فعل امر در عربی چیست؟ — نحوه ساخت + مثال

در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با فعل ماضی و فعل مضارع در عربی آشنا شدیم. همچنین، به معرفی صرف فعل در عربی پرداختیم. در این آموزش نحوه ساخت فعل امر در عربی را به زبان ساده و به‌صورت گام به گام بیان می‌کنیم.

سخنی با دانش‌آموزان

همان‌طور که می‌دانید، در زبان عربی قواعد زیادی وجود دارد و گاهی ممکن است با مواردی مواجه شویم که متفاوت باشد از آنچه قبلاً به‌عنوان قواعد عربی‌ فراگرفته‌ایم؛ برای فعل امر نیز چنین چیزی وجود دارد. در درس‌های عربی پایه‌های نهم و دهم قواعدی که برای فعل امر بیان می‌شود، مربوط به «امر مستقیم» و برای فعل‌های «صحیح سالم» است که قواعد سرراست‌تری دارند. منظورمان از فعل‌های صحیح سالم، فعل‌هایی مانند کَتَبَ، ذَهَبَ و امثال این‌هاست که البته در ادامه آموزش‌ آن‌ها را معرفی کرده‌ایم. ما در این آموزش، سعی کرده‌ایم قواعد ساخت امر را برای فعل‌های مختلف و فراتر از کتاب درسی بیان کنیم. از این رو، ابتدا انواع فعل‌های معتل و صحیح را معرفی کرده‌ایم تا دسته‌بندی و یادگیری آن‌ها در ادامه آسان‌تر باشد.

در بند پیشین به فعل امر مستقیم اشاره کردیم. فعل‌های امری که در درس‌های عربی با آن‌ها سر و کار داریم معمولاً از نوع مستقیم هستند و بسیار نادر است که با فعل امر غیرمستقیم مواجه شویم. به همین دلیل، منظورمان از آنچه به‌عنوان فعل امر می‌گوییم فعل امر مستقیم است. البته در انتهای این متن، نحوه ساخت فعل امر غیرمستقیم را به‌طور خلاصه شرح داده‌ایم. با توجه به آنچه گفتیم، اگر می‌خواهید به موضوعات کتاب درسی اکتفا کنید، می‌توانید به بخش روش ساخت امر فعل سالم این متن مراجعه کنید. البته پیشنهاد می‌کنیم بخش‌های دیگر را نیز مطالعه کنید تا فعل امر در عربی را به‌خوبی یاد بگیرید.

خصوصیات فعل در زبان عربی

در زبان عربی، فعل جنبه‌ها و ویژگی‌های مختلفی دارد که پیش از پرداختن به فعل‌های مختلف، از جمله فعل امر، بهتر است با آن‌ها آشنا باشیم. در ادامه، این جنبه‌ها را شرح می‌دهیم.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

شخص: شخص یکی از جنبه‌های فعل است که به سه دسته اول‌شخص، دوم‌شخص و سوم‌شخص تقسیم می‌شود. اول‌شخص به خود گوینده یا گویندگان مربوط است که در عربی به آن متکلم وحده برای مفرد و متکلم مع‌الغیر برای جمع می‌گویند. دوم‌شخص مربوط به فرد یا افراد مقابل است که در عربی به آن مخاطب می‌گویند. سوم‌شخص نیز به فرد یا افرادی اشاره دارد که حضور ندارد و در عربی به آن غایب گفته می‌شود.

بنابراین، ضمایر من و ما اول‌شخص هستند که در عربی به آن‌ها، به‌ترتیب، متکلم وحده و متکلم مع‌الغیر می‌گویند. تو و شما ضمیرهای دوم‌شخص هستند که در عربی به آن‌ها مخاطب می‌گویند. در نهایت، او و آن‌ها ضمایر سوم‌شخص هستند که در عربی غایب نامیده می‌شوند.

جنس: اگر دقت کرده باشید، فعل‌ها در زبان‌هایی مانند فارسی و انگلیسی، برای فاعل‌های مذکر و مؤنث تفاوتی با هم ندارند. اما در برخی زبان‌ها، مانند زبان عربی، جنس فاعل در فعل نشان داده می‌شود و برای مذکر و مؤنث تفاوت دارد.

عدد: در عربی، برخلاف بسیاری از زبان‌ها که تنها برای مفرد و جمع بیان می‌شوند، عدد فعل بر سه قسم است: مفرد، مثنی و جمع. منظور از مفرد یک نفر، منظور از مثنی دو نفر و منظور از جمع سه نفر و بیشتر است.

با توجه به آنچه گفتیم، در عربی سه شخص، دو جنس و سه عدد وجود دارد. در نتیجه، تعداد هجده (۱۸ = ۳ × ۲ × ۳) صیغه وجود خواهد داشت. این صیغه‌ها عبارت‌اند از:

• اول‌شخصِ
  • مذکرِ
    • مفرد
    • مثنی
    • جمع
  • مؤنثِ
    • مفرد
    • مثنی
    • جمع
• دوم‌شخصِ
  • مذکرِ
    • مفرد
    • مثنی
    • جمع
  • مؤنثِ
    • مفرد
    • مثنی
    • جمع
• سوم‌شخصِ
  • مذکرِ
    • مفرد
    • مثنی
    • جمع
  • مؤنثِ
    • مفرد
    • مثنی
    • جمع

اما، همه صیغه‌ها برای اول‌شخص بیان نمی‌شوند (مثنی و جمع یکی هستند) و در واقع، جدول صرف فعل عربی از ۱۴ صیغه تشکیل شده است که در جدول زیر نشان داده شده است.

فعل امر چیست؟

فعل امر، همان‌گونه که از نامش پیداست، فعلی است که برای فرمان دادن انجام کاری یا پذیرفتن حالتی آن را به کار می‌بریم. فعل امر معمولاً برای دوم‌شخص مفرد و دوم‌شخص مثنی و دوم‌شخص جمع بیان می‌شود. مثلاً بخوان، ببرید، بیاور، بنویسید و… . البته برای اول‌شخص و سوم‌شخص نیز می‌توان این فعل را به کار برد که در ادامه به آن می‌پردازیم. دقت کنید که فعل امر در عربی را از روی فعل مضارع می‌سازیم.

فعل امر مستقیم و فعل امر غیرمستقیم در عربی

فعل امر در عربی به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شود. فعل امر مستقیم مربوط به دوم‌شخص است که رایج و پرکاربرد است. فعل امر غیرمستقیم نیز مربوط به اول‌شخص و سوم‌شخص است. در ادامه، تمرکز خود را بر روش ساخت فعل امر مستقیم قرار می‌دهیم و در انتهای متن به فعل امر غیرمستقیم نیز می‌پردازیم. قبل از آن بهتر است با فعل معتل و فعل صحیح آشنا شویم. دقت کنید که در مواردی که به نوع فعل امر اشاره نکرده‌ایم، منظور فعل امر مستقیم است.

فعل صحیح و فعل معتل در عربی

به فعلی که یکی از حروف اصلی آن حرف علّه (یکی از حروفِ و، الف، ی) باشد، «فعل مُعتَل» می‌گوییم. در مقابل، فعلی که ریشه‌اش حرف علّه نداشته باشد، «فعل صحیح» نام دارد.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

فعل صحیح، خود به سه دسته تقسیم می‌شود:

1. مهموز: یکی از حروف اصلی آن همزه است؛ مانند أخذَ، سألَ، قَرأ.
2. مضاعف: ریشه‌اش دو حرف هم‌جنس دارد؛ مانند فکَّ، فرَّ، وسوَسَ، زَلزلَ.
3. سالم: نه مهموز است، نه مضاعف و نه معتل؛ مانند کتبَ، نَصرَ.

فعل معتل نیز انواعی دارد:

1. مثال: اولین حرف اصلی آن «ی» یا «و» است؛ مانند وَعَدَ، یَسَرَ.
2. أجوف: دومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند قوَلَ، فَوَز، سیَرَ، بَیعَ.
3. ناقص: سومین حرف اصلی آن عله است؛ مانند دَعوَ، تلَوَ، هدَیَ، شَفیَ.
4. لَفیف: دو حرف از حروف اصلی آن عله است:
   1. لفیف مفروق: اگر حرف اول و سوم عله باشند، لفیف مفروق نام دارد؛ مانند وَلی، وَقی
   2. لفیف مقرون: اگر حرف دوم و سوم عله باشند، لفیف مقرون است؛ مانند سَویَ، شَویَ

ساخت امر فعل صحیح

در این بخش، به نحوه ساخت امر فعل صحیح سالم، مهموز و مضاعف می‌پردازیم.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

روش ساخت امر فعل سالم

همان‌طور که پیشتر گفتیم، فعل امر مستقیم برای دوم‌شخص بیان می‌شود و رایج‌ترین نوع فعل امر است. همچنین، بیان کردیم که فعل امر از فعل مضارع ساخته می‌شود. در این بخش می‌خواهیم ببینیم چگونه می‌توان فعل مضارع را به فعل امر تبدیل کرد. این کار را با یک مثال انجام می‌دهیم. در ادامه، برای سادگی و یادگیری راحت‌تر، شش صیغه دوم‌شخص یا همان مخاطب را به دو دسته مذکر و مؤنث جدا کرده‌ایم.

گام اول: نوشتن فعل مضارع

می‌خواهیم فعل امر مستقیم را برای «فَعَلَ» بنویسیم. ابتدا باید فعل مضارع را برای شش صیغه مخاطب بنویسیم.

صیغه‌های مضارع دوم‌شخص مذکر برای «فَعَلَ» در جدول زیر آورده شده‌اند.

صیغه‌های مضارع دوم‌شخص مؤنث نیز به‌صورت زیر هستند.

گام دوم: حذف «تَ» مضارع

همان‌طور که در جدول‌های زیر مشاهده می‌شود، در گام نخست، علامت زمان مضارعِ «تَ» را حذف می‌کنیم:

گام سوم: اضافه کردن همزه وصل

در این مرحله، همزه (أ) را به جای «ت» قرار می‌دهیم. این همزه پیشوند را همزه وصل (هَمْزِةُ الْوَصْلِ) می‌گویند. اما حرکت همزه چگونه باید باشد؟ برای این کار، باید به حرکت حرف دوم فعل مضارع (بدون در نظر گرفتن ت) دقت کنیم؛ بنابراین، باید حرکت حرف دوم کلمه‌های جدول اخیر را ببینیم که «ت» آن را حذف کرده‌ایم. اگر حرکت حرف دوم فتحه (ــَـ) یا کسره (ــِـ) باشد، حرکت همزه کسره می‌شود (اِ). همچنین، اگر حرکت حرف دوم فعل مضارع ضمه باشد، حرکت همزه نیز ضمه است (اُ).

نکته: با توجه به آنچه برای گام سوم بیام کردیم، همزه ابتدای فعل امر هرگز فتحه نمی‌گیرد.

با توجه به آنچه گفتیم، جدول‌های زیر را خواهیم داشت. به حرکت همزه دقت کنید که کسره است؛ زیرا حرکت حرف دوم (عَ) فتحه است.