کاربرد علائم نگارشی فارسی – به زبان ساده و با مثال
علائم نگارشی یا سجاوندی در زبان فارسی، علامتهایی مانند نقطه، ویرگول، گیومه، نقطه ویرگول، پرانتز، خط فاصله و... هستند که هرکدام از آنها در موقعیتها و جایگاههای خاصی از جمله استفاده میشوند. برای مثال، علامت سؤال ؟ فقط در پایان جملههای پرسشی به کار میرود و استفاده از آن در انتهای جملههای خبری یا عاطفی، نادرست است. در این مطلب از مجله فرادرس، کاربرد درست هرکدام از علائم نگارشی فارسی را یاد میگیریم و با اشتباهات رایج در کاربرد علامتهای نگارشی نیز آشنا میشویم. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردهایم که با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را بسنجید.
کاربرد علائم نگارشی فارسی
کاربرد علائم نگارشی فارسی با یکدیگر متفاوت است و هرکدام از آنها مانند ویرگول، پرانتز، خط فاصله، نقطه ویرگول، گیومه و... در موقعیتهای خاصی استفاده میشوند. یعنی به کار بردن هرکدام از این علامتهای نگارشی در موقعیتی غیر از جایگاههای تعیینشده برای آنها، از نظر دستوری و از نظر ویراستاری و نگارشی نادرست است. برای مثال، تغییر جایگاه ویرگول در جملههای معروف «بخشش لازم نیست، اعدامش کنید.»و «بخشش، لازم نیست اعدامش کنید.» را به خاطر بیاورید.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری استفاده درست از علامت های نگارشی زبان فارسی، فیلم آموزش ویراستاری و مهارتهای درستنویسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
جدول کاربرد علائم نگارشی فارسی با مثال
در جدول زیر، پرکاربردترین علائم نگارشی را آوردهایم و مهمترین کاربردهای هرکدام را نوشتهایم. همچنین برای هر علامت نگارشی، یک مثال نیز قرار دادهایم تا کاربرد آنها را بهتر درک کنید.
علائم نگارشی | کاربرد اصلی | مثال |
علامت ویرگول | ایجاد مکث کوتاه | علی، سارا و فاطمه مهمان ما هستند. |
نقطه | ایجاد مکث طولانی | سهراب مهربان است. رستم پدر سهراب است. |
نقطه ویرگول | ایجادی مکثی بلندتر از ویرگول و کوتاهتر از نقطه | انسان تنها است؛ زیرا تنها به دنیا میآید و تنها از دنیا میرود. |
دو نقطه | نقل قول مستقیم / توضیح و معنا | او گفت: «این سرزمین برای ما است.» |
گیومه | نقل قول مستقیم / برجسته و ممتاز کردن | «فروید» از نظریه پردازان مهم روانشناسی است. |
علامت سؤال | جملههای پرسشی مستقیم | چه کسی اینجا است؟ |
علامت تعجب | جملههای عاطفی / منادا / شبه جملههای عاطفی | یا حسین! |
خط فاصله | ابتدای دیالوگها / به جای حرف اضافه «به» و «تا» / جمله های معترضه | احمد -خدا رحمتش کند- پسر عموی دوستم بود. |
سه نقطه | به جای بخشهای حذفشده از جمله / نشانهی ناتمام بودن | ستاره، آرزو، دانیال و... همکلاسیهای من هستند. |
ستاره | بیان نکته / ایجاد فاصله بین مصرعها | خیال در همه عالم برفت و بازآمد * که از حضور تو خوشتر ندید جایی را |
پرانتز | توضیحات بیشتر / بیان منابع | حافظ (شاعر قرن هشتم) غزلسرایی کهن است. |
قلاب | اجزای غیراصلی جمله | و این [راه مسلمانی] راه خدای توست. |
ممیز | جدا کردن تاریخها، مصرعها و اعداد | نظامی گنجوی در تاریخ ۶۱۴ هـ. ق. / ۹۲۳ م. درگذشته است. |
جهتنما | ترتیب و نتیجه / معادل اصطلاحات اختصاری | نوشتن -> نوشت -> نوشتار |
تا اینجا به طور خلاصه با کاربرد علائم نگارشی فارسی آشنا شدیم. در ادامه مطلب، کاربردهای هر علامت نگارشی را با مثال توضیح میدهیم.
نحوه استفاده از علامت ویرگول
علامت نگارشی ویرگول یا درنگنما ، برای ایجاد مکث کوتاه در کلام استفاده میشود و موارد کاربرد درست آن را در فهرست زیر آوردهایم.
- بین جملههای وابسته و هسته
- بین معطوفها
- قبل و بعد از بدل
- جلوگیری از خوانش اشتباه
- بین واژه های تکراری
- جدا کردن قید و بخشهای یک منبع
در ادامه هرکدام از موارد فهرست بالا را با مثال توضیح میدهیم.
بین جمله های وابسته و هسته
این علامت، بین عبارتها و جملههای غیرمستقل که با هم در حکم یک جمله مستقل و کامل باشند به کار میرود. مثال زیر از دو جمله تشکیل شده که یکی از آنها وابسته دیگری است بنابراین کل این دو جمله، یک جمله مستقل مرکب محسوب میشوند و به همین دلیل بین آنها علامت ویرگول قرار گرفته است.
«صدچندان که دانا را از نادان نفرت است، نادان را از دانا وحشت است.» (سعدی)
بین معطوف ها
وقتی تعداد معطوفهای یک جمله بیش از یک عدد باشد، به جای واو عطف و در میان معطوفها به کار میرود. معطوف واژهای است که بعد از «واو» عطف و ویرگول قرار میگیرد و نقش دستوری کلمه قبل از واو و ویرگول را میپذیرد. مانند مثال زیر که در آن، هر سه واژه «میدان نقش جهان»، «کاخ عالی قاپو» و «کلیسای وانک» مضافالیه اسم «دیدن» هستند.
من برای دیدن میدان نقش جهان، کاخ عالیقاپو و کلیسای وانک به اصفهان سفر کردم.
قبل و بعد از بدل
بدلها حاوی توضیحاتی درباره یکی از اجزای جمله مانند فاعل یا مفعول هستند. بدل می تواند واژه یا گروه واژگانی باشد و بین دو ویرگول قرار میگیرد. مانند مثال زیر که عبارت «شاعر و حماسهسرای بزرگ ایرانی»، بدلی است که درباره نهاد جمله (فردوسی) توضیح داده است.
فردوسی، شاعر و حماسهسرای بزرگ ایرانی، از نوابغ شعر فارسی است.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری بدل و تشخیص آن، فیلم آموزش رایگان بدل در زبان فارسی فرادرس را تماشا کنید.
جلوگیری از خوانش اشتباه
نبود ویرگول در دو موقعیت ممکن است باعث خوانش اشتباه خواننده شود. این دو موقعیت را در ادامه و با مثال توضیح دادهایم.
- در جایی که نبود مکث باعث اشتباه خواندن جمله توسط مخاطب میشود. مانند مثال زیر که نبودن ویرگولهای موجود در آن، میتواند باعث سخت شدن خوانش این متن یا اشتباه خواندن آن شود.
«هرکه به طاعت از دیگران کم است و به نعمت بیش، به صورت، توانگر است و به معنی، درویش.» (سعدی)
- در جایی که نبود درنگ باعث شود که خواننده، عبارت را با کسره بخواند. برای مثال اگر در جمله پایین، ویرگول نگذاریم، ممکن است این جمله به صورت «این آدمِ خوب میتواند....» خوانده شود که در این صورت نقش دستوری واژه «خوب» از قید جمله به صفت برای اسم «آدم» تبدیل میشود.
این آدم، خوب میتواند تو را مبهوت خویش کند.
برای ایجاد مکث بین واژههای تکراری
بین دو واژه تکرای که پشت سر هم قرار گرفتهاند نیز از این علامت نگارشی استفاده میکنیم تا مکثی بین دو واژه ایجاد شود. مثال زیر را مشاهده کنید.
این لباس، لباس من نیست.
برای جدا کردن قید از بقیه جمله
برای جدا کردن قید از بقیه جمله، بعد از قید یا گروه قیدی، ویرگول میگذاریم. برای مثال، واژه «عصبانی» در جمله پایین، قید جمله است و پیش از آن ویرگول گذاشتهایم تا از فاعل جمله (مادر احمد) فاصله بگیرد.
مادر احمد، عصبانی به سمت در رفت.
جدا کردن بخش ها
برای جدا کردن بخشهای مختلف یک منبع، مرجع یا یک نشانی از ویرگول استفاده میکنیم. در کادر زیر نمونهای از نگارش یک منبع را آوردهایم.
سعدی، بوستان، تصحیح و توضیح دکتر غلامحسین یوسفی، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۶۳، ص ۱۸۴
فاصله گذاری ویرگول
ویرگول به کلمه قبل از خود میچسبد و بین آن و واژه بعدی یک فاصله قرار میگیرد.