آرایه پارادوکس چیست؟‌ – به زبان ساده + مثال و تمرین

شعر فارسی به لحاظ موسیقی و آهنگ بسیار غنی و زیباست. موسیقی که در هر بیت احساس می‌کنیم نه فقط به خاطر وزن، قافیه و ردیف، که به سبب وجود عوامل دیگری نیز است که موسیقی شعر را غنا می‌بخشند. آرایه پارادوکس یا متناقض‌نما یک از آرایه‌های معنوی است که اسباب خلق‌کننده موسیقی معنوی‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس به کمک نمونه‌هایی از زبان فارسی و تمرین آرایه پارادوکس را بررسی خواهیم کرد.

آرایه پارادوکس چیست؟

«پارادوکس» یا «تناقض» از واژه «Paradox» می‌آید که در فارسی به «بیان نقیضی» یا «متناقض‌نما» هم ترجمه شده است. برای آشنایی بیشتر به بیت شعر زیر از «سعدی» توجه کنید.

فیلم آموزش آرایه‌ های ادبی در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

در این بیت «حاضر و غایب» صفت و موصوف‌اند. «غایب»، صفتی برای «حاضر» واقع شده است. آیا از نظر منطقی این ممکن است؟ می‌دانیم که این‌طور نیست. انسانی که حاضر است، نمی‌تواند غایب باشد. در واقع این دو صفت برای هم‌دیگر متناقض‌اند. اما شاعر آنچنان هنرمندانه این دو را در هم آمیخته که ما می‌پذیریم و بیت حاضر از ضرب‌المثل‌های زبان ما می‌شود. موسیقی معنوی شعر از این آرایه معنوی که شکلی از تناقض است، به‌وجود آمده است. این آرایه را پارادوکس یا تناقض می‌نامند. برای این که بهتر بدانید آرایه پارادوکس چیست،‌ به بیت زیر از «مولوی» توجه کنید.

آیا می‌شود چیزی که روان یا رونده است، ساکن یا بی‌حرکت شود؟ آن هم اگر این دو در یک آن اتفاق بیفتند؟ می‌‌دانیم این دو واژه ضد هم و متناقض‌اند. یعنی اگر یکی از آن‌ها اتفاق بیفتد، حتما آن دیگری اتفاق نخواهد افتاد. اما شاعر «روان» را صفت «ساکن» قرار داده است و به این ترتیب دست به یک کار هنرمندانه زده است که با اینکه عقلاً امکان‌پذیر نیست، اما ما آن را می‌پذیریم و از شنیدن آن لذت می‌بریم. به همین خاطر تلاش ما برای فهم این شعر هم بیشتر خواهد شد و این برای شعر بسیار خوب است. حال به بیت زیر از «بیدل» توجه کنید.

در ترکیب وصفی و زیبای «فریاد بی‌صدا» بیایید به معنی هر واژه توجه کنیم. آیا نه این که معنی فریاد صدای بلند است؟ و آیا بی‌صدا معادل خاموشی و نبودن صدا نیست؟‌ بنابراین باز هم شاعر با یک ترکیب وصفی از عناصر متناقض موسیقی معنوی برای بیت خلق کرده است. بخشی از شعر «اخوان» را نیز در ادامه ببینیم.

در این بیت و در ترکیب «از تهی سرشار»‌، «تهی» متممی است برای «سرشار». اما به لحاظ عقلی پذیرفتنی و روشن نیست که چطور می‌شود از تهی، سرشار بود. قبل از شنیدن این شعر اگر با ترکیب‌های «سرشار از ثروت»، «سرشار از عقل» و... مواجه می‌شدیم به راحتی می‌پذیرفتیم اما پر بودن از خالی عقلاً پذیرفتنی نیست. این تناقض زیبا فقط در عالم شعر پذیرفتنی است و برای ما شنیدن آن لذت‌بخش است. اما همیشه متناقض‌نما یا پارادوکس با دو واژه متضاد رقم نمی‌خورد. برای مثال به شعر از «حافظ» توجه کنید.

شاعر در این بیت تناقض بین وزش باد و افروختن چراغ دل را به کار می‌برد. با این که می‌دانیم نسیم چراغ را خاموش می‌کند. پس در اینجا هم تناقض در کار است و این آرایه معنوی به کار رفته است.

انواع پارادوکس

آرایه پارادوکس می‌تواند در یک معنا به‌صورت ترکیب وصفی، ترکیب اضافی، اسم مرکب و صفت مرکب باشد. برای نمونه به ایبات زیر توجه کنید.

فیلم آموزش آرایه‌ های ادبی در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

اما آرایه پارادوکس می‌تواند معنایی هم باشد. یعنی کلام از نظر معنا دارای پارادوکس باشد. برای درک بهتر به نمونه‌های زیر دقت کنید.

مفهوم «آزاد بودن در بند» در یک ترکیب قرار نگرفته است اما مفهومی پارادوکسیکال دارد. چرا که به حکم منطق کسی نمی‌تواند در آن واحد هم آزاد باشد و هم زندانی. این نوع از پارادوکس نیز در عین پیچیدگی معنایی، بسیار تاثیرگذار و زیباست.

رابطه تضاد و پارادوکس

«تضاد» نیز یکی از آرایه‌های ادبی است که به زیبایی کلام کمک می‌کند. در آرایه تضاد دو یا چند واژه که از نظر معنی عکس یا تضاد همدیگر هستند، می‌بینیم. تضاد باعث می‌شود کلام روشن‌تر شود و ذهن را به تلاش بیشتری وادار می‌کند که این خدمت بزرگی به گیرایی کلام است. برای شناخت این آرایه به ابیات زیر و واژگان برجسته توجه کنید.

فیلم آموزش آرایه‌ های ادبی در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

اما آیا هر پارادوکس یا متناقض‌نمایی تضاد هم هست؟ نمی‌شود گفت هر پارادوکسی تضاد است و یا هر تضادی پارادوکس. زیرا ما در تضاد، دو کلمه یا چند واژه را که متضاد هم هستند در نظر می‌گیریم و برایمان اهمیتی ندارد کجای بیت قرار می‌گیرند. اما در پارادوکس دو معنای تناقض را با هم آمیخته و به یک چیز نسبت می‌دهیم.

سوالات رایج درباره آرایه پارادوکس

برای درک بهتر مطلبی که مطالعه کردید در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.

فیلم آموزش آرایه‌ های ادبی در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

آرایه پارادوکس چیست؟

«پارادوکس» یا «تناقض» ترجمه «Paradox» است که در فارسی به «بیان نقیضی» یا «متناقض‌نما» هم ترجمه شده است. آرایه پارداوکس کنار هم آوردن دو چیز است که کاملا متناقض‌اند و عقلاً با هم نیستند اما در شعر باهم اتفاق می‌افتند. موسیقی معنوی شعر از این آرایه معنوی که شکلی از تناقض است، به‌وجود می‌آید. این آرایه را پارادوکس یا تناقض می‌نامند که به زیبایی کلام کمک بسیاری می‌کند.

چرا پارادوکس به زیبایی کلام می‌افزاید؟

پارادوکس شکستن چارچوب است. نوعی آشنایی زدایی است و باعث می‌شود ذهن عادت، عرف و منطق را کنار بگذارد و به تکاپو بیفتد. برای همین بسیار زیباست و در موارد زیادی در فرهنگ عامه هم جایگاه مخصوص خود را پیدا می‌کند.

تمرین آرایه پارادوکس

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «آرایه پارادوکس»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

تمرین اول

گزینه درست را انتخاب کنید.

 تمرین دوم

در بیت‌های زیر آرایه پارادوکس را پیدا کنید.

جمع‌بندی

در این مطلب از مجله فرادرس فهمیدیم «پارادوکس» یا «تناقض» از «Paradox» برمی‌آید. آرایه پارداوکس کنار هم آوردن دو چیز است که کاملا متناقض‌اند و به‌طور منطقی کنار هم قرار نمی‌گیرند و باهم اتفاق نمی‌افتند اما در این آرایه باهم واقع می‌شوند. آرایه پارادوکس از انواع آرایه‌های معنوی است که موسیقی معنوی شعر را غنا می‌بخشد و با هنجارشکنی و آشنایی‌زدایی زیبایی‌آفرین و تکاپوبخش ذهن است. تفاوت پارادوکس را با تضاد بررسی کردیم و به‌طور خلاصه آموختیم که هر تضادی لزوماً پارادوکس نیست و برعکس. هم‌چنین انواع پارادوکس را هم شناختیم که یا به‌شکل ترکیب شامل ترکیب وصفی، ترکیب اضافی یا اسم مرکب و ... است یا به‌صورت معنایی است و در معنا تناقض دارد. در نهایت به سوالات رایج درباره آرایه پارادوکس پاسخ دادیم و با ذکر تمریناتی سعی کردیم این مطلب را روشن‌تر کنیم.