مویرگ چیست؟ — انواع و وظیفه — به زبان ساده

مویرگ ها، کوچک‌ترین رگ‌های سیستم گردش خون انسان هستند که خون را از سرخرگچه می‌گیرند و پس از تبادل گازها و مواد، خون را به سیاهرگ تحویل می‌دهند. برای درک بهتر سیستم گردش خون در بدن و عملکرد قلب بهتر است بدانیم مویرگ چیست و چه نقشی در بدن انسان بر عهده دارد. این مطلب ساختار و عملکرد انواع مویرگ‌های بدن را توضیح می‌دهد.

مویرگ چیست ؟

«مویرگ‌ ها» (Capillary) کوچک‌‌ترین و باریک‌ترین رگ‌های بدن هستند که کنار تمام بافت‌ها قرار دارند. این رگ‌ها آب، مواد غذایی، هومون‌ها و اکسیژن را به بافت می‌رسانند و مواد زائد و دی‌اکسید کربن را دریافت می‌کنند. مویرگ‌ها باریک‌ترین رگ‌های سیستم گردش خون به حساب می‌آیند.

کار مویرگ چیست ؟

مویرگ‌ها، سرخرگچه‌های ورودی به اندام را به سیاهرگچه‌ها متصل می‌کنند. خون اکسیژن‌دار سرخرگچه وارد مویرگ می‌شود و پس از تبادل مواد با سلول‌ها و مایع میان‌بافتی، خون مویرگ به‌وسیله سیاهرگچه‌ها از اندام خارج خواهد شد. در نتیجه، خون ابتدای مویرگ غلظت اکسیژن بیشتری نسبت به خون انتهای آن دارد.

بافت مویرگ

قطر بیشتر مویرگ‌ها به قدری کم است (۸ تا ۱۰ میکرومتر) که گلبول‌های قرمز تک به تک از آن عبور می‌کنند. دیواره این رگ‌ها از دو نوع بافت و سلول‌های پشتیبان تشکیل شده است.

• بافت اندوتلیال: بافت پوششی داخل دیواره مویرگ، اندوتلیال نام دارد و سلول‌های این بافت در انتقال مواد از مویرگ به اندام مشارکت می‌کنند.
• بافت اپیتلیال: این بافت از لایه اندوتلیال رگ محافظت می‌کند.
• «پری‌سیت» (Pericytes): سلول‌های پری‌سیت، گروهی از سلول‌های بافت همبند هستند که با فاصله‌های مشخص روی دیواره مویرگ قرار دارند و با انقباض آن‌ها جریان خون مویرگ کم می‌شود. این سلول‌ها ۲۲ تا ۹۹ درصد سطح اندوتلیال مویرگ در اندام‌های مختلف را می‌پوشانند.

فیلم آموزش زیست شناسی – پایه دوازدهم رشته تجربی – بخش یکم در فرادرس

کلیک کنید

انواع مویرگ

بافت‌های دیواره مویرگ برای تامین نیاز بافت‌های مختلف، به سه شکل متفاوت کنار هم قرار می‌گیرند.

• مویرگ‌های منفذدار: دیواره این مویرگ‌ها منافذ کوچکی دارد که سرعت تبادل مواد و گازهای تنفسی از این رگ‌ها را افزایش می‌دهد. فراوانی این مویرگ‌ها در اندام‌های فعالی که به اکسیژن بیشتری نیاز دارند ازجمله کلیه، روده، غدد اندوکرین و کیسه‌های هوایی ریه، بیشتر است.
• مویرگ‌های بدون منفذ یا پیوسته: تعداد منافذ موجود بین سلول‌های اندوتلیال این مویرگ‌ها بسیار کمتر و کوچک‌تر است و فقط مولکول‌های کوچک از آن عبور می‌کنند. این مویرگ‌ها خون‌رسانی سیستم عصبی، بافت چربی و بافت ماهیچه‌ای را بر عهده دارند.
• مویرگ‌های سینوسوئید یا ناپیوسته: این مویرگ‌ها منافذ زیاد و غشای پایه ناقصی دارند که به بسیاری از مواد اجازه عبور می‌دهند. مویرگ‌های کبد و طحال ازجمله مویرگ‌های سینوئیدی هستند.

مویرگ سینوسوئید

فاصله سلول‌های لایه اندوتلیال در مویرگ‌های سینوسوئید طحال، کبد و مغز استخوان فاصله بیشتر از سلول‌های اندوتلیال سایر مویرگ‌ها دارند. به همین دلیل حتی پروتئین‌ها و سلول‌های خونی با عبور از این منافذ، وارد بافت می‌شوند. قطر سینوسوئیدها ۴ برابر مویرگ‌های معمولی (۳۰ تا ۴۰ میکرومتر) است.

گردش خون مویرگی چیست ؟

گردش خون مویرگی آخرین مقصد خونی است که از بطن چپ قلب خارج می‌شود. در این چرخه، خون از سرخرگچه‌ها به مویرگ و پس از تبادل مواد از سیاهرگچه‌ها به سیاهرگ‌ها می‌ریزد و در نهایت از دهلیز راست وارد قلب می‌شود. اسفنکترهای مویرگی، جریان خون به مویرگ‌ها را کنترل می‌کنند. این اسفنکترها، ساختارهای ماهیچه‌ای هستند که بین سرخرگچه و مویرگ قرار دارند. با منقبض و منبسط شدن ماهیچه اسفنکتر جریان خون مسدود می‌شود یا ادامه پیدا می‌کند. گردش مویرگی به کمک سه عضو اصلی انجام می‌شود.

• سرخرگچه: خون با غلظت اکسیژن و مواد غذایی زیاد از این رگ به مویرگ وارد می‌شود. اسفنکتر ماهیچه‌ای در انتهای این رگ و ابتدای مویرگ قرار دارد.
• شبکه مویرگی کنار بافت یا بستر مویرگ: شبکه مویرگی، مجموعه‌ای از مویرگ‌های منشعب است که بستری برای تبادل مواد با سلول‌ها ایجاد می‌کند.
• سیاهرگچه: این سیاهرگ‌های کوچک مواد حاصل از فرایندهای سلولی، مواد سمی، باقی‌مانده داروها و دی‌اکسید کربن را از سلول دریافت می‌کند و برای انتقال به قلب به سیاهرگ‌ها می‌فرستد.

فشار مویرگی

تبادل بیشتر مواد غذایی و گازها از دیواره مویرگ به‌وسیله انتشار ساده انجام می‌شود و فشار اسمزی و فشار هیدروستاتیک خون نقش بسیار مهمی در این انتقال دارند. فشار نهایی در ابتدا، میانه و انتهای شبکه مویرگی متفاوت است.

• فشار ابتدای مویرگ: فشار خون یا فشار هیدروستاتیک در ابتدای مویرگ از فشار اسمزی بیشتر است و مواد غذایی و اکسیژن خون را به بافت می‌فرستد. پروتئین‌های پلاسما، مولکول‌های بزرگی هستند که از مویرگ خارج نمی‌شوند.
• فشار میانه مویرگ: در میانه مویرگ فشار هیدروستاتیک و فشار اسمزی خون با هم برابر است. گازها، مواد غذایی و مواد زائد در این بخش، بین بافت و مویرگ مبادله می‌شوند.
• فشار انتهای مویرگ: غلظت بالای پروتئین‌های پلاسما و نمک‌های موجود در خون، فشار اسمزی ایجاد می‌کند که عامل برگشت مواد از بافت به مویرگ است. این فشار در انتهای مویرگ بیشتر از ابتدای آن است و دی‌اکسید کربن، مواد زائد و مایع اضافی را به مویرگ برمی‌گرداند.

سد خونی مغزی

سد خونی‌مغزی ساختاری تخصصی در مغز است که از ورود پاتوژن‌ها به سیستم عصبی مرکزی جلوگیری می‌کند. دو عامل اصلی در به وجود آمدن این ساختار نقش دارند.

• اندوتلیال مویرگ‌های این بخش از بدن، «اتصلات محکم» (Tight Junctions) فراوانی دارد که به تعداد کمی از مواد اجازه عبور و ورود به مغز را می‌هد. گازها، ترکیبات محلول در چربی و آب تنها موادی هستند که به‌وسیله انتشار ساده از مویرگ‌های سدخونی مغزی به بافت مغز می‌رسند یا از آن خارج می‌شوند. سایر مواد ازجمله گلوکز به‌وسیله انتقال فعال و با مصرف ATP منتقل می‌شوند.
• سلول‌های آستروسیت موجود در مغز، پای کاذبی تشکیل می‌دهند که اطراف مویرگ‌های این بخش را کامل می‌پوشاند و از تبادل مواد جلوگیری می‌کنند.

شبکه مویرگی گلومرول

گلومرول شبکه مویرگی کلیه است که در کپسول بومن نفرون قرار دارد و اولین مرحله از تشکیل و دفع ادرار به کمک آن انجام می‌شود. این شبکه مویرگی تنها بستر مویرگ در بدن است که اطراف آن مایع میان‌بافتی وجود ندارد. مویرگ گلومرولی خون را از سرخرگ آوران دریافت می‌کند و پس از ترواش آب و نمک‌ها به نفرون، خون را به سرخرگ وابران تحویل می‌دهد. مثل سایر مویرگ‌های بدن عامل اصلی خروج مواد از این مویرگ و ترواش، فشار هیدروستاتیک خون است. شبکه مویرگی گلومرول از بافت‌های زیر تشکیل شده است.

• اندوتلیال این مویرگ‌ها از نوع منفذدار است و تراوش خون به نفرون را تسهیل می‌کند.
• غشای پایه این مویرگ‌ها مجموعه‌ای از پروتئين‌های خارج سلولی ازجمله کلاژن نوع IV، لامینین، فیبرونکتین و پروتئوگلایکان است.
• لایه خارجی مویرگ، سلول‌های اپیتلیال یا پودوسیت‌ها هستند.

بیماری های مویرگ چیست ؟

پاره شدن مویرگ، آسیب متداولی است که حتی بر اثر  فعالیت‌های ساده‌ای مثل سرفه و عطسه اتفاق می‌افتد و نقطه‌های قرمز کوچکی از خود به جای می‌گذارد که بدون نیاز به درمان بر طرف می‌شوند. اما اختلال‌های جدی‌تری وجود دارند که ممکن است عملکرد این رگ و سلامت فرد را به خطر بیندازد.

• «آنژیوسارکومای مویرگ» (Capillary Angiosarcoma): سرطان سلول‌های اندوتلیال مویرگ است.
• «سندروم نشت مویرگی» (Capillary Leak Syndrome): اختلالی که سبب افت ناگهانی فشار خون می‌شود. که در بعضی از مواقع نیاز به درمان اورژانسی دارد.
• «ضایعات خونریزی‌کننده» (Hereditary Hemorrhagic Telangiectasia): یک بیماری غیر واگیر و ژنتیکی است که ضایعاتی در دیواره رگ به وجود می‌آورد.
• «تحلیل شبکیه» (Macular Degeneration): آسیب شبکیه چشم که به دلیل نشت مویرگ‌ها ایجاد می‌شود.
• «رگ عنکبوتی» (Spider Nevus): این اختلال به دلیل گشاد شدن مویرگ‌های نزدیک به سطح پوست و در صورت، پاها و قفسه سینه به وجود می‌آید.
• «التهاب مویرگی»‌ (Vasculitis): التهاب مویرگ‌ها سبب مسدود شدن جریان خون یا پارگی مویرگ می‌شود.
• «لک توت‌فرنگی» (Strawberry Birthmark): تجمع دسته‌ای از مویرگ‌های نزدیک به سطح پوست، لکه‌ای به رنگ قرمز روشن ایجاد می‌کنند. این لکه برآمده که توموری خوش‌خیم است در بدو تولد یا نوزادی ایجاد می‌شود.

نمونه‌گیری خون مویرگی

برای تست غلظت گلوکز، هموگلوبین، pH خون و لاکتات از نمونه‌گیری خون مویرگی استفاده می‌شود. برای نمونه‌گیری، برش بسیار کوچکی با لانست استریل روی پوست ایجاد و خون با پیپتی کوچک برداشت می‌شود.

سوالات متدوال پیرامون مویرگ

در این بخش به تعدادی از سوالات متداول در مورد مویرگ، انواع آن و نقش آن در بدن پاسخ می‌دهیم.

پیوسته بودن مویرگ ها در مغز و ناپیوسته بودن آن ها در جگر چه مزیتی دارد ؟

پیوسته بودن مویرگ‌های مغزی ویژگی منحصر به فردی در این اندام به وجود می‌آورد و از ورود پاتوژن‌ها و میکروب‌های آسیب‌زا به مغز جلوگیری می‌کند. ناپیوسته بودن دیواره مویرگ‌های کبد، تبادل مواد بین سلول‌های کبدی و خون، همچنین خروج مواد سمی از کبد را بسیار آسان می‌کند.

انواع مویرگ کدامند و تفاوت آن‌ها چیست ؟

سه مویرگ پیوسته، منفذدار و ناپیوسته در سیستم گردش خون وجود دارد که تفاوت آن‌ها در فاصله بین سلول‌ها در بافت اندوتلیال و یکپارچگی غشای پایه این رگ‌ها است.