ها را بر عهده دارد.
• شریان‌های بازو: شریان‌های این بخش به دو قسمت تقسیم می‌شوند و یک بخش خون بالایی بازو (سرخرگ زیر بغل) و بخش دیگر خون مچ، کف و انگشتان دست (سرخرگ شعاعی) را فراهم می‌کند.
• شریان‌های پا: سرخرگ‌های این ناحیه، خون ران (سرخرگ فمورال)، بخش‌های زیر زانو (سرخرگ پس زانو)، پاشنه و کف پا (سرخرگ درشت‌نی) را تامین می‌کنند.

تصفیه خون در دیالیز

دیالیز فرایندی است که با از کار افتادن کلیه، برای تصفیه خون از آن استفاده می‌شود. در این فرایند، خون یکی از سیاهرگ‌های بازو از بدن خارج می‌شود و پس از تصفیه در دستگاه، به‌وسیله شریان بازو به بدن برمی‌گردد.

پیوند سرخرگ و سیاهرگ برای دیالیز

چون جریان خون سیاهرگی کم است، در دیالیز یکی از سرخرگ‌های بازو به سیاهرگ متصل می‌شود. این اتصال جریان خون سیاهرگی و فشار آن را افزایش می‌دهد و دیالیز را تسهیل می‌کند.

جمع‌بندی

سرخرگ‌ها، رگ‌های خونی هستند که بیشتر آن‌ها خون روشن و با غلظت بالای اکسیژن را به بخش‌های مختلف بدن منتقل می‌کنند. بزرگ‌ترین سرخرگ بدن آئورت و تنها سرخرگی که خون کم‌اکسيژن حمل می‌کند، سرخرگ ششی است. آسیب‌های مختلفی مثل بیرون‌زدگی آئورت، افزایش فشار سرخرگ ششی، گرفتگی رگ‌های کرونری و سرخرگ‌های محیطی  وجود دارد که عملکرد سرخرگ را تغییر می‌دهد.