موصوف چیست؟ – تعریف به زبان ساده با مثال و تمرین
موصوف آن واژهای است که با صفت سعی در توصیف آن داریم و در یک ترکیب وصفی، متناسب با نوع صفت، قبل یا بعد از صفت قرار میگیرد و هسته ترکیب وصفی است. برای مثال گروه اسمی «کلاس آخر» یک ترکیب وصفی است که از صفت «آخر» و موصوف «کلاس» تشکیل شده است و در آن، موصوف (کلاس) را با استفاده از صفت «آخر» توصیف کردهایم. در این مطلب از مجله فرادرس یاد میگیریم موصوف چیست و آن را با مثال معرفی میکنیم. همچنین بررسی میکنیم تفاوت موصوف و صفت چیست و چگونه آنها را از یکدیگر شناسایی کنیم. در ادامه به بررسی انواع موصوف متناسب با نوع و جایگاه صفتهای فارسی میپردازیم. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای طراحی کردهایم که با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را بررسی کنید.
- با نقش و کاربرد موصوف فارسی آشنا میشوید.
- جایگاه موصوف و صفت در ترکیبهای فارسی را یاد میگیرید.
- با انواع موصوف با توجه به نوع صفت آشنا میشوید.
- انواع موصوف از نظر نوع اسمها را یاد میگیرید.
- با تفاوت موصوف و مضاف آشنا خوهید شد.
- تفاوت موصوف و صفت را یاد خواهید گرفت.
موصوف چیست؟
موصوف اسمی است که با استفاده از صفت، آن را توصیف میکنیم و هسته ترکیب وصفی است. یعنی در ترکیبهای وصفی که از صفت و موصوف تشکیل میشود، موصوف هسته و واژه اصلی است که صفت وابسته به آن است. برای مثال کلمه «روز» در جمله «او بدترین روز را انتخاب کرده است.» موصوف ترکیب اسمی موجود در این جمله است که با صفت «بدترین» آن را توصیف کردهایم. موصوفها متناسب با نوع صفت خود، دارای انواعی هستند که همه آنها را در همین مطلب و با مثال معرفی میکنیم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری موصوف و صفت و دیگر نقشهای دستوری فارسی، مجموعه فیلمهای آموزش دستور زبان و عناصر جمله فارسی به زبان ساده در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
۵ مثال برای موصوف و صفت
در فهرست زیر، ۵ مثال برای موصوف و صفت آوردهایم.
- کتاب خواندنی: موصوف + صفت
- هفتمین طبقه: صفت + موصوف
- جغد دانا: موصوف + صفت
- چنین داستانی: صفت + موصوف
- ابرهای بارانزا: موصوف + صفت
چند نمونه موصوف و صفت
در جدول زیر، چند ترکیب وصفی آوردهایم و ۱۰ کلمه موصوف و صفت را در هرکدام از آنها مشخص کردهایم.
| ترکیب وصفی | موصوف | صفت |
| گل خوشبو | گل | خوشبو |
| بهترین زن | زن | بهترین |
| همین کتاب | کتاب | همین |
| کلاس سوم | کلاس | سوم |
| دانشجوی برتر | دانشجو | برتر |
| دومین سال | سال | دومین |
| چه لباسی | لباس | چه |
| هر حرفی | حرف | هر |
| روح آسمانی | روح | آسمانی |
| روزگار آشفته | روزگار | آشفته |
تفاوت موصوف و صفت چیست؟
حال که یاد گرفتیم موصوف چیست، در این بخش تفاوت موصوف و صفت با مثال را توضیح میدهیم. صفت، واژهای است که توصیف میکند و موصوف واژهای است که توسط صفت، توصیف میشود. بنابراین، صفت، توصیفکننده موصوف است. از نظر نقشهای دستوری نیز، همه صفتها وابسته و موصوف هسته هستند یعنی صفت در جملهها، نقش دستوری مستقلی ندارد بلکه هر نقشی که موصوف آن داشته باشد را به تبعیت از او خواهد گرفت. برای درک بهتر این موضوع به مثالهای زیر توجه کنید.
برای یادگیری صفت و موصوف میتوانید فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس را تماشا کنید که لینک آن را در کادر پایین آوردهیم.
مثال ۱
در جمله زیر، یک ترکیب وصفی وجود دارد که اجزای آن را در جدول پس از کادر، مشخص کردهایم.
پدر لباس خاکستری پوشیده است.
| موصوف | صفت |
| لباس | خاکستری |
| نقش دستوری: مفعول | نقش دستوری: وابسته مفعول |
مثال ۲
در کادر زیر نیز جمله دارای ترکیب وصفی را آوردهایم و تفاوت صفت و موصوف را در آن توضیح دادهایم.
بهترین ظرفها شکستند.
| موصوف | صفت |
| ظرفها | بهترین |
| نقش دستوری: نهاد | نقش دستوری: وابسته نهاد |
مثال ۳
در مثال زیر، دو ترکیب وصفی وجود دارد و در جدول زیر، موصوف و صفت هرکدام را با نقشهای دستوری آنها مشخص کردهایم.
امروز فصل دوم کتاب انگلیسی را مطالعه کردیم.
| موصوف | صفت |
| فصل (مفعول) | دوم (به تبعیت از «فصل»: مفعول) |
| کتاب (مضافالیه «فصل») | انگلیسی (به تبعیت از «کتاب»: مضافالیه) |
مثال ۴
جمله زیر دارای یک ترکیب وصفی جالب است زیرا صفت این ترکیب وصفی، خودش نیز صفت گرفته است. همچنین برای یک موصوف دو صفت وجود دارد. به جدول پس از کادر توجه کنید.
آن لباس آبی آسمانی روی بند رخت تاب میخورد.
| موصوف | صفت |
| لباس (نهاد) | آن (صفت اشاره و به تبعیت از «لباس»: نهاد) |
| آبی (صفت بیانی و به تبعیت از «لباس»: نهاد) |
نکته: توجه کنید که واژه «آسمانی» در جمله بالا، صفتی برای صفت «آبی» است نه صفت مستقیم برای هسته گروه یعنی کلمه «لباس» بنابراین واژه «آسمانی» را وابسته وابسته میدانیم.
انواع موصوف چیست؟
موصوفها از نظر کاربرد صفت و جایگاه آن نسبت به موصوف به انواع مختلفی تقسیم میشوند. به طور کلی، صفتها پیشینی یا پسینی هستند یعنی یا پیش از موصوف میآیند یا پس از موصوف قرار میگیرند. خود صفتهای پیشینی و پسینی نیز از نظر معنا و کاربرد، انواع گوناگونی دارند که با همه آنها آشنا خواهیم شد.
پیش از آن پیشنهاد میکنیم برای یادگیری صفت و موصوف و انواع آنها، فیلم آموزش رایگان صفت و موصوف و انواع آنها همراه با نحوه تشخیص در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
موصوف صفتهای پیشینی
صفتهای پیشینی، انواعی از صفتها هستند که همیشه قبل از موصوف خود میآیند و ساختار ترکیب وصفی آنها مطابق «صفت + موصوف» است. این صفتها از نظر کاربرد دارای انواع متفاوتی هستند که همه آنها را در فهرست زیر آوردهایم.
- موصوف صفت اشاره
- موصوف صفت پرسشی
- موصوف صفت تعجبی
- موصوف صفت مبهم
- موصوف صفت عالی
- موصوف صفت شمارشی اصلی
- موصوف صفت شمارشی ترتیبی نوع اول
موصوف صفت اشاره
صفتهای اشاره مانند «این، آن، همان، چنین و...» پیش از موصوف خود میآیند و آن را توصیف میکنند. مانند مثال کادر زیر که در آن، برای توصیف موصوف «جامدادی» و معرفی آن به مخاطب، از صفت اشاره «همان» استفاده کردهایم.
همان جامدادی را بردار.
موصوف صفت پرسشی
برخی از واژهها مانند «چه، کدام، چند و...» دارای بار معنایی سؤالی هستند و وقتی پیش از یک اسم قرار بگیرند و سؤالی درباره آن اسم مطرح کنند، صفت پیشینی آن اسم (موصوف) خواهند بود. مانند مثال زیر که در آن با صفتی پرسشی یعنی واژه «کدام»، موصوف «ماشین» را توصیف کردهایم.
کدام ماشین را میخری؟
نکته: صفتهای اشاره فقط در جملههای پرسشی وجود دارند. یعنی جملههایی که مفهوم اصلی آنها بیان سؤال درباره چیزی است.
موصوف صفت تعجبی
واژههای مانند «چه، عجب، وه و...» که پیش از یک اسم بیایند و شگفتی آن اسم را توصیف کنند، صفتهای تعجبی هستند. مانند جمله زیر که در آن، گوینده با استفاده از ترکیب وصفی «چه (صفت تعجبی) + سخنی (موصوف)» شگفتی این موصوف را بیان کرده است.
چه سخنی گفتی!
نکته: موصوف و صفت تعجبی نیز فقط در جملههای تعجبی (گونهای از جملههای عاطفی) وجود دارند. منظور از جمله تعجبی نیز جملهای است که بار اصلی معنایی آن، عاطفی و حاوی شگفتی باشد.
موصوف صفت مبهم
با واژههایی مانند «هر، هیچ، همه، بعضی، دیگر، چند و...» که با قرار گرفتن پیش از یک اسم، حالتی مبهم و غیرمعین را به آن اضافه میکنند، ترکیبهای وصفی مبهم میسازیم. مانند مثال زیر که در آن با آوردن صفت مبهم «هر» برای موصوف «انسان» به این اسم، حالتی مبهم و نامشخص دادهایم.
هر انسانی آرزو میکند با تو دیدار کند.
موصوف صفت عالی
صفتهای عالی در زبان فارسی را با ترکیب «صفت ساده + ترین» میسازیم و با قرار دادن آنها پیش از موصوف، آن موصوف را در بالاترین درجه آن صفت قرار میدهیم. برای مثال در جمله زیر، از صفت عالی «بدترین» استفاده کردهایم تا موصوف «عمل» را با بیشترین درجه دارای صفت «بد» توصیف کنیم.
هیچگاه بدترین عمل را انجام نده.
موصوف صفت شمارشی اصلی
منظور از صفتهای شمارشی اصلی، عددهای عادی فارسی مانند «یک، دو، صد، پنجاه و نه، پنج میلیون و پانصد و نود و نه هزار و هر عدد دیگری» است که اگر آنها را پیش از یک اسم و برای شمارش تعداد آن اسم به کار ببریم، موصوف و صفت خواهند شد. برای مثال در جمله زیر، اسم «مجله» را با صفت شمارشی «چهل و دو» توصیف کردهایم تا تعداد آن را نشان دهیم.
چهل و دو مجله را از بین مجلههای دیگر جدا کردند.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع صفتهای شمارشی را با مثال معرفی کردهایم.
موصوف صفت شمارشی ترتیبی نوع اول
صفتهای شمارشی ترتیبی نوع اول را از ترکیب «صفت شمارشی عادی + ـُمین» میسازیم و با قرار دادن آنها پیش از یک اسم، آن اسم را به صورت ترتیبی شمارش میکنیم. برای مثال به جمله زیر دقت کنید که در آن، موصوف یا اسم «سالگرد» را با صفت «پنجاهمین» توصیف و شمارش کردهایم.
امروز پنجاهمین سالگرد ازدواج پدربزرگ و مادربزرگ را جشن خواهیم گرفت.
نکته: اگر واژههایی که به عنوان صفتهای اشاره، صفتهای پرسشی، صفتهای تعجبی، صفتهای مبهم، صفتهای عالی و صفتهای شمارشی میشناسیم، بدون اسمی بیایند که آن را توصیف کنند، دیگر صفت نیستند و موصوف ندارند بکه ضمیر پرسشی، تعجبی و... محسوب میشوند و نقشهای دستوری اصلی را میپذیرند. برای درک بهتر این موضوع به مثالهای زیر توجه کنید.
- امروز همین را میخرم: ضمیر اشاره «همین»، مفعول این جمله است.
- کدام مناسبتر است: ضمیر پرسشی «کدام» نهاد این جمله است.
- همه فردا در جلسه شرکت میکنند: ضمیر مبهم «همه» نهاد و فاعل این جمله است.
- همیشه بدترینها را انتخاب میکنی: ضمیر عالی «بدترینها» مفعول این جمله است.
موصوف صفتهای پسینی
صفتهای پسینی، صفاتی هستند که آنها را بعد از موصوف آنها قرار میدهیم. ترکیب وصفی صفات پسینی دارای چنین ساختاری است: «موصوف + صفت» و در فهرست زیر موصوف این صفتها را معرفی کردهایم.
- موصوف صفت بیانی
- موصوف صفت تفضیلی
- موصوف صفت شمارشی ترتیبی نوع دوم
موصوف صفت بیانی
صفتهای بیانی بعد از یک اسم میآیند و چگونگی، حالت، مقدار، زمان، مکان و... آن اسم را بیان و توصیف میکنند. برای مثال، در ترکیب وصفی «گل نارنجی»، موصوف «گل» را با صفت «نارنجی» توصیف کردهایم. صفتهای بیانی به چهار نوع تقسیم میشوند که آنها را در فهرست زیر و با مثال آوردهایم.
- صفت بیانی ساده: پدر خوب
- صفت بیانی فاعلی: زن دانا
- صفت بیانی مفعولی: هوای آلوده
- صفت بیانی لیاقت: داستان خواندنی
- صفت بیانی نسبی: کاپشن پاییزه
در مطلب زیر، انواع صفتهای بیانی را همراه با ساختارهای هرکدام از آنها و با مثال بررسی کردهایم.
موصوف صفت تفضیلی
صفات تفضیلی را از ترکیب «صفت عادی + تر» میسازیم و با قرار دادن آنها بعد از یک اسم، به آن اسم برتری میدهیم. مانند مثال زیر که در آن، اسم «فیلم» را با صفت تفضیلی «بهتر» به حالتی برتر نسبت به دیگر موصوفها توصیف کردهایم.
فیلم بهتری را تماشا کنید.
موصوف صفت شمارشی ترتیبی نوع دوم
صفات شمارشی ترتیبی نوع دوم فارسی را از ترکیب «صفت شمارشی اصلی + -ُم» میسازیم و با قرار دادن آن بعد از یک اسم (موصوف) آن را دارای ترتیب مشخصی میکنیم. برای مثال در کادر زیر و در ترکیب وصفی «کلاس سوم»، موصوف «کلاس» را با صفت «سوم» توصیف کردهایم.
کلاس سوم همینجا است.
انواع موصوف از نظر نوع اسم
فارغ از نوع صفت نیز میتوانیم انواعی از موصوف را معرفی کنیم. موصوف میتواند هر نوع اسم مانند اسمهای جامد یا مشتق، اسمهای معرفه یا نکره، اسمهای خاص یا عام و... باشد.
- اسم مفرد یا جمع
- اسم خاص یا عام
- اسم معرفه یا نکره
- اسم ذات یا معنی
- اسم جامد یا مشتق
- اسم ساده یا مرکب یا وندی یا وندی مرکب
با مشاهده مثالهای زیر، این موصوفها را بهتر خواهید شناخت. برای شناخت گروههای اسمی مانند ترکیبهای وصفی و اجزای آنها فیلم آموزش رایگان گروه اسمی و هسته و وابسته آن در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مثال ۱
در کادر زیر دو جمله آوردهایم که یک ترکیب وصفی در آنها تکرار شده است. تنها تفاوت آنها در این است که موصوف ترکیب وصفی موجود در جمله دوم، حالت جمع موصوف جمله اول است اما همانطور که مشاهده میکنید این تفاوت هیچ مشکلی در ترکیب وصفی ایجاد نکرده است. بنابراین مفرد یا جمع بودن موصوف اهمیتی ندارد.
ستاره درخشان آسمان را ببین.
ستارههای درخشان آسمان را ببین.
مثال ۲
در کادر زیر دو جمله مشابه آوردهایم که مفعول هر دو، ترکیب وصفی است. موصوف ترکیب وصفی جمله اول، یک اسم خاص (علی) است و موصوف ترکیب وصفی جمله دوم، یک اسم عام (مرد) است. پس هم از اسمهای خاص و هم اسمهای عام میتوانیم به عنوان موصوف استفاده کنیم.
علی مهربان را در محل کار سابق خود دیدم.
مرد مهربانی را در محل کار سابق خود دیدم.
مثال ۳
در جملههای زیر، دو ترکیب وصفی با صفتهای یکسان وجود دارد که موصوف جمله اول، واژه جامد «نگاه» است اما موصوف جمله دوم، واژه مشتق «دیدار» است که آن را از بن ماضی «دید» ساختهایم بنابراین جامد و مشتق بودن موصوف، اهمیتی ندارد.
او نگاه خوبی دارد.
امروز با او دیدار خوبی داشتم.
تا اینجا دانستیم انواع موصوف چیست و در ادامه، جایگاه صفت و موصوف را بررسی میکنیم.
جایگاه موصوف و صفت
حال که یاد گرفتیم موصوف چیست، در این بخش جایگاه آن را یاد میگیریم. جایگاه صفت و موصوف از دو نظر میتواند متفاوت باشد. اگر منظور از آن، جایگاه ترکیب وصفی در جمله باشد، موصوف و صفت میتوانند در جایی که موصوف یعنی اسم وجود داشته باشد، قرار بگیرند. یعنی نقشهای دستوری «نهاد، مفعول، فاعل، متمم و...» میتوانند جایگاه صفت و موصوف باشند. از منظری دیگر اگر منظور، ترتیب قرار گرفتن صفت و موصوف در کنار هم باشد، این ترتیب بستگی به نوع صفت دارد و انواع حالتهای ممکن آن را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- موصوف و صفت اشاره: صفت اشاره + موصوف
- موصوف و صفت پرسشی: صفت پرسشی + موصوف
- موصوف و صفت تعجبی: صفت تعجبی + موصوف
- موصوف و صفت مبهم: صفت مبهم + موصوف
- موصوف و صفت عالی: صفت عالی + موصوف
- موصوف و صفت شمارشی اصلی: صفت شمارشی اصلی + موصوف
- موصوف و صفت شمارشی ترتیبی نوع اول: صفت شمارشی ترتیبی نوع اول + موصوف
- موصوف و صفت بیانی: موصوف + صفت بیانی
- موصوف و صفت تفضیلی: موصوف + صفت تفضیلی
- موصوف و صفت شمارشی ترتیبی نوع دوم: موصوف + صفت شمارشی ترتیبی نوع دوم
- موصوف و هر یک از صفتهای پیشینی و هر یک از صفتهای پسینی: صفت پیشینی + موصوف + صفت پسینی
جا به جایی صفت و مصوف
ممکن است گاهی جای صفت و موصوف در ترکیبهای وصفی با یکدیگر عوض شود. خصوصاً درباره صفت بیانی و موصوف آن که باید به صورت «موصوف + صفت بیانی» باشد اما ممکن است به سه دلیل، جای موصوف و صفت در این ترکیبهای وصفی عوض شود. برای مثال ترکیب وصفی «حرف خوبی» در جمله «حرف خوبی زدی.» یک ترکیب وصفی عادی است اما همین صفت و موصوف در ترکیب وصفی «خوب حرفی» در جمله «خوب حرفی زدی.» ترکیب وصفی مقلوب است یعنی جای صفت و موصوف آن عوض شده است. در همین بخش، دلایل این جابهجایی را با مثال بررسی میکنیم.
نشان دادن یگانگی موصوف
صفتهایی که یگانگی و منحصر به فرد بودن موصوف را نشان میدهند را پیش از موصوف آنها میآوریم. برای مثال در ترکیب وصفی «تنها نوجوان» در جمله زیر، «تنها» صفتی بیانی است که باید بعد از موصوف خود (نوجوان) میآمد اما به دلیل دلالت بر منحصر به فرد بودن این موصوف، قبل از آن قرار گرفته است.
تنها نوجوان جمع او بود.
تأکید بر صفت موصوف
گاهی صفتهای بیانی را قبل از موصوف آنها قرار میدهیم تا به این شیوه، بر صفتها تأکید کنیم. برای مثال در جمله زیر، ترکیب وصفی «بد روزگاری» را داریم که در حالت عادی بید به صورت «روزگار بدی» میبود اما به دلیل تأکیدی که بر «بد بودن روزگار» داشتهایم، صفت این ترکیب را قبل از موصوف آن قرار دادهایم.
بد روزگاری را میگذرانیم.
ترکیبهای مقلوب در اثر ادبی
زبان شعر و نثر ادبی، برخلاف زبان روزمره، بلاغی است یعنی متناسب با وزن، زیبایی ادبی و... ممکن است جای اجزای جمله با هم عوض شود و جابهجا یا مقلوب شدن ترکیب وصفی نیز یکی از این موارد است. مانند شعر زیر که در آن، برای رعایت وزن شعر، شاعر به جای ترکیب وصفی «گل زیبایی (موصوف + صفت)» از ترکیب مقلوب وصفی «زیبا گلی (صفت + موصوف)» استفاده کرده است.
هر نسیمی بادبان کشتی زیبا گلی است
ای دماغ ار میکنی سودا، نه جای لنگر است
(واعظ قزوینی)
تا اینجا یاد گرفتیم موصوف چیست و انواع آن را با جایگاه شناختیم. در ادامه به بررسی تعدد موصوف میپردازیم.
یادگیری موصوف و صفت فارسی در فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم موصوف چیست و آن را با مثال بررسی کردیم. در زبان فارسی، صفت یک نقش دستوری فرعی و وابسته به هسته خود است یعنی هیچکدام از نقشهای دستوری جمله مانند فاعل، مفعول، متمم و... را نمیپذیرد بلکه بهعنوان وابسته یکی از نقشهای دستوری، به صورت فرعی، نقش آنها را میگیرد. علاوه بر این، صفتها در زبان فارسی دارای انواع متفاوتی مانند صفتهای بیانی، شمارشی، تعجبی، پرسشی و... هستند که هرکدام از آنها دارای جایگاه و معانی مختلفی هستند. بنابراین برای تشخیص موصوف و صفت در یک ترکیب وصفی یا جمله و تشخیص هسته و وابسته در گروههای اسمی، باید انواع صفت را بشناسیم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری موصوف و صفت، کاربردی هستند.
- فیلم آموزش رایگان صفت و موصوف در فارسی همراه با انواع و نحوه تشخیص در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان ترکیب وصفی و اضافی در فرادرس و روش های تشخیص در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان صفت تفضیلی فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان نقش های تبعی در ادبیات فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه در فارسی به زبان ساده در فرادرس
همچنین برای یادگیری جامعتر صفت و موصوف و دیگر نقشها و قواعد دستوری فارسی، میتوانید از مجموعه آموزشهای زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلمهای آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس
- مجموعه فیلمهای آموزش دستور زبان و عناصر جمله در فارسی در فرادرس
تعدد صفت و موصوف چیست؟
در بسیاری از جملههای فارسی ممکن است با ترکیبهایی وصفی روبهرو شویم که در آنها بیش از یک موصوف برای یک صفت یا بیش از یک صفت برای یک موصوف وجود داشته باشد. برای مثال در ترکیب وصفی «خانه و اتاق مرتب»، دو موصوف «خانه» و «اتاق» دارای یک صفت «مرتب» هستند. در ترکیب وصفی «ستارههای درخشان و زیبا» نیز موصوف «ستارهها» دو صفت «درخشان» و «زیبا» را دارد. برای درک بهتر این موقعیتها به مثالهای ادامه این بخش توجه کنید.
- چند موصوف برای یک صفت: لباس، گلسر و روسری صورتی
- چند صفت برای یک موصوف: لباس صورتی، زیبا و بلند
- چند صفت برای چند موصوف: دست و صورت خیس و پاک
نکته های تعدد صفت و مصوف
در مبحث تعدد موصوف و صفت باید به دو نکته توجه کنیم که آنها را در فهرست زیر آوردهایم.
- اگر تعداد صفتها یا موصوفها دو عدد باشد باید بین آنها واو عطف قرار بدهیم. همچنین اگر تعداد آنها بیش از دو عدد باشد باید بین آنها ویرگول بگذاریم و «واو عطف» را تنها قبل از آخرین صفت یا موصوف قرار بدهیم. به مثالهای زیر توجه کنید.
- اگر یک موصوف هم صفت پیشینی و هم صفت پسینی داشته باشد، یکی از آنها قبل از موصوف و دیگری، بعد از موصوف قرار میگیرد و با تعدد صفت روبهرو نخواهیم بود. برای مثال در ترکیب وصفی «همین خانه دوم»، ترکیب صفتها و موصوف به صورت «صفت اشاره + موصوف + صفت شمارشی ترتیبی نوع دوم» است.
مثال ۱
درجمله زیر، دو ترکیب وصفی با تعدد صفت یا موصوف وجود دارد که در فهرستهای بعد از کادر آنها را مشخص کردهایم.
مادربزرگ همیشه قاشق و چنگالهای نقره را برای مراسمهای خاص و مهم بیرون میآورد.
- قاشق و چنگالهای نقره: موصوف اول (قاشق) + موصوف دوم (چنگالها) + صفت بیانی (نقره)
- مراسمهای خاص و مهم: موصوف (مراسمها) + خاص (صفت بیانی اول) + مهم (صفت بیانی دوم)
مثال ۲
در جمله زیر، سه ترکیب وصفی وجود دارد که در فهرست پس از کادر، آنها را با صفت و موصوف هریک، مشخص کردهایم.
نخستین اتفاق مهم امسال در چهارم مهر و در فاصله میان سالگرد شهدای تهرانی و تبریزی رخ داد.
- نخستین اتفاق مهم: صفت شمارشی ترتیبی نوع اول (نخستین) + موصوف (اتفاق) + مهم (صفت بیانی)
- چهارم مهر: صفت شمارشی ترتیبی نوع اول (چهارم) + مهر (موصوف)
- شهدای تهرانی و تبریزی: موصوف (شهدا) + صفت بیانی اول (تهرانی) + صفت بیانی دوم (تبریزی)
تا اینجا یاد گرفتیم موصوف چیست و انواع آن را نیز شناختیم. در ادامه، تفاوت موصوف و مضاف را بررسی میکنیم.
تفاوت موصوف و مضاف چیست؟
مضاف واژهای در ترکیبهای اضافی است که مضافالیه را به آن اضافه میکنیم بنابراین تفاوت موصوف و مضاف در این است که مضاف، هسته مضافالیه و موصوف، هسته صفت است. شباهت مهم مضاف و موصوف را نیز در فهرست زیر همراه با تفاوت آنها آوردهایم.
- شباهت موصوف و مضاف: هر دو اسم هستند. / هر دو هسته گروههای اسمی هستند.
- تفاوت موصوف و مضاف: موصوف، هسته صفت و مضاف، هسته مضافالیه است. / موصوف در ترکیب وصفی و مضافالیه در ترکیب اضافی وجود دارد.
مثال
در جمله زیر هم ترکیب وصفی و هم ترکیب اضافی وجود دارد که آنها و اجزای آنها را در جدول بعد از کادر، مشخص کردهایم.
دفتر مهدی با لکههای سبز رنگ شده بود.
| ترکیب وصفی | ترکیب اضافی |
| لکههای (موصوف) + سبز (صفت) | دفتر (مضاف) + مهدی (مضافالیه) |
ترتیب صفت و مضافالیه برای موصوف و مضاف
اگر در یک گروه اسمی، یک اسم هم مضافالیه و هم صفت داشته باشد، باید آن را به صورت «موصوف (و مضاف) + صفت + مضافالیه» بنویسیم مگر اینکه صفت اسم از نوع صفت پیشینی باشد که در آن صورت ترتیب اجزای این گروه اسمی به صورت «صفت پیشینی + موصوف (و مضاف) + مضافالیه» خواهد بود. به مثالهای زیر توجه کنید تا با ترتیب این اجزا بهتر آشنا شوید.
مثال ۱
گروه اسمی «کیف چرمی مادر» در جمله زیر، دارای یک هسته و دو وابسته از نوع مضافالیه و صفت است و ترتیب آن چنین است: «کیف (موصوف و مضافالیه) + چرمی (صفت) + مادر (مضافالیه)»
کیف چرمی مادر را از مغازهای در تبریز خریدم.
مثال ۲
در جمله زیر نیز یک گروه اسمی وجود دارد که هسته آن هم دارای صفت و هم دارای مضافالیه است. ترتیب اجزای آن «کدام (صفت) + پتو (هسته) + خود (مضافالیه)» است.
کدام پتوی خود را برای سفر میآوری؟
تفاوت ترکیب وصفی با مسند و قید
حال که دانستیم موصوف چیست و چه انواعی دارد، در این بخش درباره رابطه ترکیب وصفی با مسند و قید سخن میگوییم. درجملههای فارسی از صفتها بهعنوان مسند نیز استفاده میکنیم و در این صورت باید در تشخیص آنها از صفت بهعنوان وابسته یک موصوف، دقت کنیم. همچنین ممکن است میان صفت و موصوف در یک ترکیب وصفی، قید قرار بگیرد و بین آن دو فاصله بیندازد و در این صورت باید توجه کنیم که قید را با صفت اشتباه نگیریم. برای درک بهتر این دو مبحث، ادامه این بخش و مثالهای آنها را مطالعه کنید.
تفاوت ترکیب وصفی و مسند
مسند جزئی از جملههای اسنادی است که نهاد جمله را توصیف میکند. در بسیاری از جملههای اسنادی از صفتها به عنوان مسند استفاده میکنیم و باید توجه کنیم که اگر یک صفت، مسند باشد یعنی نقش اصلی پذیرفته و دیگر موصوفی ندارد که وابسته آن باشد. البته ممکن است مسند، یک ترکیب وصفی یعنی متشکل از موصوف و صفت باشد. به مثالهای زیر توجه کنید تا تفاوت این وضعیتها را درک کنید اما پیش از آن باید روش تشخیص مسند را یاد بگیرید که آن را در کادر زیر آوردهایم.
«چگونه» + فعل اسنادی جمله + ؟
مثال ۱
در کادر زیر یک جمله آوردهایم و وجود یا عدم وجود صفت و موصوف یا مسند در آن را در فهرست پس از کادر طی کردهایم.
رنگ لباس مادرم صورتی است.
- وجود یا عدم وجود فعل اسنادی: فعل این جمله یعنی «است»، فعل اسنادی است.
- یافتن مسند فعل اسنادی با پرسش «چگونه + فعل؟»: «چگونه است؟ صورتی»
- وابسته بودن یا نبودن واژه صفت به واژهای دیگر: واژه «صورتی» به هیچ واژه دیگری ارتباط و وابستگی ندارد.
- صفت «صورتی» در این جمله نقش دستوری اصلی مسند را گرفته است و وابسته به موصوفی نیست.
مثال ۲
در جمله زیر، صفت «قدیمی» وجود دارد و مراحل تشخیص مسند یا صفت بودن آن و وجود یا عدم وجود موصوف در این جمله را در فهرست پس از کادر، طی کردهایم.
سفارش شما کمدی قدیمی بود.
- وجود یا عدم وجود فعل اسنادی: فعل این جمله، «بود» و اسنادی است.
- یافتن مسند جمله با پرسش «چگونه + فعل؟»: «چگونه بود؟ کمدی قدیمی»
- وابسته بودن یا نبودن صفت «قدیمی» به واژهای دیگر: واژه «قدیمی» متعلق به واژه «کمد» است و آن را توصیف میکند.
- واژه «قدیمی» صفت بیانی برای واژه «کمد» است و واژه «کمد» مسند جمله و «قدیمی» به عنوان صفت آن، به تبعیت از آن، مسند است.
در این بخش یاد گرفتیم تفاوت مسند و ترکیب وصفی یعغنی صفت و موصوف چیست و در ادامه، ارتباط قید با ترکیبهای وصفی را بررسی میکنیم.
قید در ترکیبهای وصفی
قیدها در زبان فارسی واژههایی هستند که مقدار، کیفیت، زمان، مکان و... وقوع فعل یا جزئی از جمله را مشخص میکنند. درباره قیدها و ترکیبهای وصفی باید این نکته را بیان کنیم که ممکن است صفتها قید بگیرند و در این صورت میان موصوف و صفت، فاصلهای میافتد که برای شناسایی آنها باید به وجود قید توجه کنیم. نکته مهم بعدی نیز این است که ممکن است گاهی خود قید را با صفت اشتباه بگیریم و در این مواقع نیز باید به وابسته بودن یا نبودن واژه به واژههای دیگر در جمله توجه کنیم زیرا قید برخلاف صفت، نقش دستوری مستقلی است و به جزء دیگری از جمله وابسته نیست.
در ادامه همین بخش، این موارد را با مثال پیش از آن برای یادگیری قید و مشاهده کاربرد و انواع آن میتوانید فیلم آموزش رایگان انواع قید در فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال ۱
در جمله زیر یک ترکیب وصفی وجود دارد که میان موصوف و صفت آن، قید قرار گرفته است. در واقع حالت اولیه ترکیب وصفی این جمله، «انتخاب خوبی (موصوف + صفت)» بوده است اما گوینده با قرار دادن قید «کاملاً» برای قطعیت دادن به صفت «خوب»، میان موصوف و صفت فاصله انداخته است. این فاصله هیچ مشکلی در این ترکیب وصفی ایجاد نمیکند و دو واژه «انتخاب» و «خوب» همچنان موصوف و صفت یکدیگر هستند.
شما انتخاب کاملاً خوبی داشتهاید.
مثال ۲
در کادر زیر، واژه «خوب» قیدی برای فعل «میداند» است و با وجود اینکه این واژه را به عنوان صفت میشناسیم اما در اینجا هیچ موصوفی ندارد که صفت آن باشد.
او خوب میداند با بچهها چگونه رفتار کند.
سؤالات متداول موصوف فارسی
حال که یاد گرفتیم موصوف چیست و انواع آن را با مثال بررسی کردیم، در این بخش به سؤالات متداول در این زمینه پاسخ میدهیم تا ابهامی در مبحث موصوف برای شما وجود نداشته باشد. برای یادگیری موصوف و صفت میتوانید فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
موصوف در عربی چیست؟
موصوف در عربی مانند فارسی همان واژهای است که توسط صفتها توصیف میشود. تفاوت مهم موصوف عربی و فارسی در این است که در زبان عربی ترتیب صفت و موصوف همیشه به صورت «موصوف + صفت» است. اسمهای دیگر صفت و موصوف در زبان عربی، به ترتیب، «نعت» و «منعوت» هستند.
فرق صفت و موصوف چیست؟
صفت آن واژهای است که توصیف میکند و موصوف آن واژهای است که توصیف میشود. برای مثال در ترکیب وصفی «آب گوارا»، واژه «گوارا» را برای توصیف واژه «آب» به کار بردهایم بنابراین «گوارا» صفت و «آب» موصوف است.
نمونه سؤال موصوف در فارسی
حال که یاد گرفتیم موصوف چیست و موصوف و صفت را با مثال بررسی کردیم، میتوانید در آزمون زیر شرکت کنید. این آزمون یک تمرین خودآموزی و متشکل از ده پرسش چهارگزینهای است که برای پاسخ دادن به آن باید گزینه درست مورد نظر خود در هر پرسش را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس با کلیک بر گزینه «مشاهده گزینه صحیح» پاسخ درست سؤال را مشاهده میکنید. برای دسترسی به پاسخهای تشریحی برخی از سؤالها نیز انجام همین مراحل، کافی است. با انتخاب هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت میکنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از انتخاب جواب همه سؤالات و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
تمرین و آزمون
۱. کدام گزینه درست است؟
صفت و موصوف هر دو از انواع کلمات زبان فارسی هستند و موصوف آن واژهای است که در جمله توصیفی درباره آن وجود دارد.
در جملههای فارسی، نقش دستوری برای صفت است و موصوف به تبعیت از صفت خود، نقشهای دستوری را میپذیرد.
در ترکیبهای وصفی، موصوف همیشه وابسته و صفت یا صفتهای آن موصوف، همیشه هسته آن موصوف هستند.
موصوف نمیتواند هر اسمی مانند اسم خاص، اسم مفرد، اسم جمع، ضمیر و... باشد و تنها اسمهای عام مفرد را میتوانیم بهعنوان موصوف استفاده کنیم.
اشتباههای موجود در گزینههای دوم تا چهارم این سؤال را در فهرست زیر توضیح دادهایم.
- گزینه دوم: در جملههای فارسی، نقش دستوری برای موصوف است و صفت به تبعیت از موصوف، نقش میپذیرد.
- گزینه سوم: در ترکیبهای وصفی، موصوف همیشه هسته و صفتهای آن همیشه وابسته به موصوف خود هستند.
- گزینه چهارم: موصوف میتواند هر اسمی مانند اسم مفرد، جمع، نکره، معرفه، خاص، عام و... باشد.
۲. کدامیک از گزینههای زیر درست است؟
ترتیب ترکیبهای وصفی همیشه به صورت «موصوف + صفت» نیست.
برای تشخیص صفت و موصوف در یک جمله یا ترکیب وصفی، کافی است به دو واژه مرتبط شده با کسره توجه کنیم و واژه اول را موصوف و واژه دوم را صفت در نظر بگیریم.
ممکن است یک موصوف چند صفت مختلف بپذیرد اما قرار گرفتن چند موصوف برای یک صفت در زبان فارسی، امکانپذیر نیست.
در ترکیبهای وصفی میتوانیم برای یک صفت واحد، چند موصوف گوناگون داشته باشیم اما امکان چند صفت داشتن برای یک موصوف واحد، وجود ندارد.
نکات و اشتباههای موجود در گزینههای این سؤال را در فهرست زیر توضیح دادهایم.
- گزینه اول: ترتیب ترکیبهای وصفی میتواند به صورت «صفت + موصوف» نیز باشد و این گزینه، درست است.
- گزینه دوم: ممکن است ترکیب دارای کسره، ترکیب وصفی باشد نه ترکیب اضافی پس استفاده از این روش، درست نیست.
- گزینه سوم: یک صفت میتواند هر تعداد موصوف داشته باشد.
- گزینه چهارم: هر موصوف نیز میتواند هر تعداد موصوف، داشته باشد.
۳. در کدام گزینه هیچ موصوفی وجود ندارد؟
قهرمانهای زندگی ما شاید انسانهای کاملاً سادهای باشند که در لحظههای مهم زندگی در کنار ما قرار گرفتهاند.
صدای مهیب راه رفتن و نفس کشیدن پلنگهای غولآسا را در آن جنگل نمناک و تاریک میشنیدیم.
آنها خیلی زود برای مراسم سالگرد پدربزرگ خود آماده شدهاند.
شما باید هر کاری میتوانید انجام دهید تا این بیمار بهبود پیدا کند.
موصوفهای موجود در گزینههای اول، دوم و چهارم این سؤال و دلیل موصوف نداشتن گزینه سوم را در فهرست زیر توضیح دادهایم.
- گزینه اول: «انسانها» در «انسانهای کاملاً ساده» / «لحظهها» در «لحظههای مهم زندگی»
- گزینه دوم: «صدا» در «صدای مهیب» / «پلنگها» در «پلنگهای غولآسا» / «جنگل» در «جنگل نمناک و تاریک»
- گزینه سوم: «خیلی زود» قید جمله و «مراسم سالگرد پدربزرگ» نیز ترکیب اضافی است.
- گزینه چهارم: «کار» در «هر کاری» / «بیمار» در «این بیمار»
۴. در کدام گزینه، یک موصوف بیش از یک صفت دارد؟
جریانهای باد سرزمینهای شمالی درست همین فصل سال شروع به وزیدن و حرکت به سمت این قاره میکنند.
او بهترین لباسهای خود را به مهاجران سوری بخشید که در اقامتگاههای کوچک و بدبوی کشور او زندگی میکردند.
برای دستیابی به هدف سالانه شرکت باید از امروز استراتژیهای اصلی خود را مجدد طراحی کنیم.
سهراب و سامان برادرانی هستند که پدر و مادرشان آنها را از زمان کودکی به سرپرستی گرفتهاند و مانند فرزندهای خود آنها را نیز تربیت کردهاند.
موصوف و صفتهای موجود در همه گزینههای این سؤال را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: سرزمینهای شمالی (موصوف + صفت بیانی) / «همین فصل (صفت اشاره + موصوف)» / «این قاره (صفت اشاره + موصوف)»
- گزینه دوم: «بهترین لباسها (صفت عالی + موصوف)» / «مهاجران سوری (موصوف + صفت بیانی)» / «اقامتگاههای کوچک و بدبو (موصوف + صفت + واو عطف + صفت)»
- گزینه سوم: «هدف سالانه (موصوف + صفت بیانی)» / استراتژیهای اصلی (موصوف + صفت بیانی)
- گزینه چهارم: «زمان کودکی (موصوف + صفت بیانی)»
۵. در کدام گزینه ترکیب صفت و موصوف مطابق «صفت + موصوف + صفت» وجود دارد؟
برنامههای امروز تور گردشگری ما بازدید از بناهای تاریخی و خانههای قدیمی این استان است.
صدای فریادهای مادران داغدیده در گورستانهای غمبار شهر پیچیده بود.
طوطیهای رنگارنگ باغ پدربزرگ میان درختهای انجیر و هلو میچرخیدند و گاهی نیز روی شاخههای درختها مینشستند.
مسئول خرید شرکت، چند فروشگاه مناسب را برای خرید وسایل کارمندان پیدا کرده بود.
۶. کدام گزینه درباره موصوف و مضاف درست است؟
موصوف نقشهای دستوری اصلی را در جملههای مختلف میپذیرد اما مضاف را نمیتوانیم بهعنوان نقش اصلی به کار ببریم.
هم موصوف و هم مضاف، در ترکیبهای وصفی وجود دارند که در آنها، یک واژه، واژه قبل یا بعد از خود را توصیف کرده است.
هم موصوف و هم مضاف، هستههای گروه اسمی هستند و به ترتیب وابستههای «صفت» و «مضافالیه» میپذیرند.
موصوف هسته گروه اسمی موجود در ترکیب وصفی است اما هسته گروههای اسمی که ترکیب اضافی هستند را مضافالیه آنها میدانیم.
۷. هسته همه گروههای اسمی کدام گزینه، موصوف است؟
مادرم میگفت: «دوستهای خوبت را در روزگار سختی بشناس.»
کارمندان بخش فنی شرکت، شماره حسابهای بانکی خود را برای مدیر بخش حسابداری فرستادند.
صاحبخانهها و مستأجران ساختمان باید هزینههای جاری ساختمان را به صورت ماهیانه به صندوق ساختمان واریز کنند.
کتابهای تاریخی در قفسه سوم و کتابهای داستانی فارسی را در چهارمین قفسه چیدهام.
۸. در کدام گزینه جای صفت و موصوف در ترکیب وصفی عوض شده است؟
چون نه سر پیداست وصفش را نه بن
نیست لایق بیش از این گفتن سخن
(عطار)
شهری است پر حریفان وز هر طرف نگاری
یاران! صلای عشق است گر میکنید کاری
(حافظ)
ایا نوشکفته گل بوستان
ز بارت که چید و ز بیخت که کند؟
(عیوقی)
در دو جهان لطیف و خوش همچو امیر ما کجا؟
ابروی او گره نشد گرچه که دید صد خطا
(مولانا)
۱۰. در کدام گزینه بیشتر از سایر گزینهها موصوف وجود دارد؟
دور مرو سفر مجو پیش تو است ماه تو
نعره مزن که زیر لب میشنود ز تو دعا
(مولانا)
چون بلبل مست راه در بستان یافت
روی گل و جام باده را خندان یافت
(خیام)
ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت
وی مرغ بهشتی که دهد دانه و آبت؟
(حافظ)
هر ناله که داری بکن ای عاشق شیدا
جایی که کند ناله عاشق اثر اینجاست
(شهریار)
جمع بندی موصوف در فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم موصوف چیست و صفت و موصوف را با مثال بررسی و معرفی کردیم. همچنین به معرفی انواع موصوف با توجه به انواع صفتهای فارسی و انواع اسمها پرداختیم. در ادامه تفاوت موصوف و مضاف را بررسی کردیم و در پایان مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آنها میزان یادگیری خود را بسنجید و آن را افزایش دهید.
