فاعل چیست؟ | راه تشخیص فاعل – به زبان ساده

فاعل آن اسم یا گروه اسمی است که فعل جمله را انجام می‌دهد. پس فاعل همان انجام‌دهنده فعل جمله است. فاعل فقط در جمله‌هایی وجود دارد که فعل آن‌ها خاص است یعنی بر انجام کاری دلالت می‌کند. برای مثال «سهراب» در جمله «سهراب جوان با پدر خود می‌جنگید.» فاعل یعنی انجام‌دهنده فعل «می‌جنگید» است. در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با جمله و انواع آن آشنا شدیم. همچنین، در آموزش «نهاد و گزاره چیست؟ | به زبان ساده» به نقش نهاد در جمله اشاره کردیم. در این آموزش، می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که فاعل چیست و چه تفاوتی با نهاد دارد. همچنین تفاوت آن با فعل و مفعول و روش شناسایی آن را نیز توضیح می‌دهیم.

فاعل چیست؟

فاعل واژه‌ای عربی به معنای «به ‌جا آورنده» و «کُننده کاری» است و در دستور زبان به کلمه‌ای گفته می‌شود که انجام فعل را به آن نسبت می‌دهیم. برای مثال، در جمله «علی شیشه را شکست» کننده کار «علی» است که کار شکستن شیشه را انجام داده است. بنابراین، «علی» فاعل است. یا در جمله «دانش‌آموزان پایه سوم به خانه رفتند»، «دانش‌آموزان پایه سوم» فاعل هستند که عمل رفتن به خانه را انجام داده‌اند. بنابراین، به خاطر داشته باشید که فاعل کسی یا چیزی است که کاری انجام داده است. این نقش با نهاد تفاوت دارد و تفاوت‌های آن‌ها را در ادامه توضیح داده‌ایم.

فیلم مجموعه آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

نهاد چیست؟

ما با هر جمله‌ای که بر زبان می‌آوریم، درباره کسی یا چیزی خبری می‌دهیم. با توجه به چنین تعریفی می‌توان گفت جملاتی که به کار می‌بریم، از دو بخش تشکیل شده‌اند: یک بخش همان کس یا چیز است که درباره آن خبر می‌دهیم و به آن، نقش نهاد می‌گوییم و بخش دیگر خبر است که آن را گزاره می‌نامیم. بدین ترتیب، می‌توان چنین گفت که نهاد کلمه یا گروهی از کلمات است که درباره آن خبری می‌دهیم.

تفاوت فاعل با نهاد این است که نهاد دارای دو نوع فاعل یا مسند الیه است. مسند‌الیه آن نهادی است که خبری از وضعیت و حالت آن می‌دهیم و در جمله‌های با فعل اسنادی وجود دارد. فاعل نیز آن نهادی است که کننده کار است و گزاره خبری درباره آن بیان می‌کند و آن را در جمله‌های دارای فعل خاص می‌یابیم. در بخش بعد با جزئیات بیشتری از این نقش دستوری آشنا می‌شویم.

مفعول چیست؟

نقش مفعول، برعکس فاعل، کسی یا چیزی است که کاری روی آن انجام شده است. برای مثال، در همان جمله «علی شیشه را شکست» که انجام‌دهنده آن «علی» بود، «شیشه» مفعول است؛ زیرا عمل شکستن روی آن انجام شده و فاعل این کار را انجام داده است. اما در مورد جمله «شیشه شکست» چه می‌توانیم بگوییم؟ آیا «شیشه» مفعول است؟ خیر. در اینجا می‌گوییم «شیشه» نهاد است که درباره آن خبر شکستن را بیان کرده‌ایم. در واقع، فعل «شکست» در جمله اول گذارست و در جمله دوم ناگذر. در بخش بعد درباره این فعل‌ها بحث می‌کنیم.

فعل چیست؟

فعل کلمه‌ای است که انجام دادن کاری یا اتفاق افتادن چیزی یا داشتن حالتی در گذشته، حال و آینده را بیان می‌کند. فعل معمولاً در آخر جمله می‌آید و عبارتی که فعل نداشته باشد، جمله نیست. یکی از دسته‌بندی‌هایی که برای فعل‌های فارسی بیان می‌شود، قرار دادن آن‌ها در دو دسته فعل‌های گذرا و ناگذر است. فعل‌هایی که برای کامل شدن به مفعول نیاز ندارند، «فعل لازم» یا «فعل ناگذر» نامیده می‌شوند و فعل‌هایی را که با مفعول معنی پیدا می‌کنند، «فعل متعدی» یا « فعل گذرا» می‌نامیم.  برای مثال، در جمله «احمد کتاب را خرید» فعل «خریدن» گذراست و در جمله «احمد آمد»، فعل «آمدن» ناگذر است.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل و انواع آن را به طور کامل توضیح داده‌ایم.

تفاوت نهاد و فاعل چیست؟

همان‌طور که گفتیم، فاعل، کننده کار است و می‌تواند نقش نهاد جمله را داشته باشد. به یاد داشته باشید که هر نهادی لزوماً فاعل نیست. مثلاً‌ در جمله «هوا سرد بود»، «هوا» نهاد جمله است، اما کاری انجام نمی‌دهد. در واقع، ما با این جمله وضعیت هوا را بیان می‌کنیم و خبری از انجام دادن کاری توسط آن نمی‌دهیم. در اینجا «هوا» مسند الیه است، زیرا با توجه به آنچه گفتیم، «بود» یک فعل اسنادی است و با استفاده از این فعل، وضعیت و حالت هوا را بیان کرده‌ایم.

پس تفاوت فاعل و نهاد با یکدیگر در فعل جمله است و فاعل نوعی از نهاد محسوب می‌شود. نهاد آن جزئی است که در کل جمله درباره آن توضیح می‌دهیم و فاعل نوعی از نهاد است که فقط در جمله‌هایی با افعال خاص وجود دارد. فعل خاص در برابر افعال اسنادی وجود دارد و منظور از آن، هر نوع فعلی است که معنای انجام کاری را بدهد. مانند فعل خاص «رفتند» که برخلاف فعل اسنادی «شدند» معنای انجام کاری خاص (رفتن) را منتقل می‌کند.

روش تشخیص فاعل و مفعول در جمله

آنچه در بالا گفتیم، خود راهی برای تشخیص فاعل است. در واقع، بهترین کار برای تشخیص آن در جمله، همان تعریفش است. یعنی کافی است ببینیم که آیا در جمله خبری درباره کسی یا چیزی که کاری را انجام داده است بیان می‌کنیم یا خیر. در فارسی معیار، فاعل معمولاً در ابتدای جمله می‌آید.

مفعول نیز با توجه به تعریفش شناخته می‌شود. البته یک راه متداول که معمولاً از آن برای تشخیص مفعول استفاده می‌شود، این است که مفعول قبل از نشانه «را» می‌آید. مثلاً‌ در جمله «احمد ماشین را شست»، مفعول «ماشین» است که عمل شستن روی آن انجام شده است و می‌بینیم که قبل از «را» نیز آمده است. البته دقت کنید همیشه این‌گونه نیست که مفعول همراه با «را» بیاید. از طرفی، گاهی نیز «را» علامت مفعول نیست. این مورد به ویژه در متون قدیمی قابل مشاهده است.

در فهرست زیر، روش‌های تشخیص فاعل و مفعول را آورده‌ایم.

• تشخیص فاعل: چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل جمله
• تشخیص مفعول: چه‌کسی / چه‌چیزی + را + فعل جمله

معرفی فیلم آموزش فارسی پایه هشتم فرادرس

یکی از آموزش‌های دوره متوسطه فرادرس، فیلم آموزش فارسی پایه هشتم است که همه ۱۷ درس را پوشش می‌دهد و در ۷ ساعت و ۱۰ دقیقه تدوین شده است. در این آموزش، با آرایه های ادبی از قبیل تشبیه، واج‌آرایی، کنایه، جناس، قالب‌های شعر فارسی، ادبیات تعلیمی و... با مثال‌های متنوع آشنا می‌شوید. همچنین در بخش دانش‌های زبانی، نکات فراوانی را درباره اجزای جمله، گروه‌های اسمی و انواع وابسته‌های پیشین و پسین یاد می‌گیرید. علاوه بر این، با داستان‌هایی از زندگی شاعران و نویسندگان آشنا می‌شوید و ابیات و اصطلاحات مهم شعرها را به سادگی فرا می‌گیرید.

• برای مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه هشتم + اینجا کلیک کنید.

سوالات متداول درباره فاعل در زبان فارسی

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار در زمینه این نقش دستوری در زبان فارسی به اختصار پاسخ می‌دهیم.

فاعل چیست؟

به کلمه‌ای گفته می‌شود که انجام فعل یا کاری را به آن نسبت می‌دهیم.

نهاد چه تفاوتی با فاعل دارد؟

فاعل کننده کار است و می‌تواند نقش نهاد جمله را داشته باشد اما هر نهادی لزوماً از نوع فاعلی نیست زیرا نوع دیگری از نهاد نیز وجود دارد که در جمله‌های اسنادی وجود دارد و به‌ آن مسندالیه می‌گوییم.

تمرین مربوط به فاعل در زبان فارسی

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با فاعل می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این نوشته از مجله فرادرس درباره فاعل در زبان فارسی مطالبی را یاد گرفتیم. فهمیدیم که فاعل واژه‌ای عربی به معنای «به ‌جا آورنده» و «کُننده کاری» است و در دستور زبان به کلمه‌ای گفته می‌شود که انجام فعل یا کاری را به آن نسبت می‌دهیم. همچنین یاد گرفتیم که فاعل کننده کار است و می‌تواند نقش نهاد جمله را داشته باشد اما هر نهادی لزوماً فاعل نیست. برای تشخیص فاعل و مفعول یک راه متداولی وجود دارد و آن توجه به کلمه «را» است که معمولا بعد از مفعول می‌آید.