فرادرس
آرایه تشخیص چیست؟ – ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال و تمرین
آرایههای ادبی یا صناعات ادبی یا صنایع بدیع در ادب فارسی، به‌کار بردن فنونی است که رعایت آن‌ها جلوه‌ها و جنبه‌های زیبایی و هنری سخن را افزون می‌کند. یکی از این صناعات ادبی که به زیبایی سخن کمک بسیاری می‌کند، آرایه تشخیص است. آرایه تشخیص را با نامهای دیگری همچون جانبخشی به اشیا، شخصیتبخشی، جاندارانگاری، انسان‌نمایی یا آدمنمایی نیز می‌شناسند. در این آموزش شما را با آرایه ادبی تشخیص به مدد نمونه‌های از شعر و ادب فارسی آشنا خواهیم کرد.
آرایه تشبیه
پیش از آن‌که با آرایه ادبی تشخیص آشنا شویم، لازم است تشبیه را بشناسیم. برای بررسی موضوع تشبیه به جمله زیر توجه کنید.
پرهای طاووس، مانند دسته گل پر نقش و نگار، رنگارنگ است.
برای این‌که توصیف پرهای طاووس آسان و دقیق صورت بگیرد، از آرایه تشبیه کمک گرفته‌ایم. یعنی پرهای طاووس را به دسته گلی پر از نقش و نگار تشبیه کرده‌ایم. با کمی دقت در این مثال متوجه می‌شویم که این تشبیه چهار رکن یا قسمت دارد. در ادامه این ارکان را فهرست کرده‌ایم.
- رکن اول «مشبه» است، یعنی «پرهای طاووس» که به چیزی تشبیه شده است.
- رکن دوم «مشبه به» است، یعنی «دسته گل پر نقش و نگار» که پرهای طاووس به آن مانند شده‌اند.
- رکن سوم «وجه شبه» است، یعنی شباهتی که بین این دو وجود دارد، در واقع رنگارنگ بودن وجه شبه این دو است.
- رکن چهارم «ادات تشبیه» است، یعنی واژه‌ای که شباهت «پرهای طاووس» را به «دسته گل» برقرار می‌کند.
در جدول زیر رکن‌های تشبیه بالا را در جمله تقسیم‌بندی کرده‌ایم.
| تشبیه | |||
| مشبه | ادات تشبیه | مشبه به | وجه شبه |
| پرهای طاووس | مانند | دسته گل پر نقش و نگار | رنگارنگ است |
برای درک بهتر آرایه تشبیه به مثال‌های زیر توجه کنید.
روزگار دریایی است که کشتی زندگانی ما بر روی آن به سوی ساحل مقصود می‌رود. (شکسپیر، در جست‌‌و‌جوی خوشبختی)
(در این مثال روزگار به دریا و زندگی به کشتی تشبیه شده است.)
آن چشم دل فریب تو اندر سپیده روز
چون ماه روشن است در اعماق شام من
(در این بیت سعدی چشم دل فریب معشوق به ماه روشن مانند شده است.)
نکته: گاهی اوقات در تشبیه، وجه شبه و ادات تشبیه حذف می‌شوند، به این مشبه یا مشبه‌به باقیمانده استعاره می‌گویند. برای مثال در جمله زیر سرو استعاره از قد بلندبالای معشوق است.
مرا در خانه سروی هست کاندر سایه قدش
فرغ سرو بستانی و شمشاد چمن دارم
(حافظ)
آرایه تشخیص
اگر شاعر یا نویسنده‌ای غیرانسانی را به انسان تشبیه کند و یک ویژگی انسانی به او نسبت دهد، به آن شخصیت بخشیده است و از آرایه تشخیص استفاده کرده است. برای نمونه در جمله «صورت ماه خندید.» ماه را به انسان تشبیه کرده‌ایم و به ماه صورتی انسانی داده‌ایم که یک عمل انسانی یعنی خندیدن را انجام میدهد. یا در جمله «دست نسیم صورتم را نوازش کرد.» پس از تشبیه نسیم به انسان، به نسیم که جان ندارد، جان انسانی داده‌ایم و به او دست نوازشگر انسان را هم نسبت داده‌ایم. در بخشی از شعر سهراب سپهری که در ادامه آورده‌ایم، آرایه تشخیص استفاده شده است.
گاه تنهایی
صورتش را به پس پنجره می‌چسبانید
شوق می‌آمد
دست در گردن حس می‌انداخت
فکر بازی می‌کرد.
در جمله اول شاعر «تنهایی» را به انسانی تشبیه کرده است که صورتش را به پس پنجره می‌چسباند. ما مشبه‌به یعنی انسان را از این طریق میشناسیم که شاعر اعمال انسانی مانند چسباندن صورت، شوق آمدن، دست در گردن انداختن و بازی کردن را به تنهایی نسبت داده است. برای درک بهتر آرایه تشخیص به بیت زیر از مولانا توجه کنید.
دیده عقل مست تو، چرخه چرخ پست تو
گوش طرب به دست تو، بی تو به سر نمی‌شود
در این بیت مولانا عقل را به انسان تشبیه کرده است. آن‌گاه دیده را، که از بارزترین اعضاء بدن انسان است، به عقل اضافه کرده و نسبت داده است. ترکیب «دیده عقل» یک اضافه استعاری است. در این ترکیب شاعر با جان بخشیدن به عقل انسان به نوعی به او شخصیت بخشیده است. در واقع با این کار شاعر از «آرایه تشخیص» برای زیباتر کردن شعر خود استفاده کرده است. استفاده‌ای که مولانا از این استعاره کرده است، شعر را موثرتر کرده است چرا که ذهن برای فهم آن به دقت و تامل بیشتری احتیاج دارد.
منادا و آرایه تشخیص
منادا در دستور زبان، کسی است که صدا زده شده است. حروف ندا مانند «ای»، «یا» و «ایا» قبل از کلمه منادا و حرف «ا» بعد از کلمه منادا می‌آید. به جمله‌های زیر برای درک منادا توجه کنید.
منتظران بهار، فصل شکفتن رسید.
(گاهی منادا بدون حرف ندا می‌آید، مانند این جمله که در آن «ای» حذف شده است.)
گفتم: «ای تن، رنج از بهر خدای بکش.» (بسطامی)
در میان موجودات فقط انسان است که می‌تواند به لحاظ عقلی منادا واقع شود. یعنی وقتی شاعر یا نویسنده غیرانسان را منادا قرار میدهد، آن را مانند انسان تصور می‌کند و از این طریق به آن جان می‌بخشد. بنابراین هرچیزی که مورد خطاب قرار بگیرد، اگر انسان نباشد، یک تشخیص است. برای بهتر فهمیدن این موضوع به شعر زیر توجه کنید.
ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست؟
منزل آن مه عاشق کش عیار کجاست؟
(حافظ)
وقتی در بیت بالا حافظ نسیم سحر را خطاب می‌کند، آن را مانند انسان دانسته و به او جان انسانی بخشیده است. بنابراین از آرایه تشخیص استفاده کرده است.
استعاره مکنیه و تشخیص
برای درک استعاره مکنیه به بیت زیر از حافظ توجه کنید.
تو را ز کنگره عرش می‌زنند صفیر
ندانمت که در این دامگه چه افتاده است
شاعر در این شعر از ترکیب «کنگره عرش» استفاده کرده است. آیا در این بیت کنگره در معنای اصلی خودش به کار رفته است؟ می‌دانیم که این‌گونه نیست. زیرا عرش کنگره ندارد و مضاف در غیر معنی حقیقی است. شاعر عرش را به یک کاخ تشبیه کرده است. آن‌گاه برای این‌که مخاطب در بین مشبه‌به‌های گوناگون سرگردان نشود، یک بخش از مشبه‌به یعنی کاخ را به مشبه یعنی عرش اضافه کرده است که همان «کنگره» است. کنگره عرش یک اضافه استعاری است. این کار باعث ساخته شدن «استعاره مکنیه» می‌شود. استعاره مکنیه مشبهی است که به همراه یکی از لوازم یا ویژگی‌های مشبه‌به می‌آید. به نمونه زیر از بایزید بسطامی توجه کنید، در این نمونه نیز از نوعی استعاره مکنیه استفاده شده است.
به صحرا شدم، عشق باریده بود.
(عشق به چیزی تشبیه شده است که باریدنی است.)
استعاره مکنیه‌ای که مشبه‌به آن انسان باشد، تشخیص یا انسان‌انگاری نام دارد. زیبایی استعاره مکنیه آن جز از مشبه‌به است که انتخاب شده و با مشبه ذکر شده است. استعاره مکنیه بلیغ و موثر است چون ذهن برای فهم آن به تلاش بیشتری احتیاج دارد. در شعر زیر از قیصر امین‌پور از استعاره مکنیه‌ای استفاده شده است که تشخیص است.
آسمان تعطیل است
بادها بی‌کارند
ابرها خشک و خسیس
هق‌هق گریه خود را خوردند
شعر زیر از اخوان ثالث هم شرایط استعاره مکنیه و تشخیص را داراست.
بخز در لاکت ای حیوان که سرما
نهانی دستش اندر دست مرگ است
مبادا پوزه‌ات بیرون بماند
که بیرون برف و باران و تگرگ است
سوالات رایج درباره آرایه تشخیص
برای درک بهتر مطلب «آرایه تشخیص چیست؟» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
آرایه تشخیص چیست؟
آرایه تشخیص یکی از انواع آرایههای ادبی است که در آن شاعر یا نویسنده اعمال انسانی را به غیر انسان نسبت میدهد.
نامهای دیگر آرایه تشخیص چیست؟
نامهای دیگری که برای این آرایه میشناسیم شامل جانبخشی به اشیا، شخصیتبخشی، جاندارانگاری، انسان نمایی یا آدمنمایی است.
چرا جانبخشی نام کاملی برای آرایه تشخیص نیست؟
بعضی از چیزهایی که به آن‌ها رفتار انسانی نسبت می‌دهیم و از این رهگذر از آرایه تشخیص برایشان استفاده می‌کنیم، خود صاحب جان است. مانند گیاهان، حیوانات و غیره. بنابراین اطلاق نامهای دیگر مانند شخصیتبخشی، جاندارانگاری، انسان‌نمایی یا آدمنمایی، نام‌گذاری بهتری است از آن‌جهت که معنا دقیق‌تر افاده می‌شود.
چرا هر منادای غیر انسانی تشخیص است؟
در بین موجودات فقط انسان است که می‌تواند به لحاظ عقلی منادا باشد. یعنی وقتی غیرانسان را منادا قرار می‌دهیم، آن را مانند انسان تصور می‌کنیم و از این راه به آن جان می‌بخشیم. بنابراین هرچیزی که خطاب قرار بگیرد، اگر انسان نباشد، یک تشخیص است.
تمرین آرایه تشخیص
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «آرایه تشخیص چیست»، می‌توانید از آزمونی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. این آزمون شامل 4 سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
1. کدام گزینه آرایه تشخیص دارد؟
رام تو نمی شود زمانه
رام از چه شدی؟ رمیدن آموز
شو روز به فکر آب و دانه
هنگام شب آرمیدن آموز
به جان زنده‌دلان سعدیا که ملک وجود
نیرزد آن که دلی را ز خود بیازاری
به راستی که یکی از نوابغ ادب است
میان شاعره‌ها تاکنون نظیرش نیست
2. در کدام گزینه، آرایه ادبی تشخیص وجود ندارد؟
فجر تا سینه آفاق شکافت
دل شب، محرم سر الله است
می‌برد شام یتیمان عرب
شب ز اسرار علی آگاه است
3. در كدام گزينه از آرايه تشخيص استفاده شده است؟
چند خلنگ خشك كه گويي به دست باد رانده مي‌شدند، شتابان مي‌گذشتند.
دايره‌هايي در سطل آب تشكيل مي‌شد كه به مارهاي آتشين شباهت داشتند.
رشته‌هاي باريكي از آب جاري شد و نيمي از ظرف پر شد.
زن تنارديه با يك قاشق چوبي آن‌چه را كه مي جوشيد، چشيد.
4. در بيت «مست است زمين زيرا خورده است به جاي مي، در كاس سر هرمز خون دل نوشروان» شاعر با كدام پندار شاعرانه زمين را مست دانسته است؟
تشخيص
استعاره مصرحه
تشبيه
كنايه
تمرین دوم
در شعرها و جمله‌های زیر آرایه ادبی تشخیص را بیابید.
سوال 1: شب ایستاده است، خیره نگاه او، بر چارچوب پنجره من. (سپهری)
سوال 2: گل بخندید و باغ شد پدرام، ای خوشا جهان بدین هنگام (فرخی)
سوال 3: گرچه من خود ز عدم دل خوش و خندان زادم، عشق آموخت مرا شكل دگر خنديدن (مولانا)
سوال 4: خواهم شدن به ميكده گريان و دادخواه، كز دست غم خلاص من آن‌جا مگر شود (حافظ)
سوال 5: اي بخارا، شاد باش و دیر زی، میر زی تو شادمان آید همی (رودکی)
جمع‌بندی
در جدول زیر خلاصه‌ای از تمام مطالب این آموزش را برای شما جمع‌آوری کرده‌ایم.
| آرایه تشخیص | |
| ارکان تشبیه | مشبه |
| ادات تشبیه | |
| مشبه‌به | |
| وجه شبه | |
| آرایه تشخیص چیست؟ | نسبت دادن اعمال انسانی به غیرانسان |
| رابطه منادا و آرایه تشخیص | منادای غیرانسان تشخیص است. |
| رابطه استعاره مکنیه و تشخیص | هر تشخیص یک استعاره مکنیه است. |
میگی نسبت دادن اعمال انسانی به غیر انسان میشه تشخیص اگه بخواهیم همین اعمال رو به موجودات زنده دیگه(بجز انسان)نسبت بدیم بازم تشخیصه؟!
با سلام و احترام؛
بعضی از چیزهایی که به آن‌ها رفتار انسانی نسبت می‌دهیم و از آرایه تشخیص برایشان استفاده می‌کنیم، خود صاحب جان‌اند. مانند گیاه، حیوانات و … . به همین خاطر هم است که «جانبخشی به اشیاء» اسم کاملی برای این آرایه نیست.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس
وای یادش به خیر… هیچ وقت نمی فهمیدم استعاره مکنیه چیه.
کاش تو دبیرستان هم اینقدر راحت توضیح می دادن :)))