فرادرسضمیر شخصی چیست و چه انواعی دارد؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
به کلمه‌ای که جانشین اسم یا گروه اسمی میشود و بر اشخاص مختلف دلالت می‌کند، «ضمیر شخصی» گفته میشود. به‌طور مثال، «من، تو، ما، تان، شان و...» همگی نمونه‌هایی از ضمایر شخصی زبان فارسی هستند. ضمیرهای شخصی به دو دسته «منفصل یا جدا» و «متصل یا پیوسته» تقسیم میشوند. در این مطلب از مجله فرادرس توضیح می‌دهیم که ضمیر شخصی چیست، چه انواعی دارد و چگونه به کار می‌رود. در بخشهای بعدی مطلب پیش رو، امکان حذف ضمایر شخصی، نقش دستوری آن‌ها و نمونه‌های متنوعی از این ضمایر را بررسی می‌کنیم. در نهایت، برای یادگیری بهتر انواع ضمایر شخصی، آزمونی با ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای به مخاطبان ارائه می‌دهیم.
ضمیر شخصی چیست؟
ضمایر شخصی کلمههایی هستند که به‌جای اسم یا گروه‌های اسمی قرار می‌گیرند و بر اشخاص دلالت می‌کنند. ضمایر شخصی به دو دسته جمع و مفرد تقسیم میشوند و برای ۶ شخص و شمار به کار می‌روند. ضمایر شخصی مانند سایر انواع ضمیرها، از تکرار اسم‌ها و گروه‌های اسمی جلوگیری می‌کنند.
تمامی ضمیرهای شخصی در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس آموزش داده شده‌اند. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.
در جدول زیر، ضمایر شخصی فارسی در ۶ شخص و شمار نشان داده شده‌اند.
| شخص و شمار | ضمایر شخصی |
| اول شخص مفرد | من، ـَ م |
| دوم شخص مفرد | تو، ـَ ت |
| سوم شخص مفرد | او، ـَ ش |
| اول شخص جمع | ما، مان |
| دوم شخص جمع | شما، تان |
| سوم شخص جمع | آن‌ها یا آنان یا ایشان، شان |
به اسم یا گروه اسمی‌ای که ضمیر به‌جای آن قرار می‌گیرد، «مرجع ضمیر» گفته میشود. در برخی از موارد، مرجع ضمیر بعد از آن و به صورت بدل به کار می‌رود. مثلاً در جمله «شما، خانم شاکری، باید برای همایش فردا آماده باشید» «خانم شاکری» مرجع ضمیر «شما» است که به صورت بدل و بعد از آن قرار گرفته است.
به یاد داشته باشید که ضمیرها معمولاً از نظر شخص و شمار با مرجع خود مطابقت دارند. برای درک بهتر این نکته، به مثال زیر توجه کنید.
در این مثال، از ضمیر شخصی «او» استفاده شده است. این کلمه به‌جای گروه اسمی «دوستم» قرار گرفته و از تکرار آن جلوگیری کرده است. «او» بر یک شخص دلالت دارد و از نظر شخص و شمار با مرجع خود (دوستم) مطابقت دارد.
دوستم امروز از مسافرت برمی‌گردد. او هفته گذشته به مسافرت رفته بود.
در این بخش، به‌طور کلی آموختید که ضمیر شخصی چیست و چگونه به کار می‌رود. در بخش بعد، انواع ضمایر شخصی را با مثال می‌آموزید.
انواع ضمیر شخصی چیست؟
در زبان فارسی ۱۴ ضمیر شخصی به کار می‌رود که به دو دسته زیر تقسیم میشوند:
- منفصل یا جدا: تکواژهای آزادی هستند که به صورت جدا و مستقل به کار می‌روند.
- متصل یا پیوسته: تکواژهای وابسته‌ای هستند که به صورت مستقل به کار نمی‌روند، بلکه به انتهای سایر کلمه‌ها متصل میشوند.
در جدول زیر، تمامی ضمیرهای شخصی جدا و پیوسته را با مثال ارائه کرده‌ایم.
| شخص و شمار | مثال ضمیر شخصی جدا | مثال ضمیر شخصی پیوسته |
| اول شخص مفرد | من (من می‌خندم) | ـَ م (کتابَم) |
| دوم شخص مفرد | تو (تو می‌خندی) | ـَ ت (کتابَت) |
| سوم شخص مفرد | او (او می‌خندد) | ـَ ش (کتابَش) |
| اول شخص جمع | ما (ما می‌خندیم) | مان (کتابمان) |
| دوم شخص جمع | شما (شما می‌خندید) | تان (کتابتان) |
| سوم شخص جمع | آن‌ها یا ایشان (آن‌ها / ایشان می‌خندند) | شان (کتابشان) |
تمامی ضمایر شخصی جدا همین شش موردی هستند که در جدول بالا مشاهده می‌کنید اما ضمیرهای متصل انواع مختلفی دارند. در بخش بعد انواع ضمیرهای پیوسته یا متصل را با مثال بررسی می‌کنیم.
انواع ضمیر پیوسته
در برخی از کتاب‌های دستور زبان، ضمیرهای پیوسته به سه دسته تقسیم شده‌اند. این سه دسته را در ادامه معرفی کرده‌ایم.
- ضمیر پیوسته فاعلی: همان شناسه‌ها هستند که در انتهای فعل‌ها قرار می‌گیرند و شخص و شمار آن را نشان می‌دهند.
- ضمیر پیوسته مفعولی: معمولاً بعد از فعل گذرا به مفعول می‌آیند و جانشین مفعول جمله میشوند.
- ضمیر پیوسته اضافی: به‌عنوان مضاف‌الیه، به مضاف متصل میشوند و یک ترکیب اضافی را تشکیل می‌دهند.
در برخی از کتاب‌های دستور زبان، ضمیرهای پیوسته مفعولی و اضافی را نوعی واژه‌بست می‌دانند.
ضمیرهای شخصی پیوسته را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس به‌خوبی بیاموزید.
نکته: ضمیرهای پیوسته مفعولی و اضافی در ظاهر کاملاً یکسان هستند و تنها محل قرار گرفتن آن‌ها متفاوت است. ضمیر پیوسته مفعولی بعد از فعل می‌آید اما ضمیر پیوسته اضافی بعد از اسم یا صفت جانشین اسم قرار می‌گیرد.
در جدول زیر، انواع ضمایر پیوسته را مشاهده می‌کنید.
| شخص و شمار | ضمیر پیوسته فاعلی | ضمیر پیوسته مفعولی و اضافی |
| اول شخص مفرد | ـَ م | ـَ م |
| دوم شخص مفرد | ی | ـَ ت |
| سوم شخص مفرد | ø یا ـَ د | ـَ ش |
| اول شخص جمع | یم | مان |
| دوم شخص جمع | ید | تان |
| سوم شخص جمع | ـَ ند | شان |
نکته: در حالت سوم شخص مفرد، اگر فعل ماضی باشد، ضمیر پیوسته فاعلی آن تهی (ø) است، یعنی ضمیر پیوسته فاعلی ندارد. اگر فعل مورد نظر مضارع باشد، ضمیر پیوسته فاعلی آن «ـَ د» خواهد بود: گفت (ø) - می‌گویَد.
به کمک مثال‌هایی که در کادر زیر ارائه شده‌اند، انواع ضمایر پیوسته و تفاوت آن‌ها را بهتر می‌آموزید. در اولین مثال کادر زیر، «ـَ م» به‌عنوان شناسه یا ضمیر متصل فاعلی، در پایان فعل قرار گرفته است.
در دومین مثال، «ـَ ش» ضمیر متصل مفعولی است و به انتهای فعل متصل شده است. در مثال سوم نیز «ـَ ش» بعد از اسم «مسیر» آمده و نقش ضمیر پیوسته اضافی را به عهده گرفته است.
مثال ۱: شنیدَم ← ضمیر پیوسته فاعلی
مثال ۲: شنیدمَش ← ضمیر پیوسته مفعولی
مثال ۳: مسیرَش ← ضمیر پیوسته اضافی
پیشتر اشاره کردیم که تقسیم‌بندی ضمایر پیوسته به سه دسته فاعلی، مفعولی و اضافی در برخی از کتاب‌های دستور زبان به چشم می‌خورد. با وجود این، در مطلب حاضر، تنها ضمایر پیوسته مفعولی و اضافی مورد توجه هستند و شناسه‌ها جزء انواع ضمایر پیوسته به شمار نمی‌آیند.
محل قرار گرفتن ضمایر پیوسته
گفتیم که ضمیرهای پیوسته به کلمه قبل از خود متصل میشوند و کاربرد مستقل ندارند. این ضمیرها می‌توانند همراه با انواع اسم‌ها و فعل‌ها به کار بروند و در جایگاه‌های مختلفی قرار بگیرند. در ادامه، محل قرارگیری این ضمیرها را در حالت‌های مختلف توضیح می‌دهیم.
- ضمایر پیوسته به انتهای فعل‌های ساده و متعدی، یعنی فعل‌های گذرا به مفعول یا گذرا به مفعول و متمم متصل میشوند: می‌بردیمش.
- ضمیرهای پیوسته چنانچه با فعل مرکب بیایند، بین دو جزء فعل قرار می‌گیرند: پرداختش کردم.
- اگر ضمیرهای پیوسته با فعل پیشوندی به کار بروند، به انتهای پیشوند فعل متصل میشوند: برش داشتم. (آن را برداشتم)
- در صورتی که ضمیرهای پیوسته با فعل‌های ناگذر یک‌شخصه به کار بروند، بین دو جزء این فعل‌ها قرار می‌گیرند: سردم شد.
تمامی انواع ضمیرهای فارسی در مطلب زیر از مجله فرادرس بررسی شده و آموزش داده شده‌اند.
نکته های مهم انواع ضمیرهای شخصی
برای اینکه انواع ضمایر فارسی را بهتر یاد بگیرید، لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- ضمیرهای «ما» و «شما» هر دو بر معنای جمع دلالت دارند. به همین‌خاطر با نشانه‌های جمع «ها» و «ان» جمع بسته نمی‌شوند.
- چنانچه «ما» و «شما» بر معنای امثال و انواع دلالت داشته باشند، می‌توانیم آن‌ها را جمع ببندیم: ماها، شماها.
- اگر ضمیر «من» قبل از نشانه مفعولی «را» بیاید، «ن» از انتهای آن حذف میشود: من + را ← مرا
- اگر ضمیر «تو» قبل از نقش‌نمای «را» قرار بگیرد، ممکن است «و» از انتهای ضمیر حذف شود: تو + را ← ترا
- اگر ضمیرهای پیوسته «ـَ م»، «ـَ ت» و «ـَ ش» به کلمه‌ای متصل شوند که آخر آن، مصوت «ا یا او» است، بین ضمیر و آن کلمه، «ی» میانجی قرار می‌گیرد: شانه‌هایم، شانه‌هایت، شانه‌هایش.
- در زبان محاوره، بین «ـَ م»، «ـَ ت» و «ـَ ش» و کلمه‌های مختوم به مصوت‌های «ا یا او»، «ی» میانجی نمی‌آید: جام (جایم)، جات (جایت)، جاش (جایش).
- اگر ضمیرهای «ـَ م»، «ـَ ت» و «ـَ ش» به کلمه‌ای متصل شوند که انتهای آن «های بیان حرکت» آمده است، بین این ضمایر و «ه/ ه»، حرف «ا» قرار می‌گیرد: جامه‌ات، جامه‌اش و... .
- برای احترام، به‌جای ضمیرهای «تو» و «ـَ ت» از ضمیرهای «شما» و «تان»، همچنین به‌جای ضمیرهای «او» و «ـَ ش» از ضمیرهای «ایشان» و «شان» استفاده میشود.
- در بسیاری از موارد، مرجع ضمیرهای پیوسته، به‌ویژه در حالت اول شخص و دوم شخص حذف میشود: من دفترَم را به شما دادم ← دفترَم را به شما دادم.
- ضمیرهای پیوسته به سایر ضمیرها، از جمله ضمیرهای پرسشی، ضمیر اشاره، مشترک و... نیز متصل میشوند. مانند: کدامتان برنده شدید؟ - خودشان
- ضمایر می‌توانند به‌تنهایی یا همراه با سایر کلمه‌ها، گروه‌های اسمی را تشکیل بدهند.
- ضمیرها هم می‌توانند نقش هسته گروه را به عهده داشته باشند و هم در جایگاه وابسته گروه قرار بگیرند.
- گاهی در متون ادبی، به‌جای ضمیر «او» از «وی» استفاده میشود.
- ضمیر منفصل «آن‌ها» هم برای انسان‌ها و هم برای غیرانسان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- گاهی از «ش» برای تأکید استفاده میشود. مانند: مامان گفتش زود برگردیم. این نوع از «ش» ضمیر شخصی به شمار نمی‌آید.
مثال ضمیر شخصی
تا اینجا یاد گرفتید که ضمیر شخصی چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، مثال‌هایی از ضمیرهای شخصی را در زبان فارسی مشاهده می‌کنید.
مثال اول برای ضمیر شخصی
سعدی برای سرودن بیت زیر، پنج بار از ضمیر جدا یا منفصل استفاده کرده است. «او»، «من» و «ما» همگی بر اشخاص دلالت دارند و در دسته ضمایر شخصی قرار می‌گیرند.
او در من و من در او فتاده
خلق از پی ما دوان و خندان
انگشت تعجّب جهانی
از گفت و شنیدِ ما به دندان
(سعدی)
مثال دوم برای ضمیر شخصی
در این مثال، کاربرد ضمیر منفصل «شما» و ضمیر متصل «تان» را مشاهده می‌کنید. هر دوی این ضمیرها در حالت دوم شخص جمع به کار می‌روند. با این تفاوت که اولی به صورت مستقل و جداگانه آمده اما دومی به کلمه قبل از خود متصل شده است.
شما باید به سؤال‌های معلمتان پاسخ بدهید.
مثال سوم برای ضمیر شخصی
در بیت زیر از دو ضمیر شخصی استفاده شده است که هر دو نیز از نوع منفصل یا جدا هستند. «تو» و «شما» ضمایر شخصی مثال زیر به شمار می‌آیند.
به خدا، که جرعه‌ای دِه تو به حافظ سحرخیز
که دعایِ صبحگاهی، اثری کند، شما را
(حافظ)
مثال چهارم برای ضمیر شخصی
در بیت زیر مشاهده می‌کنید که ضمیر پیوسته «ش» به انتهای فعل «خواندم» متصل شده است. این ضمیر از نوع ضمایر پیوسته مفعولی است و جایگزین مفعول جمله شده است.
به نزدیک قیصر فرستادم این
پس از خواسته خواندمش آفرین
(فردوسی)
مثال پنجم برای ضمیر شخصی
«تو» و «ـَ ت» هر دو از نوع ضمایر شخصی هستند که کاربرد آن‌ها در مثال زیر نیز نشان داده شده است. «تو» به صورت مستقل به کار رفته، بنابراین ضمیر جدا یا منفصل است. «ـَ ت» نیز اگرچه به انتهای اسم «نگاه» متصل شده اما ضمیر پیوسته مفعولی این جمله است، نه ضمیر پیوسته اضافی.
اگر مصراع دوم این بیت را مرتب کنیم، به این صورت درمی‌آید: «دزدیده بیایم، از دور نگاهت کنم.» اگر بپرسیم «چه کسی را؟» در پاسخ باید بگوییم «تو»، یعنی همان ضمیر متصلی که به کلمه «نگاه» متصل شده است. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که «ـَ ت» جانشین مفعول جمله شده است.
این ضمیر شخصی پیوسته و سایر ضمیرهای شخصی در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس به‌طور کامل آموزش داده شده‌اند.
نزدیک توام چون نگذارند رقیبان
دزدیده بیایم، کنم از دور نگاهت
(امیرخسرو دهلوی)
مثال ششم برای ضمیر شخصی
«شما» و «تان» دو مورد از ضمیرهای شخصی فارسی هستند که در مثال زیر نیز به کار رفته‌اند. «شما» ضمیر جدا یا منفصل است، زیرا به صورت جداگانه و مستقل به کار رفته است. ضمیر «تان» نیز که به کلمه قبل از خود متصل شده، به‌عنوان ضمیر شخصی پیوسته آمده است. این ضمیر از نوع ضمایر پیوسته اضافی به شمار می‌آید.
شما دو نفر، جایتان را با یکدیگر عوض کنید.
مثال هفتم برای ضمیر شخصی
در این مثال از ضمیرهای «ـَ ت» و «تو» استفاده شده است. اولی از نوع ضمیرهای پیوسته اضافی است اما دومی ضمیر منفصل و جدا به شمار می‌آید.
ای که دستت می‌رسد کاری بکن
پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
(سعدی)
مثال هشتم برای ضمیر شخصی
در مصراع اول بیت زیر از ضمیرهای متصل «ـَ م» و «ـَ ت» استفاده شده است. هر دوی این ضمیرها از نوع ضمایر پیوسته اضافی هستند. در مصراع دوم نیز ضمیر منفصل «من» به کار رفته است.
آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا
بی‌وفا حالا که من افتاده‌ام از پا چرا
(شهریار)
مثال نهم برای ضمیر شخصی
«ایشان» ضمیر منفصلی است که در حالت سوم شخص جمع به کار می‌رود. کاربرد این ضمیر را به‌عنوان متمم در مثال زیر مشاهده می‌کنید.
چو بشنید از ایشان سپهبد سخن
یکی نامور نامه افکند بن
(فردوسی)
مثال دهم برای ضمیر شخصی
«من» در مثال زیر، به‌عنوان ضمیر منفصل شخصی به کار رفته است. «ـَ م» نیز به‌عنوان ضمیر پیوسته مفعولی آمده است.
ضمیر «ـَ م» اگرچه بعد از اسم «شادی» آمده است اما در واقع، ضمیر پیوسته مفعولی است و جانشین مفعول جمله شده است. اگر در مورد مصراع دوم، بپرسیم «چه کسی را؟» جواب آن همین ضمیر خواهد بود.
ای به روی چشم من گسترده خویش
شادیم بخشیده از اندوه بیش
(فروغ فرخزاد)
یادگیری گروه های اسمی با آموزش های فرادرس
در مطلبی که پیش رو دارید، نشان دادیم که ضمیر شخصی چیست و همچنین به این نکته اشاره کردیم که ضمیرها در گروه‌های اسمی به کار می‌روند. از آنجایی که ضمیرهای می‌توانند هم در نقش هسته گروه اسمی و هم در جایگاه وابسته‌های آن به کار بروند، لازم است تا حدودی با گروه‌های اسمی و ساختار آن‌ها آشنا باشید.
در این مورد می‌توانید از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید. برای دسترسی به هر فیلم آموزشی، کافی است روی عنوان آن کلیک کنید.
- فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
چنانچه بخواهید علاوه‌بر گروه‌های اسمی، سایر بخشهای دستور زبان فارسی را هم یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
نقش دستوری ضمایر شخصی
هر کدام از کلمههایی که در جمله به کار می‌روند، نقش به‌خصوصی در ساختمان دستوری آن جمله به عهده دارند. به نقش هر کدام از کلمه‌ها در ساختار نحوی و دستوری جمله، «نقش دستوری» گفته میشود. از آنجایی که ضمیرها جانشین اسم‌ها یا گروه‌های اسمی میشوند، می‌توانند اکثر نقش‌های دستوری اسم‌ها را نیز به عهده بگیرند.
برخی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری زبان فارسی در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس آموزش داده شده‌اند. برای دسترسی به این فیلم آموزشی تنها لازم است روی لینک زیر کلیک کنید.
در جدول زیر، نشان داده‌ایم که نقش‌های دستوری ضمیر شخصی چیست و مثالی از این نقش‌های دستوری را نیز ارائه کرده‌ایم.
| نقش دستوری ضمیر | مثال |
| نهادی | او به جشن تولد آمد. |
| نقش مسندی | شاگرد اول کلاس من بودم. |
| مفعولی | معلم شما را صدا می‌زند. - گفتمش سیر ببینم مگر از دل برود. |
| متممی | همه از شما حساب می‌برند. - ازش پرسیدم. |
| تمییزی | اسوه شجاعت و جسارت را ایشان می‌دانستم. |
| نقش ندایی | آهای تو، چرا آنجا ایستاده‌ای؟ |
| نقش وصفی یا صفتی | ای آنکه از من، من‌تری! |
| اضافی یا مضاف‌الیهی | داستان تو را خواندم - داستانَت را خواندم. |
| بدلی | شریک شما، ایشان، به جلسه دیروز نیامدند. |
| معطوف | سیما و تو باید تا فردا کارتان را تحویل بدهید. |
توجه داشته باشید که ضمایر پیوسته معمولاً نقش‌های نهادی، مسندی، تمییزی، ندایی، وصفی، بدلی و معطوف را به عهده نمی‌گیرند.
جا به جایی و حذف ضمیر شخصی
ضمیرهای شخصی می‌توانند در ساختار جمله جابه‌جا شده و یا حذف شوند. شناخت این تغییرات برای آشنایی بیشتر با ضمیرهای شخصی و کاربر آن‌ها ضرورت دارد. در این بخش، مبحث جابه‌جایی و جهش ضمیرها، همچنین چگونگی حذف آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
جهش یا جا به جایی ضمیر شخصی
در بسیاری از جمله‌ها، به‌ویژه در آثار ادبی، برای رعایت وزن و قافیه، ضمیرها جابه‌جا میشوند و در جایی غیر از جای اصلی خود قرار می‌گیرند. به این نوع از جابه‌جایی، «جهش ضمیر» گفته میشود.
در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، مبحث جهش ضمیرها به‌طور کامل آموزش داده شده است.
به‌طور مثال در بیت زیر، ضمیر متصل «ـَ ت» جابه‌جا شده است. این ضمیر در واقع مضاف‌الیه «دامن» است. چنانچه مصراع دوم بیت زیر را مرتب کنیم، به این صورت درمی‌آید: باور مکن که دست ز دامنت بدارم.
حافظ برای رعایت وزن شعر، این ضمیر را جابه‌جا کرده و آن را بعد از فعل قرار داده است.
تا دامنِ کفن نکشم زیرِ پایِ خاک
باور مکن که دست ز دامن بدارمت
(حافظ)
در بخشهای قبلی گفتیم که ضمایر متصل مفعولی بعد از فعل می‌آیند و ضمایر متصل اضافی نیز بعد از مضاف خود قرار می‌گیرند. در صورتی که ضمیرها جابه‌جا شوند، ممکن است ضمایر متصل مفعولی به اسم اضافه شوند یا ضمایر متصل اضافی بعد از فعل قرار بگیرند.
بنابراین، چنانچه بخواهید جایگاه ضمایر، به‌خصوص ضمایر متصل را به‌خوبی تشخیص بدهید، لازم است ابتدا جمله را مرتب کنید و هر کدام از اجزای آن را سر جای خود قرار بدهید. در این حالت، جایگاه اصلی ضمیر و نوع آن را نیز می‌توانید به‌راحتی شناسایی کنید.
حذف ضمیر شخصی
در برخی از زبان‌ها، از جمله زبان فارسی، به‌راحتی می‌توان ضمیرها را حذف کرد، بدون اینکه ساختار دستوری یا معنایی جمله دچار مشکل شود. به این دسته از زبان‌ها، «زبان‌های ضمیرانداز» گفته میشود. در زبان فارسی، هرگاه ضمیر جدا در جایگاه فاعل یا نهاد جمله قرار گرفته باشد و گوینده یا نویسنده بر آن تأکید نکرده باشد، می‌توان این ضمیر را از جمله حذف کرد.
حذف ضمیر شخص به‌ویژه در مورد ضمیرهای «من» و «تو» کاربرد زیادی دارد. برای روشن‌تر شدن این نکته به مثال‌های زیر توجه کنید.
در جمله اول، از ضمیر «شما» به‌عنوان نهاد و فاعل جمله استفاده شده است. این ضمیر شخصی در جمله دوم حذف شده است، بدون اینکه ساختار دستوری و معنایی جمله به هم بریزد.
شما به کتابخانه رفتید؟
به کتابخانه رفتید؟
سؤالات متداول
اینکه ضمیر شخصی چیست و چه کاربردی دارد، در بخشهای قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، به برخی از نکته‌های تکمیلی در مورد ضمیرهای شخصی اشاره می‌کنیم و آن‌ها را در قالب پرسش و پاسخ به مخاطبان ارائه می‌دهیم.
آیا ضمایر شخصی همیشه از نظر شخص و شمار با مرجع خود مطابقت دارند؟
خیر، گاهی برای احترام، از ضمایر جمع برای مرجع مفرد استفاده میشود. به‌طور مثال در جمله‌های «استاد به کلاس آمدند. ایشان به‌سرعت تدریس را آغاز کردند.» کلمه «استاد» مفرد است و مرجع ضمیر «ایشان» به حساب می‌آید. مشاهده می‌کنید که در این مثال، ضمیر جمع «ایشان» جانشین کلمه مفرد «استاد» شده است.
آیا ضمایر شخصی همیشه برای اشاره به اشخاص به کار می‌روند؟
معمولاً از ضمایر شخصی برای اشاره به اشخاص استفاده میشود اما گاهی این ضمایر برای اشاره کردن به حیوانات یا حتی اشیاء نیز به کار می‌روند، به‌خصوص اگر در جمله از آرایه تشخیص یا جان‌بخشی استفاده شده باشد.
تمرین ضمیر شخصی
با مطالعه بخشهای قبلی این مطلب یاد گرفتید که ضمیر شخصی چیست و چگونه به کار می‌رود. در این بخش، با تمرین‌‌هایی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، می‌توانید مبحث ضمایر شخصی و کاربرد آن‌ها را مرور کنید.
الیته به این منظور می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس نیز کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.
در این بخش، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای ارائه میشود. برای پاسخگویی به آن‌ها ابتدا صورت هر سؤال را به‌دقت مطالعه کنید، سپس گزینه درست را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده پاسخ» که زیر هر سؤال قرار دارد، می‌توانید جواب درست هر سؤال را مشاهده کنید.
بعد از اینکه به همه سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهایی را که در این آزمون دریافت کرده‌اید، مشاهده خواهید کرد.
۱- انواع ضمیرهای متن زیر را به‌ترتیب مشخص کنید.
من هرگز یک قدم جلوتر از آنجا که هستم را ندیده‌ام. قلمَم را دیده‌ام چنان که گویی بخشی از دست راست من است، و کاغذ را.
جدا - جدا - پیوسته
جدا - پیوسته - جدا
پیوسته - پیوسته - جدا
پیوسته - جدا - پیوسته
۲- در کدام گزینه از ضمیر پیوسته مفعولی استفاده شده است؟
گر شب هجران مرا تاختن آرد اجل
روز قیامت زنم خیمه به پهلوی دوست (سعدی)
این همه یکسره تمام شدست
نزد تو، ای بت ملوک فریب (رودکی)
شد قیس به جلوه‌گاه غنجش
نارنج رخ از غم ترنجش (نظامی)
ای غایب از نظر به خدا می‌سپارمت
جانم بسوختی و به دل دوست دارمت (حافظ)
۳- در کدام گزینه ضمیر جمع برای احترام به کار رفته است؟
ایشان یکی از بزرگان ادبیات معاصر به شمار می‌آیند.
شما، دانش‌آموزان این کلاس، فردا برای آزمون آماده باشید.
آن‌ها، یعنی مهمانان تازه‌وارد، به‌نظر غریبه می‌آیند.
ما حداکثر تا فردا گزارش نهایی را ارائه می‌دهیم.
۴- کدام گزینه در مورد محل قرار گرفتن ضمایر شخصی پیوسته نادرست است؟
در فعل‌های پیشوندی، بعد از پیشوند می‌آید.
در فعل‌های ساده، به ابتدای فعل متصل میشود.
در فعل‌های مرکب، بین دو جزء آن می‌آید.
در فعل‌های ناگذر یک‌شخصه، بین دو جزء فعل می‌آید.
۵- ضمایر شخصی می‌توانند همه نقش‌های دستوری زیر را به عهده بگیرند، به‌جز...
نهادی
بدلی
متممی
فعلی
۶- ضمیرهای جدا و پیوسته را در بیت زیر مشخص کنید.
شمعِ دلِ دمسازم، بنشست چو او برخاست
و افغان ز نظربازان، برخاست چو او بنشست
(حافظ)
ضمیر جدا: ـَ م
ضمیر پیوسته: او
ضمیر جدا: او
ضمیر پیوسته: او
ضمیر جدا: ـَ م
ضمیر پیوسته: او - او
ضمیر جدا: چو
ضمیر پیوسته: او - او
۷- در کدام گزینه، علاوه‌بر ضمیر، مرجع آن نیز به کار رفته است؟
سخنران می‌خواست ایشان را مورد خطاب قرار دهد.
تو راهی نداری جز اینکه مسیر جدیدی را انتخاب کنی.
ما، همین آخر هفته، راهی سفر می‌شویم.
شما، دبیر فعلی شورا، به‌زودی به جایگاه بالاتری منصوب خواهید شد.
۸- در کدام گزینه، جهش ضمیر شخصی به چشم می‌خورد؟
ساقیا آمدنِ عید، مبارک بادت
شادی مجلسیان در قدم و مقدم توست
که دَم و همّت ما کرد ز بند، آزادت
حافظ از دست مده دولت این کشتی نوح
۹- نقش دستوری ضمیر در کدام گزینه به‌درستی مشخص شده است؟
او، مدیر مدرسه، به کلاسمان آمد ← بدلی
همه او را فرمانده خود می‌دانستند ← مفعولی
او قصد دارد راهی سفر شود ← مسندی
به او گفتم که چه ساعتی حاضر باشد ← منادایی
۱۰- ضمیرهای شخصی را در چه حالتی می‌توان از جمله حذف کرد؟
هنگامی که در جایگاه مفعول جمله قرار گرفته باشند.
در صورتی که دارای نقش دستوری متممی باشند.
هنگامی که به‌عنوان فاعل یا نهاد غیرمؤکد به کار رفته باشند.
چنانچه در جمله سه جزئی گذرا به مفعول آمده باشند.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس به سراغ ضمایر فارسی رفتیم و نشان دادیم که ضمیر شخصی چیست و چه انواعی دارد. همچنین کاربردهای آن را با مثال‌هایی از زبان فارسی بررسی کردیم. در ادامه، نقش دستوری ضمیرهای شخصی را توضیح دادیم و امکان حذف آن‌ها را با مثال تحلیل کردیم. در بخش پایانی، آزمونی را طراحی کردیم که با پاسخگویی به آن می‌توانید آموخته‌های خود را در مورد ضمیرهای شخصی ارزیابی کنید.
