آناتومی قلب انسان – به زبان ساده و تصویری
آگاهی از آناتومی قلب انسان اهمیت بالایی بین دانشآموزان، دانشجویان، پزشکان و افراد مرتبط با حوزه سلامت دارد. قلب اندامی حیاتی پشت دندههای قفسه سینه و بین ریهها است که بیشتر وزن آن را بافت ماهیچهای تشکیل میدهد. این اندام از چهار حفره داخلی مجزا به نام بطن و دهلیز تشکیل شده است. دهلیز و بطن راست خون با غلظت پایین اکسیژن را از سراسر بدن دریافت کرده و برای تبادل گازهای تنفسی به ریه میفرستند. دهلیز و بطن چپ خون با اکسیژن بالا را از ریه دریافت کرده و به اندامها منتقل میکنند. چهار دریچه در قلب برای کنترل جریان خون بین حفرات و سرخرگها وجود دارد. دریچههای دهلیزی-بطنی از بازگشت خون به دهلیز در زمان انقباض بطن، و دریچههای هلالی از بازگشت خون سرخرگی به بطن در زمان استراحت قلب جلوگیری میکنند. آئورت سرخرگ بزرگ خروجی از بطن چپ است که شاخههای آن خون را به تمام اندامها ازجمله بافت قلب منتقل میکنند.
خون پس از تبادل اکسیژن در بافتها بهوسیله سیاهرگ کرونری قلب و بزرگسیاهرگهای بالایی و پایینی به دهلیز راست منتقل میشود. شاخههای سرخرگ ششی (تنها سرخرگی در بدن که خون کماکسیژن حمل میکند) خون را به لوبهای ریه منتقل کرده و خون پس از تبادل دیاکسیدکربن به دهلیز چپ برمیگردد. خروج خون از قلب به انقباض میوکارد و انقباض میوکارد به سیستم خودتحرکی این اندام بستگی دارد. سیستم خودتحریکی قلب از گره سینوسی در دیواره پشتی دهلیز چپ، گره دهلیزی-بطنی در دیواره بین دهلیز و بطن، فیبرهای دیواره مشترک دو بطن و فیبرهای دیواره هر بطن تشکیل شده است. در این مطلب از مجله فرادرس آناتومی قلب شامل ویژگیهای ظاهری این اندام، ساختار دریچهها، اجزای سیستم هدایتی قلب و ارتباط آنها با هم، حفرههای قلبی و آناتومی رگهای تغذیهکننده قلب را توضیح میدهیم.
آناتومی قلب
قلب اندامی ماهیچهای با وزنی بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ گرم، طول ۱۲، عرض ۸ و ضخامت ۶ سانتیمتر است که خون را بهوسیله سیستم گردش خون به تمام اندامهای بدن منتقل میکند. این اندام وسط قفسه سینه، بین شکاف قلب در ریه چپ و ریه راست قرار دارد. قلب شبیه هرمی است که قاعده آن نزدیک دیواره پشتی قفسه سینه (همسطح سومین غضروف دندهای) و راس آن نزدیک دندههای جلویی (بین دنده چهارم و پنجم) قرار گرفته است.
برای بررسی راحتهای آناتومی رگهای تغذیهکننده قلب و ارتباط قلب با سایر اندامهای قفسه سینه، ۴ سطح و ۳ لبه برای این اندام در نظر میگیریم. سطح قدامی یا دندهای-جناغی شامل بطن راست، سطح پشتی یا قاعده هرم شامل دهلیز چپ، سطح پایینی یا دیافراگمی شامل بطنهای راست و چپ، سطح ششی راست شامل دهلیز راست و سطح ششی چپ شامل بطن چپ میشود.
لبه راست بخش کوچکی از دهلیز راست بین بزرگسیاهرگ بالایی و پایینی است. لبه چپ بهوسیله بطن چپ و بخشی از دهلیز چپ، لبه بالایی بهوسیله دهلیزهای راست، چپ و رگهای بزرگ و لبه پایینی بهوسیله بطنهای راست و چپ تشکیل میشود. تقسیمبندی حفرههای داخلی قلب سبب ایجاد سه شیار کرونری، بینبطنی قدامی و بین بطنی خلفی، در سطحهای خارجی این اندام شده است.
- شیار کرونری: شیار کرونری یا دهلیزی-بطنی دورتادور قلب قرار دارد و نشاندهنده مرز بین دهلیزها و بطنها است. سرخرگ کرونری راست، شاخه سیرکومفلکس سرخرگ کرونری چپ، سیاهرگ کوچکم قلب و سینوس کرونری در این شیار قرار دارند.
- شیار بین بطنی قدامی: این شیار در سطح قدامی قلب قرار دارد و نشاندهنده مرز بین دهلیز راست و چپ است. سرخرگ بین بطنی جلویی (که به آن سرخرگ پایینرونده قدامی چپ نیز گفته میشود) و سیاهرگ بزرگ قلب در این شیار قرار دارد.
- شیار بین بطنی خلفی: این شیار در سطح پشتی قلب قرار دارد و نشاندهنده مرز بین دهلیز چپ و راست است. سرخرگ بین بطنی خلفی و سیاهرگ قلب میانی در این شیار قرار دارند.
لایه های بافتی قلب
دیواره قلب از سه لایه اندوکاردیوم، میوکاردیوم و پریکاردیوم تشکیل شده است.
- اندوکاردیوم سطح داخلی حفرهها و دریچههای قلب را میپوشاند و از جنس بافت پیوندی سست و بافت پوششی سنگفرشی تکلایه (شبیه اندوتلیوم رگها) است. این لایه در تنظیم انقباض قلب و رشد این اندام در دوران جنینی نقش دارد. لایه بافت پیوندی، بین بافت پوششی اندوکاردیوم و میوکاردیوم زیری قرار دارد. رگهای خونی و رشتههای سیستم هدایت قلب در این لایه قرار دارند.
- میوکارد لایه میانی و ضخیمترین بخش دیواره قلب است. ماهیچههای قبلی این لایه بین شبکهای از فیبرهای کلاژنی، رگهای خونی و فیبرهای عصبی تنظیمکننده فعالیت قلب قرار دارند.
- پریکاردیوم یک کیسه فیبروزی پر از مایع است که اطراف قلب قرار میگیرد. پریکاردیوم سروزی و فیبروزی دو لایه اصلی این کیسه هستند. پریکاردیوم فیبروزی از بافت پیوندی محکم تشکیل شده است و اتساعپذیری بسیار کمی داد. این لایه از تاندون مرکزی دیافراگم منشعب شده است. پریکاردیوم سروزی زیر پریکاردیوم فیبروزی قرار دارد و از دو لایه اپیکاردیوم (داخلی) و آهیانه (خارجی) تشکیل میشود. لایه خارجی زیر پریکاریدیوم فیبروزی قرار دارد و لایه داخلی از بافت پیوندی، چربی و یکلایه بافت پوششی سنگفرشی تشکیل میشود که روی قلب قرار میگیرد. مایع سروزی فضای پریکاردی بهوسیله سلولهای این لایه ترشح میشود و اصطکاک ایجاد شده در زمان انقباض قلب را کاهش میدهد.
آناتومی داخلی قلب
در بخشهای قبلی این مطلب فضای ویژگیهای ظاهری آناتومی قلب و جایگاه این اندام در قفسه سینه را توضیح دادیم. در این بخش آناتومی حفرهها و دریچههای قلب را بررسی میکنیم. فضای داخلی قلب به دو حفره بالایی و دو حفره پایینی تقسیم میشود. حفرههای بالایی دهلیزها و حفرههای پایینی بطنهای قلب هستند. دهلیز راست خون با فشار اکسیژن کم را از بزرگسیاهرگ بالایی، بزرگسیاهرگ پایینی و سیاهرگ کرونری دریافت و بطن راست خون را بهوسیله سرخرگ ششی به ریهها پمپ میکند. دهلیز چپ خون با فشار اکسيژن بالا را از سیاهرگ ششی دریافت و بطن چپ خون را بهوسیله سرخرگ آئورت به اندامهای بدن منتقل میکند.
دهلیزهای دو طرف قلب بهوسیله دیوارههای ماهیچهای به نام سپتوم بیندهلیزی و بطنها بهوسیله سپتوم بینبطنی از هم جدا میشوند. سپتوم بینبطنی از یک بخش ابتدایی بافت پیوندی (نزدیک دهلیزها) و یک بخش ماهیچهای (نزدیک راس قلب) تشکیل شده است. سپتوم دهیلزی-بطنی، دهلیز و بطن هر سمت قلب را از هم جدا میکند. حفرههای این سپتوم تنها راه انتقال خون از دهلیزها به بطن است.
- دهلیز راست: در بخش میانی دیواره قدامی دهلیز راست، زائده ماهیچهای به نام آئوریکل راست قرار دارد که قدرت انقباضی دهلیز را افزایش میدهد. حفره داخلی دهلیز را میتوان بهوسیله برآمدگی ماهیچهای به نام کریستا ترمینالیس به «سینوس وناروم» (Sinus Venarum) و «آتریوم پراپر» (Atrium Proper) تقسیم کرد. سینوس ونارم پشت ماهیچه کریستا ترمینالیس قرار دارد و خون بزرگسیاهرگ بالایی و پایینی وارد این بخش میشود. آتریوم پراپر جلوی کریستا ترمینالیس قرار دارد و از ماهیچههای پکتینات (عضلات موازی) تشکیل شده است. اتساعپذیری سینوس ونورام از آتریوم پراپر بیشتر است. در دیواره داخلی سپتوم بیندهلیزی فرورفتگی به نام حفره بیضی قرار دارد. این حفره باقیمانده حفره فورامن در دوران جنینی است که با اولین تنفس نوزاد بسته میشود.
- دهلیز چپ: آئوریکل دهلیز چپ از بخش بالای این حفره شروع شده و با ابتدای سیاهرگ ششی همپوشانی دارد. سطح جلویی این حفره را میتوان به دو بخش نیمه جریان ورودی و نیمه جریان خروجی تقسیمبندی کرد. خون سیاهرگ ششی وارد نیمه جریان ورودی میشود. آئوریکل چپ و ماهیچههای پکتینات در نیمه جریان خروجی قرار دارند.
- بطن راست: بطن راست حفرهای مثلثی شکل است که بخش اصلی لبه قدامی را تشکیل میدهد. این حفره را میتوان بهوسیله برآمدگی ماهیچهای به نام تیغه سوپراونتیکولار به دو نیمه جریان ورودی و خروجی تقسیم کرد.
- نیمه جریان ورودی: مجموعهی از فیبرهای ماهیچهای نامنظمِ «ترابکولا کارنیا» (Trabeculae Carnae) دیواره این بخش از بطن راست را میسازد. آرایش این ماهیچهها ظاهری اسفنجی در بطن راست ایجاد میکند. این ماهیچهها به سه دسته برجسته، پل و پاپیلاری تقسیم میشوند. ماهیچههای برجسته دیواره بطن را تشکیل میدهند. دو طرف ماهیچهها پلی به دیواره بطن متصل و بخش میانی آنها آزاد است. سه ماهیچه پاپیلاری از یک طرف به دیواره بطن و از طرف دیگر به تاندونهای وتری متصل هستند.
- نیمه جریان خروجی: نیمه جریان خروجی بخش بالایی قلب است و خروجی سرخرگ ششی در آن قرار دارد. ماهیچههای نامنظم در این بخش از بطن وجود ندارد و اتساع پذیری آن بیشتر از نیمه جریان ورودی است.
- بطن چپ: دیواره بطن چپ از بطن راست ضخیمتر است و راس، لبه دیافراگمی و لبه چپ قلب را تشکیل میدهد. دیواره نیمه جریان ورودی این بطن را ماهیچههای نامنظم ترابکولا کارنیا میسازند و دو ماهیچه پاپیلری آن از یک طرف به دیواره بطن و از طرف دیگر به طنابهای وتری متصل هستند. نیمه جریان خروجی این بطن اتساعپذیری بیشتری دارد و فاقد ماهیچههای نامنظم است.
دریچه های قلب کجا قرار دارد؟
دریچههای قلب دهلیزها را از بطنها (دریچههای دهلیزی-بطنی) و بطنها را از سرخرگهای آئورت و ششی (دریچههای نیمههلالی) جدا میکنند. دریچهها از پردهها (لت) بافت پیوندی و اندوکاردیوم قلب تشکیل شده است که باز و بسته شدن حفره های قلب در مراحل مختلف چرخه قلب را کنترل میکنند. دریچه تریکوسپید بین دهلیز و بطن راست، دریچه دولختی یا میترال بین دهلیز و بطن چپ، دریچه آئورت بین بطن چپ و سرخرگ آئورت و دریچه ششی بین بطن راست و سرخرگ ششی قرار دارد.
- دریچههای دهلیزی-بطنی: لتهای دریچه تریکوسپید و میترال به حلقه فیبروزی دور حفره بین بطن و دهلیز وصل میشوند. این دریچهها در سیستول قلب بسته و در دیاستول باز هستند. دو لت دریچه میترال بهوسیله طنابهای وتری به دو ماهیچه پاپیلری دیواره بطن چپ و سه لت دریچه تریکوسپید بهوسیله طنابهای وتری به سه ماهیچه پاپیلری بطن راست وصل میشوند.
- دریچههای نیمههلالی: دریچههای آئورت و ششی از سه لت تشکیل شدهاند. دو طرف و بخش پایینی لتهای این دریچهها به دیواره سرخرگها متصل شده و بخش بالایی آن آزاد است. ضخامت بخش بالایی لتها و عرض بخش میانی آنها از قسمتهای دیگر بیشتر است. لبه بالایی لتها لونول و قسمت میانی آن نودول نام دارد. این دریچهها در دیاستول قلب بسته و در سیتول باز هستند. به حفره ایجاد شده بین لتها و دیواره سرخرگ سینوس گفته میشود.
سیستم هدایت قلب چیست؟
قلب مستقل از سیستم عصبی و اندوکرین بدن منقبض میشود. جریان الکتریکی لازم برای انقباض قلب بهوسیله سیستم هدایتی این اندام تولید میشود که ماهیچههای قبلی تمایزیافته هستند. این سلولها در ساختار گره سینوسی-دهلیزی، گره دهلیزی-بطنی، رشتههای دهلیزی-بطنی و رشتههای پورکنژ سازمان یافتهاند.
- گره سینوسی-دهلیزی: گره دهلیزی بطنی ساختاری بیضی با طولی حدود ۲۵ میلیمتر در ناحیه بالایی-جانبی دیواره پشتی دهلیز راست و نزدیک حفره ورودی بزرگسیاهرگ بالایی است. این گره در لایه ساباپیکاردیاک (بافت پیوندی بین میوکاردیوم و اپیکاردیوم) قرار دارد و معمولا لایه نازکی از بافت چربی روی آن را میپوشاند. در سیتوپلاسم سلولهای این گره یک هسته بزرگ و تعداد کمی میوفیبریل وجود دارد.
- رشتههای بین گرهای: سه دسته رشته قدامی، میانی و خلفی بین گره سینوسی-دهلیزی و دهلیزی-بطنی قرار دارند. رشتههای قدامی لبه پایینی گره سینوسی-دهلیزی و لبه بالایی گره دهلیزی-بطنی، رشته میانی لبه بالایی-خلفی گره سینوسی-دهلیزی را به لبه بالایی گره دهلیزی-بطنی و رشتههای خلفی لبه خلفی گره سینوسی-دهلیزی را به سطح خلفی گره دهلیزی-بطنی وصل میکند. اکسیژن مورد نیاز این رشتهها مثل بخشهای دیگر دهلیز راست بهوسیله سرخرگ سیرکومفلس تامین میشود.
- گره دهلیزی-بطنی: این گره از گره سینوسی-دهلیزی کوچکتر است و در بخش خلفی و پایینی سپتوم بیندهلیزی در لایه پیوندی بین اندوکاردیوم و میوکاردیوم قرار دارد. قاعده گره وارد میوکارد دهلیز میشود و راس آن با عبور از اسکلت فیبروزی قلب، بخش ابتدایی دستههای هیس را میسازد.
- دستهجات چپ و راست: دسته هیس در بخش ماهیچهای سپتوم بین دو بطن به دو شاخه راست و چپ تقسیم میشود. دستهجات راست مجموعهای از فاسیکلهای باریکی هستند که از میوکارد سپتوم وارد لایه زیراندوکاردیوم شده و انشعابات آن قبل از حرکت در سمت راست سپتوم در جهت راس قلب، وارد دیواره بطن راست میشود. دستهجات راست از دیواره چپ سپتوم به سمت راس قلب حرکت میکند . انشعابات آن در سپتوم وارد دیواره بطن چپ میشود و در راس به سه شاخه خلفی، سپتال و قدامی تقسیم میشود. این شاخهها جریان الکتریکی قلب را به ماهیچههای پاپیلری، سپتوم و دیواره چپ بطن منتقل میکنند.
- رشتههای پورکنژ: فیبرهای پورکنژ انشعابات لایه زیراندوکاردیوم دسته جات بینبطنی هستند که در تمام طول این دستهجات در سپتوم، راس قلب و دیوارههای دو بطن قرار دارند.
آناتومی رگ های کرونری قلب
بافت قلب مثل سایر بافتهای بدن برای انجام فعالیتهای خود نیاز به دریافت اکسيژن و دفع دیاکسید کربن در خون دارد. رگهای کرونری مجموعهای از سرخرگها و سیاهرگهایی هستند که خون مورد نیاز بافتهای قلب را تامین میکنند.
- سرخرگهای کرونری: دو سرخرگ کرونری اصلی چپ و راست از سینوسهای چپ و راست آئورت منشعب شده و شاخههای آن به تمام بخشهای قلب خونرسانی میکنند. سرخرگ کرونری چپ (LCA) به سه شاخه پایینرونده قدامی چپ (LAD)، حاشیه چپ (LMA) و سیرکومفلکس (Cx) تقسیم میشود. سرخرگ حاشیه راست قدامی (RMA) از سرخرگ کرونری راست (RCA) منشعب میشود. در حدود ۸۰٪ افراد سرخرگ بینبطنی خلفی (Plv) از انشعاب سرخرگ کرونری چپ ایجاد شده و در ۲۰٪ افراد سرخرگ سیرکومفلکس در تشکیل آن مشارکت میکند.
- سیاهرگهای کرونری: سینوس کرونری بزرگترین سیاهرگ کرونری قلب است که خون بخشهای مختلف در سطح پشت قلب دریافت و به دهلیز راست منتقل میکند. سیاهرگ بزرگ (سیاهرگ بینبطنی قدامی)، کوچک، میانی (سیاهرگ بین بطنی خلفی) و پشتی، انشعابات سینوس کرونری هستند.
- سیاهرگ بینبطنی قدامی: این سیاهرگ بزرگترین شاخه سینوس کرونری است که از راس قلب شروع شده و در شیار بینبطنی جلویی بالا میشود. این ورید نیمه چپ سطح پشتی قلب با سینوس کرونری ادغام میشود.
- سیاهرگ کوچک: این سیاهرگ در شیار بین بطن و دهلیز راست در سطح جلویی قلب قرار دارد و سطح پشتی قلب با سینوس کرونری ادغام میشود.
- سیاهرگ بین بطنی خلفی: این سیاهرگ در راس قلب شروع شده و پس از بالا رفتن در شیار بین بطنی خلفی با سینوس کرونری ادغام میشود.
- سیاهرگ پشتی: این سیاهرگ در سطح خلفی بطن راست و کنار سیاهرگ میانی قلب قرار دارد.
آناتومی رگ های بزرگ قلب
آئورت، سرخرگها و سیاهرگهای ششی، بزرگسیاهرگهای بالایی و پایینی رگهایی هستند که خون را از قلب خارج یا خون اندامها را به قلب برمیگردانند. آئورت بزرگترین سرخرگ بدن با قطری حدود ۲٫۱ سانتیمتر است که از قاعده بطن چپ خارج میشود. آئورت بالارونده بخش ابتدایی این سرخرگ است که در پریکاردیوم قرار دارد و سرخرگهای کرونری از آن منشعب میشوند. قوس آئورت بخش بعدی این سرخرگ است که همسطح دومین مفصل جناعی-دندهای شروع شده و همسطح مهره T4 سینه تمام میشود. شاخههای اصلی سر، گردن و اندامهای فوقانی (تنه برونشیوسفالیک، سرخرگ کاروتید مشترک چپ و سرخرگ زیرترقوهای چپ) از این بخش آئورت منشعب میشوند. آئورت پایینرونده قسمت بعد از قوس آئورت است که از دیافراگم به ناحیه شکمی حرکت کرده و انشعابات آن به اندامهای تحتانی، شکمی، دستگاه تناسلی و ادراری خونرسانی میکنند.
تنه ششی از بخش میانی و جلویی دهلیز راست خارج میشود و با آئورت بالارونده در لایه مشترکی از اپیکاردیوم قرار دارد. این سرخرگ بین مهرههای T5-T6 سینهای به دو شاخه سرخرگ ششی چپ و راست تقسیم میشود. سرخرگ ششی چپ و راست هر کدام به دو شاخه تقسیم شده و خون را به ریه چپ و راست منتقل میکنند.
چهار سیاهرگ ششی، وارد دهلیز چپ قلب میشوند. دو سیاهرگ بالایی خون لوبهای بالایی ریه و دو سیاهرگ پایینی خون لوبهای پایینی ریه را به قلب منتقل میکنند. سیاهرگ پایینی چپ از هیلوم ریه و سیاهرگ پایینی راست از پشت بزرگسیاهرگ بالایی و دهلیز راست، وارد دهلیز چپ میشود. بزرگسیاهرگ بالایی از ادغام سیاهرگهای برونشیوسفالیک تشکیل شده و با عبور از بخش پایینی قفسه سینه، همسطح دنده سوم وارد دهلیز راست میشود. بزرگسیاهرگ پایینی از ادغام سیاهرگهای مشترک لگنی شروع شده، خون ناحیه شکمی (سیاهرگهای کبدی، کمری، اندامهای تولیدمثلی، کلیه و فرنیک) را دریافت کرده و با عبور از دیافراگم همسطح مهره T8 وارد پریکاردیوم میشود. خون این سیاهرگ در بخش پایینی دهلیز تخلیه میشود.
جمعبندی آناتومی قلب
در این مطلب از مجله فرادرس توضیح دادیم که در آناتومی قلب جایگاه قلب در قفسه سینه و بخشهای کمککننده به پمپ خون بررسی میشود. قلب پشت دندههای قفسه سینه و بین دو ریه قرار دارد و چند لایه بافت پیوندی و ماهیچهای تشکیل شده است. اندوتلیوم داخلیترین لایه دیواره قلب است که سطح دهلیزها و بطنها را میپوشاند. دهلیزها حفرههای بالایی قلب هستند که خون سیاهرگها را دریافت کرده و بهوسیله دریچههای میترال (دهلیز و بطن چپ) و تریکوسپید (دهلیز و بطن راست) از بطنها جدا میشوند. بطنها حفرههای پایینی قلب با دیواره ماهیچهای ضخیمی هستند که انقباض آنها خون را به سرخرگهای آئورت و ششی منتقل میکند. این حفرهها بهوسیله دریچههای نیمههلالی از سرخرگها جدا میشوند. علاوه بر رگهای بزرگ ورودی و خروجی قلب، سرخرگها و سیاهرگهای کوچک کرونری خون مورد نیاز ماهیچه و سایر بافتهای قلبی را تامین میکند.
به به.خداقوت. بسیار عالی و کاربردی.