فرادرساسم در عربی — انواع، نشانه ها و راه تشخیص + مثال
اسم در عربی یکی از بخش‌های مهم قواعدِ مربوط به این زبان را تشکیل می‌دهد. اسم را از جنبه‌های بسیار گوناگونی می‌توان بررسی کرد. از این رو ممکن است تلاش برای مطالعه اسم به تنهایی به بررسی موضوعی گسترده با نکات بسیار ختم شود. به همین خاطر، در این نوشته سعی کرده‌ایم اسم را در دسته‌بندی پنج‌گانه «جنسیت، مفرد و جمع، جامد و مشتق، معرفه و نکره و معرب و مبنی» بررسی و نکات آن را بیان می‌کنیم. همچنین علامت‌های مخصوص اسامی را که در تشخیص اسم‌ها اهمیت زیادی دارند، توضضیح می‌دهیم. در انتها می‌توانید با استفاده از تمرین‌های پایانی متن، میزان یادگیری خودتان درباره مبحث اسم را بسنجید.
تعریف اسم در عربی
در زبان عربی، یک کلمه در حالت عادی باید یکی از این سه موقعیت را داشته باشد: یا اسم عربی باشد، یا فعل عربی باشد یا حرف عربی. در این نوشته کوتاه، درباره اسم و حالت‌های مختلفی که میتواند داشته باشد صحبت می‌کنم. پیش از شروع هر توضیحی باید این نکته را مدنظر قرار دهیم که مبحث اسم در زبان عربی، فراگیرتر از آن چیزی است که ما به عنوان اسم در زبان فارسی پذیرفته‌ایم و شامل تمامی صفت‌ها و قیدها و ضمیرها میشود.
در زبان عربی آن چیزی که فعل و حرف نباشد در دسته‌بندی اسم قرار می‌گیرد. اسم همچنین میتواند کلمهای با معنی مستقل باشد که برخلاف حرف برای معنا پیدا کردن به سایر کلمات در یک جمله نیازی نداشته باشد. اسم در عربی میتواند در پنج حالت مختلف ظاهر شود که در ادامه تمامی آنها را بررسی می‌کنیم.
جنسیت اسم در عربی
زبان عربی از جمله زبان‌هایی است که اسامی در آن به دو دسته مذکر و مونث تقسیم می‌شوند. در حالت عادی و به طور معمول یک اسم در زبان عربی مذکر است. در صورتی که یکی از چهار علامت زیر را داشته‌باشد دیگر مذکر نیست و در دسته اسامی مونث قرار می‌گیرد.
- اگر کلمه تای گرد «ة» مونثساز داشته باشد. مثل: شجرة، حقیبة
- اگر کلمه الف مقصوره داشته باشد. مثل: کبری
- اگر کلمه الف ممدوده داشته باشد. مثل: أذکیاء
- اگر کلمه مونث مجازی باشد. مثل: عین (چشم)
نکته: اسامی مونث در عربی دو گونه هستند: مونث حقیقی و مونث مجازی. شمس، أرض، عین، اسم شهرها و کشورها، جمع‌های مکسر غیر عاقل و...از جمله اسامی مونث مجازی هستند که سه ویژگی ذکر شده بالا را ندارند.
گاهی اوقات کلماتی در زبان عربی پیدا میشود که علامت‌های اسم مونث را دارند اما در واقع برای مذکر به کار می‌روند. این نوع اسم‌ها در عربی مونث لفظی هستند. مثلا اسامی «طلحه» یا «معاویه» از نمونه‌های اسم مونث لفظی هستند که برای نامیدن مردها به کار می‌رود.
مفرد یا جمع بودن اسم در عربی
در زبان عربی یک اسم یا مفرد است، یا مثنی و یا جمع عربی. مفرد، همان حالت انفرادی و یکی بودن اسم است. در صورتی که اسم از نظر تعداد به عدد دو برسد باید آن را مثنی کنیم. در حالت سوم هم هر وقت از تعداد دو تا بیشتر بود، آن اسم یک اسم جمع محسوب میشود.
مهم‌ترین علامت اسم مثنی در عربی اضافه شدن «ان» و «ین» به انتهای کلمه است. تصمیم درباره اینکه کدام یک از آنها را باید به کار ببریم کاملا به «اعراب اسم در جمله» بستگی دارد. در صورتی که اسم مورد نظر در جمله مرفوع بود باید از «ان» و در شرایطی که منصوب یا مجرور بود باید از «ین» برای مثنی کردن آن استفاده کرد. برای درک بهتر این نکات، به جدول زیر توجه کنید.
| جدول شکل مثنی اسم در عربی | ||
| اسم مفرد | اسم مثنای مرفوع | اسم مثنای منصوب یا مجرور |
| مدرِّس | مدرِّسان | مدرِّسَیْنِ |
| جامعة | جامعتان | جامعتَیْنِ |
| سائق | سائقان | سائقعیْنِ |
| طبیبة | طبیبتان | طبیبتَیْنِ |
| لاعب | لاعبان | لاعبَیْنِ |
| مهندس | مهندسان | مهندسَیْن |
| طالبة | طالبتان | طالبتَیْن |
برای جمع کردن یک اسم میتوانیم از «ون» و «ین» استفاده کنیم. در این مورد هم، تصمیم درباره اینکه کدام یک از این حروف باید به انتهای اسم اضافه شود، دقیقا به اعراب اسم در جمله بستگی دارد. در صورتی که اعراب اسم مرفوع باشد باید از «ون» عوض رفع استفاده کنیم و در شرایطی که اعراب منصوب یا مجرور باشد، باید «ین» عوض نصب یا جر را برای جمع کردن اسم در جمله به کار ببریم.
آنچه که باید به آن توجه کنیم این است که در مثنی کردن اسم‌ها، جنسیت چندان مطرح نیست. اما در نوشتن شکل جمع آنها باید به جنسیت آن دقت کرد. دو علامت «ون» و «ین» برای جمع بستن اسامی مذکر است. در صورتی که بخواهیم یک اسم مونث را جمع ببندیم باید از «ات» در انتهای آن اسم استفاده کنیم.
نکته۱: به کار بردن «ات» برای جمع مونث در هر سه حالت رفع، نصب و جر درست است و فرقی به لحاظ اعرابی در کلمات ایجاد نمی‌کند.
نکته۲: حرف ت در «ات» جمع مونثساز فقط علامت رفع و جر می‌گیرد. حرکت فتحه هرگز در انتهای یک اسم جمع مونث قرار نمی‌گیرد.
برای درک بهتر این نکات بهتر است به جدول زیر توجه کنید.
| جدول شکل جمع اسم در عربی | ||
| اسم مفرد | اسم جمع مرفوع | اسم جمع منصوب یا مجرور |
| مدرِّس | مدرِّسون | مدرسین |
| جامعة | جامعاتُ | جامعاتِ |
| سائق | سائقون | سائقین |
| طبیبة | طبیباتُ | طبیباتِ |
| لاعب | لاعبون | لاعبین |
| مهندس | مهندسون | مهندسین |
| طالبة | طالباتُ | طالباتِ |
جمع مکسر
به جز جمع‌های سالم که علامت آنها مشخص است، نوع دیگری از جمع در عربی وجود دارد که به آن جمع مکسر می‌گویند. در این نوع از جمع قاعده و قانونی برای جمع بستن وجود ندارد و ساختمان اسم کاملا تغییر می‌کند. به این خاطر به این نوع از جمع «مکسر» می‌گویند که ساختمان اصلی اسم شکسته میشود و از آن حروفِ کلمهای جدید ساخته میشود. ممکن است گاهی اوقات، فهمیدن شکل مفرد جمع مکسر مشکل باشد. به مثال‌های زیر توجه کنید.
شجرة --> أشجار
طفل --> أطفال
کتاب --> کتب
رجل --> رجال
حقیبة --> حقايب
ثوب --> أثواب
رأس --> رؤوس
جامد یا مشتق بودن اسم در عربی
یکی از زیبایی‌های زبان عربی در به کار بردن قواعدی است که اجازه می‌دهد اسامی جدید ساخته شود و شکل عربی شده (معرب) آنها به کار برود. بر اساس همین قاعده یک اسم میتواند مشتق یا جامد باشد.
در صورتی که از ریشه یک فعل بر وزن‌های مختلف اسمی ساخته شود به آن «اسم مشتق» می‌گویند. در مقابل، اگر اسم از ریشه‌های فعل مشتق نشده و ذات مستقلی داشته باشد به آن «اسم جامد» می‌گویند. در این میان حالت سومی وجود دارد که آن را «اسم مصدر» می‌نامند که در واقع، همان مصدر فعل است.
با توجه به توضیحات گفته شده میتوانیم بگوییم اسم مشتق، اسمی است که سه حرف اصلی فعل را در خود داشته و به یکی از وزن‌های اسم‌ساز در عربی رفته باشد. از آنجا که وزن اسم‌های مشتق مشخص است، میتوانیم آنها را در دسته‌های «اسم فاعل عربی، اسم مفعول عربی، صفت مشبه عربی، اسم زمان و اسم مکان عربی، اسم آلت و اسم تفضیل» تقسیمبندی کنیم.
هر یک از این دسته‌بندی‌ها دارای وزن‌های مختص به خودش است که هر کدام از آنها را به اختصار بررسی می‌کنیم.
اسم فاعل
به اسم مشتقی که هدفش توصیف انجام دهنده کار در جمله باشد اسم فاعل می‌گویند. ساده‌ترین روش برای ساخت اسم فاعل این است که ریشه‌های یک فعل ثلاثی مجرد را به وزن فاعل ببریم و از آن اسم مشتق بسازیم. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.
ص د ق --> فاعل --> ف ا ع ل --> صادق
در صورتی که فعل مورد نظر ما ثلاثی مجرد نباشد و جزو افعال ثلاثی مزید باشد، باید از وزن مشخص دیگری استفاده کرد. وزن ساخت اسم فاعل برای فعل ثلاثی مزید «مفعِل» است. به این صورت که از شکل مضارع فعل مورد نظرمان استفاده می‌کنیم و «ی» ابتدای فعل مضارع را با «م» ابتدای مفعل جایگذاری می‌کنیم و از حرف صدادار کسره برای حرف یکی مانده به آخر آن استفاده می‌کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
یستَعمِلُ --> ی س ت ع م ل --> م + --ِ- --> مستعمِل
اسم مفعول
از اسم مفعول برای نشان دادن اینکه فعل جمله بر چه کسی یا چه چیزی واقع شده، استفاده می‌کنیم. همانند اسم فاعل، برای ساخت اسم مفعول از فعل ثلاثی مجرد نیز از وزن «مفعول» استفاده می‌کنیم و ریشه‌های فعل را به این وزن می‌بریم. مثال در زمینه اسم مفعول در زبان عربی فراوان است. مانند مثال های زیر:
مسعود - مغفول - ممنوع - محزون - معلوم
