صفت چیست و انواع آن کدامند؟ – به زبان ساده

صفت‌ها واژه‌هایی هستند که بعد یا قبل از اسم‌ها می‌آیند و آن اسم (موصوف) را توصیف می‌کنند. برای مثال در جمله «کیف کوچک را بیاور»، کلمه «کوچک» صفتی برای موصوف «کیف» است. صفت در زبان فارسی مطابق با دسته‌بندی‌های معنایی، ساختمانی و جایگاهی به انواعی چون صفت بیانی، صفت پیشین و پسین و... تقسیم می‌شود. در این آموزش از مجموعه مطالب زبان و ادبیات مجله فرادرس قصد داریم به این پرسش پاسخ دهیم که صفت چیست و انواع آن کدام است. همچنین کاربرد انواع صفت را نیز با مثال و تمرین یاد می‌گیریم.

صفت چیست و چه کاربردی دارد؟

صفت وابسته اسم است که درباره آن توضیح می‌دهد و اسمی که صفتی برای آن بیان می‌کنیم نیز «موصوف» به معنای «وصف شده» است. در زبان فارسی معمولاً‌ ابتدا موصوف و سپس صفت می‌آید. البته گاهی نیز برعکس است و موصوف پس از صفت قرار می‌گیرد، مثلاً بزرگ مرد. در ادامه، این موضوع را بیشتر توضیح خواهیم داد. سعی کنید برای افراد و اشیای اطرافتان صفت‌های مختلفی بیان کنید.

فیلم مجموعه آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

همان‌طور که احتمالاً‌ حدس زده‌اید، صفت‌ها را می‌توان به صورت نظام‌مند در دسته‌های مختلف بررسی کرد. در ادامه، شرح می‌دهیم که اقسام مختلف صفت چیست و چگونه ساخته می‌شود. در ادامه، انواع صفت را از نظر معنی و از نظر جایگاه قرارگیری نسبت به اسم معرفی می‌کنیم.

برای توضیح اسم، متمم اسم نیز وجود دارد که برای آشنایی با آن، پیشنهاد می‌کنیم مطلب «مضاف و مضاف الیه چیست؟ — به زبان ساده» از مجله فرادرس را مطالعه کنید.

انواع صفت از نظر معنی و مفهوم

اما اقسام صفت چیست و از نظر معنی چگونه دسته‌بندی می‌شود؟ در این بخش، انواع صفت را از نظر معنی معرفی می‌کنیم.

• صفت بیانی
• صفت شمارشی
• صفت اشاره
• صفت پرسشی
• صفت مبهم
• صفت تعجبی

صفت بیانی یا توصیفی

گاهی صفت حالت یک اسم را بیان می‌کند. مثلاً در جمله «یک کیف چرمی خریدم» صفت «چرمی» بیان کننده جنس کیف است. یا در جمله «آن کیف بزرگ را بیاور» صفت «بزرگ» بیانگر اندازه کیف است. در جمله «کیف قهوه‌ای زیباست» نیز «قهوه‌ای» رنگ کیف را توصیف می‌کند.

این صفت‌ها و صفت‌هایی از این دست را صفت توصیفی یا بیانی می‌نامیم. در واقع، این صفت‌ها حالت و چگونگی اسم را بیان می‌کنند. صفت بیانی خود به پنج دسته تقسیم می‌شود که در یک بخش جدا با آن‌ها آشنا می‌شویم.

صفت شمارشی یا عددی

صفات شمارشی در واقع کمیت یک اسم را مشخص می‌کنند. مثلاً بیانگر مقدار یا تعداد کمّی آن اسم یا ترتیبش است. برای مثال، در جمله «سه کیف خریدم» صفت «سه» تعداد کیف را مشخص می‌کند. یا در جمله «خانه ما در انتهای کوچه دوم است» صفت «دوم» ترتیب کوچه‌ را نشان می‌دهد. یا در جمله «پاییز سومین فصل سال است» صفت «سومین» بیان کننده ترتیب فصل است.

صفت اشاره‌ چیست؟

گاهی برای مشخص کردن اسم، به آن اشاره می‌کنیم. مثلاً می‌گوییم: «آن کیف را بیاور» یا «آن مرد معلم است» در این جملات، کلمات «این» و «آن» به اسمی که در بر دارنده موصوف است اشاره می‌کنند و صفت‌های اشاره‌ نام دارند.

صفت پرسشی چیست؟

گاهی پیش می‌آید که درباره اسم پرسشی داریم و با یک صفت پرسشی آن را مطرح می‌کنیم. در جمله «کدام کیف را آوردی؟» صفت «کدام» پرسش درباره نوع کیف است. یا در جمله «چند کیف داری؟» صفت «چند» پرسش است از تعداد کیف. این صفت‌ها را صفت پرسشی می‌گوییم.

صفت مبهم چیست؟

گاهی چگونگی، تعداد یا نوع موصوف را به صورت مبهم و با صفت‌های مبهم بیان می‌کنیم. در جمله «چند کیف دارم.» صفت چند تعداد نامعین کیف‌ها را بیان می‌کند. در جمله «بعضی کیف‌ها کیفیت لازم را ندارند.» صفت «بعضی»، تعداد نامشخص کیف‌ها را بیان می‌کند. یا در جمله «هیچ کس را ندیدم.» صفت «هیچ» در واقع درباره کس نامشخصی است.

صفت تعجبی چیست؟

صفات تعجبی، همان‌گونه که از نامش پیداست، تعجب را نسبت به موصوف نشان می‌دهند. مثلاً در «چه سری! چه دمی! عجب پایی!»، صفت‌های تعجبی «چه» و «عجب» هستند.

نکته: توجه کنید که اگر هرکدام از این صفت‌ها، به‌تنهایی یعنی بدون اسمی بیایند که آن را توصیف کنند و خودشان نقش دستوری بپذیرند، دیگر صفت نیستند بلکه ضمایر اشاره، ضمیر پرسشی، ضمایر تعجبی، ضمیر مبهم و... هستند.

انواع صفت از نظر جایگاه قرارگیری نسبت به اسم

صفتی را که قبل از موصوف بیاید صفت پیشین و صفت پس از موصوف را صفت پسین می‌گوییم. صفت‌های پرسشی و اشاره‌ همواره پیش از اسم می‌آیند. صفت بیانی اغلب پس از اسم واقع می‌شود، اما در قدیم گاهی پیش از اسم نیز می‌آمده است. صفت‌های عددی و مبهم قبل از اسم می‌آیند، اما گاهی در گذشته پس از اسم می‌آمده‌اند. صفت توصیفی یا بیانی اغلب پس از موصوف می‌آید. اما در گذشته و در شعر گاهی پیش از موصوف می‌آمده و می‌آید، مثلاً‌ «پروین بزرگ زنی بود».

• صفت پیشینی: صفت قبل از موصوف («خورشید درخشان» صفت + موصوف)
• صفت پسینی: صفت بعد از موصوف («این سیاره» موصوف + صفت)

ساختار صفت بیانی

در بخش‌هایی قبل با صفت بیانی آشنا شدیم. اما ساختارهای مختلف این صفت چیست و چگونه دسته‌بندی می‌شود. صفت‌ها از نظر ساختار واژه به چهار دسته تقسیم می‌شوند.

• صفت ساده
• صفت مرکب
• صفت مشتق
• صفت مشتق مرکب

صفت ساده

گاهی صفت یک واژه ساده است، مانند زیبا، گرم.

صفت مرکب چیست؟

گاهی صفت‌ها مرکب هستند یعنی از دو تکواژ مستقل ساخته می‌شود، مانند نرم‌خو، پاک‌دست.

صفت مشتق چیست؟

گاهی ساختار صفت مشتق است و از یک تکواژ مستقل همراه با یک یا دو وند تشکیل می‌شود، مانند آزمندی، دانشمند، بااخلاق.

صفت مشتق مرکب

گاهی ساختار صفت مشتق مرکب است، یعنی هم مرکب و هم ونددار است، مثلاً بزرگ‌‌مردی، دد‌منشانه.

اقسام صفت بیانی چیست؟

همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، صفت بیانی خود پنج دسته است. در این بخش بیان می‌کنیم که اقسام این صفت چیست و به چه دسته‌هایی تقسیم می‌شود. در فهرست زیر انواع صفت بیانی را آورده‌ایم.

• صفت ساده
• صفت فاعلی
• صفت مفعولی
• صفت نسبی
• صفت لیاقت

در ادامه هرکدام از آن‌ها را جداگانه توضیح داده‌ایم.

صفت ساده چیست؟

صفتی بیانی ساده، صفتی است که بر چگونگی و ویژگی موصوف دلالت دارد و مفهوم فاعلی یا مفعولی یا نسبی یا... آن را نمی‌رساند، مانند آسمان زیبا، پدر مهربان و... .

صفت فاعلی

صفت‌های فاعلی کننده کار یا دارنده معنی را نشان می‌دهند و به هفت صورت زیر ساخته می‌شوند:

• بن مضارع + -َنده: مانند خواننده، بافنده. این صفت معمولاً‌ برای انجام‌دهنده کار یا دارنده حالت مطلق به کار می‌رود.
• بن مضارع + ان: مانند پرسان، خواهان. این صفت‌ها بیشتر برای بیان حالت فاعل به کار می‌روند.
• بن مضارع + ا: مانند گویا، خوانا. این نوع صفت‌ها بیشتر حالت دوام فعل را در فاعل نشان می‌دهند.
• بن ماضی + ار: مانند خواستار، خریدار.
• بن ماضی یا مضارع + گار: مانند آموزگار، پروردگار.
• اسم معنی + کار: مانند ستمکار، دغل‌کار.
• اسم معنی + گر: مانند دادگر، خنیاگر.

صفت مفعولی

صفت مفعولی بر آنچه فعل بر او واقع شده باشد دلالت می‌کند، مانند پوشیده و برده. صفت‌های مفعولی معمولاً‌ از بن ماضی به علاوه کسره «ه» ساخته می‌شود و گاهی «شده» هم همراه آن می‌آید. مانند «نشست + ه» که صفت مفعولی «نشسته» را می‌سازد.

صفت نسبی

صفات نسبی همان‌گونه که از نامشان برمی‌آید، صفت‌هایی هستند که به کسی یا چیزی نسبت داده می‌شود. اغلب صفت‌های نسبی با افزودن پسوند به آخر اسم، صفت یا به ندرت ضمیر به دست می‌آیند. چند مثال از این موارد به شرح زیر است:

• ی: مانند همدانی، گیاهی و...
• ین: مانند نمادین، زیرین و...
• ینه: مانند بیشینه، پشمینه و...
• ه: مانند چندکاره، سه‌لایه و...
• گان: مانند رایگان، شایگان و...
• انه: مانند شبانه، زنانه و...
• انی: مانند ظلمانی، روحانی و...
• چی: مانند گیوه‌چی، توتون‌چی و...
• گانه: مانند سه‌گانه و...

صفت لیاقت چیست؟

صفات لیاقت نیز همان‌گونه که از نامشان پیداست، بیانگر لیاقت و شایستگی موصوف است. این نوع صفت با اضافه کردن «ی» به پایان مصدر ساخته می‌شود. مثلاً صفت لیاقت «شنیدنی» در «آهنگ شنیدنی» منظور آهنگی است که شایسته «شنیدن» است.

یادگیری صفت با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم صفت چیست و با انواع آن آشنا شدیم. صفت‌ها در زبان فارسی، نقش‌های وابسته هستند یعنی نقش دستوری خود را از هسته یا همان موصوف خود می‌پذیرند و خود به صورت مستقل نفش دستوری ندارند. به همین دلیل علاوه بر یادگیری انواع صفت باید با دیگر نقش‌های دستوری جمله‌ها نیز آشنا شویم تا بتوانیم نقش دستوری صفت‌های مختلف در جمله‌ها را تشخیص دهیم. در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در این زمینه کاربردی هستند.

• فیلم آموزش رایگان صفت و موصوف در فارسی در فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس
• فیلم آموزش رایگان صفت تفضیلی در فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس

همچنین برای یادگیری همه مباحث ادبیات فارسی می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس

درجات صفت بیانی چیست؟

صفت‌های بیانی از نظر درجات به سه دسته مطلق، برتر و برترین تقسیم می‌شوند. در ادمه شیوه ساخت هرکدام از آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

• صفت بیانی مطلق
• صفت بیانی تفضیلی
• صفت بیانی عالی

صفت عادی یا مطلق

صفت بیانی گاهی عادی یا مطلق است، یعنی بدون سنجش و بدون بیان اندازه صفت را بیان می‌کند. مثلاً کتاب قطور، هوای روشن، درخت تناور. صفتی عادی، خود گاهی مثبت است و گاهی منفی. از ترکیب‌های زیر صفت منفی ساخته می‌شود (البته گاهی پسوند نیز اضافه می‌شود):

• نا + صفت: ناپاک، نااهل، ناخواسته
• بی + اسم: بی‌دین، بی‌خرد

گاهی صفت علاوه بر مفهوم خود، بر مقدار نیز دلالت دارد که این صفت‌ها را مقداری می‌نامیم، مثلاً بسیار کم، خیلی زیاد.

صفت تفضیلی یا برتر

گاهی منظور از بیان صفت این است که کسی یا چیزی را نسبت به کسان یا چیزهای دیگر بسنجیم و بگوییم نسبت به آن‌ها چگونه است. در این صورت پس از صفت مطلق پسوند «تر» می‌آوریم و صفت برتر یا تفضیلی می‌سازیم. مثلاً می‌گوییم «کیف بزرگ‌تر را بیاور». در جمله بالا، کلمه بزرگ‌تر علاوه بر بزرگ بودن کیف، آن را با کیف‌های دیگر نیز می‌سنجد و به نوعی برتری آن را در بزرگ بودن بیان می‌کند.

صفت عالی یا برترین

صفت عالی یا برترین، برای بیان برتر بودن موصوف نسبت به همه هم‌نوعان یا هم‌جنسانش بیان می‌شود. برای مثال، وقتی می‌گوییم «هیمالیا مرتفع‌ترین قله جان است» به قله هیمالیا صفت عالی داده‌ایم. موصوف در این مواقع معمولاً به صورت مفرد می‌آید. اما اگر بخواهیم به دلایلی چون استعمال در متون ادبی موصوف را جمع ببندیم، این‌گونه خواهد بود: «هیمالیا مرتفع‌ترینِ قله‌ها است». صفت‌های برتر و برترین را صفت سنجشی می‌گویند.

سوالات رایج درباره صفت و موصوف

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره مبحث صفت و موصوف در فارسی به اختصار پاسخ می‌دهیم.

صفت‌ها از نظر معنا و مفهوم به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

توصیفی، شمارشی، پرسشی، اشاره تعجبی، مبهم و بیانی

صفت بیانی چیست؟

به صفتی که بعد از اسم قرار بگیرد صفت بیانی یا توصیفی می‌گویند.

تمرین مربوط به مبحث صفت و موصوف

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «صفت چیست | موصوف چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این مطلب از مجله فرادرس درباره موصوف و صفت در زبان فارسی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که از صفا برای بیان چگونگی و حالت یک است استفاده می‌شود. بر همین اساس می‌توان صفت‌ها را به انواع مختلفی تقسیم کرد. صفت بیانی، صفت تعجبی، صفت اشاره، صفرد مفرد، صفت مرکب و... از جمله انواع صفت محسوب می‌شوند.