فرادرسترکیب وصفی مقلوب چیست؟ – به زبان ساده، با مثال و تمرین
منظور از مقلوب این است که جای صفت و موصوف عوض شده است. ترکیب وصفی مانند «لباس سبز» از اضافه شدن یک صفت به یک اسم ساخته می‌شود. به‌طور معمول، صفت بعد از اسم (موصوف خود) می‌آید اما اگر به علت رعایت وزن و قافیه در شعر یا زیبایی سخن در نثر یا تأکید بر صفت، صفت قبل از موصوف خودش بیاید، ترکیب وصفی مقلوب داریم. مانند «خندان لبی» که در آن صفت «خندان»، قبل از موصوفش آمده است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم ترکیب وصفی مقلوب چیست، چرا ترکیب‌های وصفی، مقلوب می‌شوند و چگونه باید آن‌ها را تشخیص دهیم. در انتها نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
ترکیب وصفی مقلوب چیست؟
در ترکیب‌های وصفی، اول هسته گروه اسمی یا همان موصوف می‌آید و صفت‌ها بعد از آن قرار می‌گیرند. اما اگر جای صفت و موصوف عوض شود، یعنی اول صفت و سپس، موصوف بیاید، ترکیب وصفی ما مقلوب شده است. برای مثال اگر به جای گروه اسمی «قلب پاک» از «پاک قلبی» استفاده کنیم، ترکیب وصفی مقلوب ساخته‌ایم. قبل از بررسی بیشتر این نوع ترکیب، پیشنهاد می‌کنیم با دیدن فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم، با ترکیب‌های وصفی و اضافی و انواع آن‌ها بیشتر آشنا شوید.
در این بخش ابتدا با ساختار این ترکیب و نمونه‌هایی از آن آشنا می‌شویم و در بخش‌های بعدی کاربرد آن را نیز بررسی می‌کنیم.
ساختار ترکیب وصفی مقلوب
ساختار این نوع ترکیب وصفی را در کادر زیر آورده‌ایم:
صفت + موصوف (اسم)
در ادامه نمونه‌هایی از ترکیب‌های وصفی مقلوب را در جدولی بررسی می‌کنیم.
مثال ترکیب وصفی مقلوب
در جدول زیر، مثال‌هایی از ترکیب‌های وصفی که مقلوب شده‌اند را با حالت عادی آن‌ها مقایسه کرده‌ایم تا این نوع ترکیب را بهتر بشناسید.
| ترکیب وصفی مقلوب | ترکیب وصفی عادی |
| خوب حرفی گفتی. | حرف خوبی گفتی. |
| خوش روزگاری دارم. | روزگار خوشی دارم. |
| بد کاری کردند. | کار بدی کردند. |
| زیبا رخی داری. | رخ زیبایی داری. |
یادگیری ترکیب وصفی مقلوب در فارسی هفتم
ترکیب‌های وصفی مقلوب یکی از انواع ترکیب‌های وصفی هستند و خود ترکیب وصفی نیز یکی از انواع ترکیب‌ها در زبان فارسی است. این ترکیب‌های وصفی می‌توانند به عنوان گروه اسمی، نقش‌های مختلفی که اسم‌ها می‌گیرند را بگیرند. برای مثال می‌توانیم از آن‌ها به عنوان فاعل، نهاد جمله، نقش مفعول، قید فعل و... استفاده کنیم و هرکدام از این نقش‌ها، قواعد دستوری خاص خود را دارند که برای یادگیری هریک آن‌ها باید با موارد دیگر نیز آشنا باشیم. به همین خاطر در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس در مبحث ادبیات را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها بتوانید موضوعات مختلف درس ادبیات را به زبانی ساده و به‌طور دقیق، یاد بگیرید.
- فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس (رایگان)
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
اگر می‌خواهید مباحث مختلف ادبیات فارسی در دوره متوسطه را به‌طور کامل یاد بگیرید، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر استفاده کنید.
کاربرد ترکیب وصفی مقلوب
همانطور که پیش از این گفتیم، به طور معمول و در فارسی معیار، صفت بعد از موصوف می‌آید و از ترکیب وصفی مقلوب استفاده نمی‌کنیم اما ممکن است به علت رعایت وزن و قافیه در شعر، زیبایی سخن در نثر یا تأکید داشتن گوینده بر صفت، جای صفت و موصوف را عوض کنیم. پیش از بررسی این کاربردها با مثال، تماشای فیلم آموزش رایگان مفعول فارسی فرادرس را به شما پیشنهاد می‌کنیم که با استفاده از آن می‌توانید این نقش دستوری ترکیب‌های وصفی را به درستی یاد بگیرید.
- رعایت قواعد شعر یا زیبایی کلام
- تأکید گوینده بر صفت
در ادامه هرکدام از این دلایل را با مثال بررسی می‌کنیم.
رعایت قواعد شعر یا زیبایی کلام
شاعران برای سرودن شعر باید قواعدی را رعایت کنند تا وزن شعر یا قافیه آن دچار مشکل نشود. بنابراین ممکن است از مواردی مانند ترکیب‌های وصفی مقلوب که مطابق با نوشتار معیار فارسی نیست، استفاده کنند. برخی از نویسندگان نیز برای زیبای سخن و نثر خود، از موارد نامعمولی چون ترکیب وصفی مقلوب استفاده می‌کنند. در مثال‌های زیر این مورد را بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در مثال زیر، شاعر برای رعایت وزن شعر خود، به جای ترکیب وصفی «گل زیبا» از حالت مقلوب آن یعنی «زیبا گل» استفاده کرده است.
هر نسیمی بادبان کشتی زیبا گلی است
ای دماغ ار میکنی سودا، نه جای لنگر است
(واعظ قزوینی)
مثال ۲
در بیت زیر، مولانا برای رعایت قواعد شعری، جای صفت و موصوف را در ترکیب وصفی «لب خندان» عوض کرده است:
تو مستِ مستِ سرخوشی من مستِ بی‌سر سرخوشم
تو عاشق خندان لبی من بی‌دهان خندیده‌ام
(مولانا)
مثال ۳
در نثر زیر، نویسنده برای زیباتر شدن کلام خود از چند ترکیب وصفی در حالت مقلوب استفاده کرده است که حالت معمولی آن‌ها به ترتیب «سخن بد»، «اندیشه‌ی بد» و «گمان بد» است.
«بد سخنی که گفتید در حق وی، و بد اندیشه که کردید و بد گمانی که بردید،
بنده گنه کار و خدایی آمرزگار، بنده جفا کار و خدایی وفادار»
(میبدی)
مثال ۴
در بیت زیر، شاعر از دو ترکیب وصفی که مقلوب شده‌اند به عنوان قافیه شعر خود، استفاده کرده است و حالت عاد این دو ترکیب، «قبای سبز» و «پای دراز» است.
هر طوطیَکی سبز قبایی دارد
هر طاووسی دراز پایی دارد
(منوچهری)
تأکید گوینده بر صفت
گاهی برای تأکید بر صفت از ترکیب وصفی مقلوب استفاده می‌کنیم و صفت را قبل از موصوفش می‌آوریم. این کاربرد برخلاف کاربرد قبلی این ترکیب، در زبان محاوره نیز وجود دارد. در مثال‌های زیر، این موضوع را بیشتر توضیح می‌دهیم.
مثال ۱
در جمله زیر، گوینده به خاطر تأکیدی که بر خوب بودن خانه دارد، اول صفت را آورده است.
خوب خانه‌ای خریدی.
مثال ۲
در مثال زیر نیز، گوینده برای نشان دادن تأکید خود بر خوب بودن کار، اول صفت و سپس موصوف را آورده است:
خوب کاری کردم که نرفتم.
مثال ۳
ترکیب وصفی موجود در جمله زیر، «پهلوان دلاور» است اما گوینده با تأکید بر صفت «دلاور» بودن رستم، این صفت را قبل از موصوفش آورده است.
رستم دلاور پهلوانی بود.
مثال ۴
در جمله زیر، صفت «کم» در ترکیب وصفی «نمره کم» آنچنان برای گوینده اهمیت دارد که آن را قبل از موصوف آن یعنی «نمره» آورده است:
کم نمره‌ای گرفتی.
با مطالعه مطلب زیر از مجله فرادرس می‌توانید با انواع صفت‌های زبان فارسی آشنا شوید و قواعد دستوری مربوط به آن‌ها را یاد بگیرید.
شناسایی مقلوب بودن ترکیب وصفی
حالا که این نوع ترکیب را شناختیم، باید بتوانیم آن را در متون و اشعار پیدا کنیم. برای این کار باید در عبارت‌های اسمی که اول صفت و بعد از آن یک اسم آمده است، جای صفت و اسم بعد از آن را با هم عوض کنیم و بعد از اسم یک کسره بگذاریم. اگر گروه اسمی که ساختیم در جمله معنادار بود، ترکیب ما یک ترکیب وصفی است که مقلوب یا برعکس شده است.
مراحل شناسایی این ترکیب را در جدول زیر آورده‌ایم اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزشی ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، با ترکیب وصفی و انواعش بیشتر آشنا شوید.
جدول مراحل شناسایی ترکیب وصفی مقلوب
در این جدول، گروه اسمی «سرخ گل» در جمله «عاشقی سرخ گلی به محبوبش داد.» را به عنوان نمونه، بررسی می‌کنیم.
| مراحل تشخیص ترکیب وصفی مقلوب | مثال |
| ۱. جابه‌جایی صفت و اسم (گذاشتن صفت بعد از اسم) | «سرخ گل را» به «گل سرخ» تبدیل می‌کنیم. |
| ۲. گذاشتن کسره (-ِ) بعد از اسم | گلِ سرخ |
| ۳. بررسی معنادار بودن یا نبودن ترکیب در جمله | جمله «عاشقی گلِ سرخی به محبوبش داد.» معنای درستی دارد پس در جمله اول، ترکیب وصفی داریم. |
جدول تمرین شناسایی ترکیب وصفی مقلوب
در جدول زیر، راهکاری که برای شناسایی این نوع ترکیب دادیم را با مثال‌های بیشتری تمرین می‌کنیم.
| مثال | بررسی مقلوب بودن ترکیب وصفی |
| دیروز زیبا بلبلی دیدم. | جمله «دیروز بلبلِ زیبایی دیدم.» معنای درستی دارد پس ترکیب وصفی داریم. |
| در این سینه خونین دلی دارم. | جمله «در این سینه دلِ خونینی دارم.» معنای درستی دارد پس ترکیب وصفی داریم. |
| «خندان لبی و سپید دندانی» (عطار) | جمله‌های «لبِ خندان هستی» و «دندانِ سپید هستی» معنای درستی ندارند پس ترکیب وصفی نداریم. |
| بد روزگاری در پیش داری. | جمله «روزگارِ بدی در پیش داری.» معنا دارد پس ترکیب وصفی داریم. |
| او یک بزرگ مرد است. | جمله «او یک مرد بزرگ است.» معنا می دهد پس ترکیب وصفی داریم. |
نکته: مثال‌های «خندان لبی» و «سپید دندانی» در جدول بالا با اینکه از ترکیب یک اسم با یک صفت ساخته شده‌اند اما ترکیب وصفی نیستند بلکه به‌طور کلی یک صفت هستند یعنی می‌توان آن‌ها را به یک اسم اضافه کرد و ترکیب وصفی ساخت. برای مثال می‌توان گفت: «تو انسان خندان لبی هستی.» که در این جمله، ترکیب وصفی «انسانِ خندان لب» را داریم که موصوف آن، «انسان» و صفت آن، «خندان لب» است.
تمرین ترکیب وصفی مقلوب
حالا که یاد گرفتیم ترکیب وصفی مقلوب چیست و چه کاربردی دارد و چگونه باید آن را شناسایی کنیم، با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر می‌توانید یادگیری خود را محک بزنید. برای این کار باید روی گزینه درستی که در نظر دارید بزنید و بعد از آن، روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست را ببینید. هر جواب درستی که بدهید یک امتیاز خواهید گرفت و بعد از پاسخ به تمام سؤال‌ها با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را می‌بینید.
۱. در کدام جمله ترکیب وصفی داریم؟
هوا خوب بود و به دل طبیعت زدیم.
جریان باد داشت درختان سرسبز را از جا می‌کند.
حرف‌هایم را نشنیده نگیر.
بد شد که به مدرسه نرفتیم.
۲. منظور از مقلوب شدن ترکیب وصفی چیست؟
یعنی ترکیب وصفی به ترکیب اضافی تبدیل شده است.
یعنی ابتدا صفت و سپس موصوف را آورده‌ایم.
گزینه ۲ و ۴
یعنی جای موصوف و صفت با هم عوض شده است.
۳. کدام گزینه درست است؟
از ترکیب‌های وصفی مقلوب برای رعایت قواعد شعر یا زیبایی کلام یا تأکید بر صفت استفاده می‌کنیم.
به هر دلیلی می‌توانیم از ترکیب‌های وصفی مقلوب استفاده کنیم.
تفاوتی ندارد که در موقعیت‌های مختلف از ترکیب وصفی عادی یا مقلوب استفاده کنیم.
برای تأکید بر صفت باید از ترکیب وصفی عادی استفاده کنیم نه مقلوب.
۴. در کدام گزینه ترکیب وصفی مقلوب داریم؟
گل رز قرمزی را هدیه گرفتم.
سرخ چشمانش را به سپاهیان دوخت.
دفتر نقاشی طوسی رنگم را پس بده.
این همه آلودگی صوتی برای چیست؟
۵. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، ساختار مقلوبِ ترکیب وصفی را نشان می‌دهد؟
صفت + موصوف
صفت + فعل
موصوف + صفت
موصوف + یک موصوف دیگر + صفت
۶. برای شناسایی ترکیب‌های وصفی مقلوب، اولین کاری که باید بکنیم چیست؟
گذاشتن صفت، قبل از موصوف
گذاشتن کسره بین دو کلمه
عوض کردن جای صفت و موصوف با هم
بررسی معنادار بودن یا نبودن گروه اسمی
۷. حالت معمولی کدام‌یک از ترکیب‌های وصفی زیر، درست نوشته نشده است؟
سپید دندانی: دندان سپیدی
بد کار و عملی: کار بدی
زیبا چهره‌ای: چهره زیبایی
یک جفاکار یار: یک یار جفاکار
حالت درست این ترکیب وصفی، «کار و عمل بدی» است زیرا «عمل» نیز مانند «کار»، موصوف صفت «بد» است.
۸. در کدام گزینه هیچ ترکیب وصفی که مقلوب شده باشد، نداریم؟
مادرش فسنجان شیرین دوست دارد.
گزینه ۱ و ۴
سیَه جامه را بر تن کرد.
تو رویین تنی.
۹. کدام گزینه نادرست است؟
اگر ترکیب وصفی مقلوب را به حالت معمولش تبدیل کنیم، معنای جمله و ترکیب ما عوض نمی‌شود.
در شناسایی ترکیب‌های وصفی مقلوب باید به آن‌ها در جمله توجه کنیم.
ترکیب وصفی مقلوب در شعر کاربردی ندارد.
از ترکیب وصفی مقلوب در زبان روزمره استفاده نمی‌کنیم.
۱۰. در میان این عبارت‌ها چند ترکیب وصفی معمولی و مقلوب داریم؟ «پسته‌ی خندان، خرم دلی، لب‌سوز چای، دستِ بسته، حرف مفت»
چهار ترکیب وصفی معمولی و یک ترکیب وصفی مقلوب
سه ترکیب وصفی معمولی و دو ترکیب وصفی مقلوب
دو ترکیب وصفی معمولی و سه ترکیب وصفی مقلوب
یک ترکیب وصفی معمولی و چهار ترکیب وصفی مقلوب
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های متنوعی یاد گرفتیم که ترکیب وصفی در چه حالتی مقلوب می‌شود و ساختار این ترکیب چگونه است، چه کاربردی دارد و چه‌طور می‌توانیم آن را در متن و شعر، شناسایی کنیم. در انتها نیز نمونه سؤال‌های چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها بتوانید میزان یادگیری خود را بسنجید.
