اجزای تشکیل دهنده خون چیست؟ — به زبان ساده

خون مایعی حاوی ذرات معلق در بدن انسان و معمولا به رنگ قرمز روشن است. این مایع به‌واسطه ترکیباتش وظیفه تغذیه و پاکسازی بافت‌ها و کمک به حفظ تعادل فشار اسمزی و ایمنی بدن را بر عهده دارد. خون را می‌توان به عنوان یک بافت با اجزای مختلف در نظر گرفت و این اجزا را بررسی کرد. اجزای تشکیل دهنده خون، سلول‌ها و برخی مواد آلی و معدنی هستند. به همین دلیل،‌ در این مطلب یاد می‌گیریم که اجزای تشکیل دهنده خون چیست و هریک چه عملکردی دارند.

خون چیست؟

خون مایعی در بدن انسان است که از دو بخش اصلی (پلاسما و سلول‌ها) تشکیل شده است. در یک فرد سالم پلاسما که در واقع بخش مایع خون به حساب می‌آید، حجم بیشتری از آن را به خود اختصاص می‌دهد. سلول‌های خونی به طور عمده شامل موارد زیر هستند.

• گلبول‌ قرمز
• گلبول‌های سفید
• پلاکت

خون و اجزای تشکیل دهنده آن به وسیله سیستم گردش خون سراسر بدن می‌چرخد و وظیفه آن تامین اکسیژن، مواد‌مغذی، مواد مورد نیاز برای تنظیم فعالیت‌های بافت و اندام‌ها و همچنین خارج‌کردن مواد زائد از آن‌هاست. حدود ۷ تا ۸ درصد وزن بدن هر انسان را خون تشکیل می‌دهد.

اجزای تشکیل‌‌ دهنده خون چیست ؟

بافت خون مخلوطی از سلول‌ها و پلاسما است که در ادامه به شرح جزئیات هر کدام می‌پردازیم.

پلاسما چیست ؟

قسمت مایع خون، پلاسما (در عامه خوناب) نام دارد که حدود ۵۵ درصد حجم آن را شامل می‌شود و پس از جداسازی با سانتریفوژ به صورت مایع زردی در بخش بالایی لوله آزمایش قرار می‌گیرد. به طور کلی ترکیبات این بخش را مواد زیر تشکیل می‌دهند.

• آب (حدود نود درصد حجم)
• یون‌ها
• پروتئین‌ها (آلبومین، فیبرینوژن، فاکتورهای انعقادی و ایمنی)
• قند
• چربی
• گازهای محلول (اکسیژن، دی‌اکسید کربن)ُ
• مولکول‌های انتقال پیام (هورمون‌ها)
• مواد زائد

تغییر غلظت این مواد منجر به تغییر فشار اسمزی پلاسما و در نتیجه، تغییر فشارخون می‌شود. همچنین تغییر فشار اسمزی پلاسما می‌تواند منجر به ادم بافتی شود.

وظیفه پلاسما چیست ؟

پلاسما به عنوان بستری برای انتقال سلول‌های خونی و پیام‌ها عمل می‌کند و چهار وظیفه اصلی در بدن بر عهده دارد.

• به تثبیت حجم و فشار خون کمک می‌کند.
• پروتئین‌های ضروری برای انعقاد و ایمنی در خون را فراهم می‌کند.
• الکترولیت‌هایی مثل سدیم و پتاسیم را به ماهیچه‌ها منتقل می‌کند.
• با حفظ تعادل pH به عملکرد مناسب سلول‌ها کمک می‌کند.

نکته: سرم، پلاسمای فاقد فاکتورهای انعقادی است.

اهدای پلاسما چیست ؟

اهدای پلاسما معمولا برای بیماران درگیر تروما، سوختگی، شوک، بیماران مبتلا به نقص فاکتورهای انعقادی و بیماری‌های جدی کبد انجام می‌شود. تزریق پلاسما به بیمار، حجم پلاسمای خون، فاکتورهای انعقادی و عملکرد ایمنی او را بهبود می‌دهد. در اهدای پلاسما سلول‌های خونی کامل از پلاسما جدا می‌شود. پلاسمای اهدا شده برای حفظ فاکتورهای انعقادی، ۲۴ ساعت منجمد می‌شود. پلاسمای منجمد شده را می‌توان تا یک سال ذخیره و در مواقع ضروری استفاده کرد.

در اهدای پلاسما، اهداکننده به دستگاهی متصل می‌شود، پلاسما در فرایند «پلاسمافرسیس» (Plasmapheresis) از بدن فرد خارج و سلول‌های خونی همراه سالین مجدد به بدن او باز می‌گردد. افرادی با گروه خونی AB، بهترین گزینه برای اهدای پلاسما هستند و پلاسمای آن‌ها برای همه گروه‌های خونی قابل استفاده است.

سلول‌های خونی چند گروه هستند؟

سلول‌های خونی معمولا حدود ۴۵ درصد حجم خون را تشکیل می‌دهند که شامل فهرست زیر هستند.

• گلبول قرمز
• گلبول سفید
• پلاکت

گلبول قرمز

گلبول‌ قرمز یا اریتروسیت بیشترین سلول‌های خونی هستند که اندازه کوچک و رنگ قرمز روشن دارند. این سلول‌ها در حالت بالغ فاقد میتوکندری و هسته هستند که امکان ذخیره هموگلوبین بیشتر و در نتیجه افزایش حمل اکسیژن را فراهم می‌کند اما سبب کاهش طول عمر سلول (۱۲۰ روز) می‌شود.

کوچک و مقعر بودن دو‌طرفه این سلول‌ها، آن‌ها را قادر به عبور از رگ‌های باریک می‌سازد اما شکنندگی سلول را افزایش می‌دهد. گلبول قرمز وظیفه حمل دی‌اکسید کربن به ریه را نیز بر عهده دارد. حمل $$CO_2$$ در این سلول‌ها به شکل متصل به هموگلوبین یا یون بی‌کربنات $$(HCO_3^-)$$ انجام می‌شود. تولید این سلول توسط سلول‌های بنیادی در مغز استخوان تحت تاثیر اریتروپویتین، هورمون ترشحی از بافت کلیه، است و پس از پایان چرخه عمر در کبد و طحال دفن می‌شود.

نکته: هماتوکریت حجم کل گلبول‌های قرمز موجود در خون است که به صورت درصد بیان می‌شود.

فیلم آموزش علوم تجربی – پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

گلبول سفید

گلبول‌های سفید یا لوکوسیت‌ها از دیگر اجزای تشکیل دهنده خون با تعداد بسیار کمتر اما بزرگ‌تر از گلبول‌های قرمز و دارای هسته و میتوکندری هستند. این سلول‌ها ۱ درصد کل حجم خون را به خود اختصاص داده‌اند و پس از جداسازی در لوله آزمایش به صورت بخش سفیدی، زیر پلاسما، دیده می‌شوند.

وظیفه شناخت و خنثی کردن پاتوژن‌ها و سلول‌های سرطانی بر عهده گلبول‌های سفید است. این سلول‌ها یکی از اعضای اصلی و مهم سیستم ایمنی هستند. بر اساس شکل ظاهری زیر میکروسکوپ، سلول‌ها به دو گروه گرانولوسیت (دانه‌دار) و آگرانولوسیت (بدون‌دانه) تقسیم می‌شوند.

• گرانولوسیت‌ها شامل نوتروفیل (بیشترین فراوانی و طول عمر کمتر از یک روز)، بازوفیل و ائوزینوفیل می‌شوند که در پاسخ آنی، واکنش‌های حساسیت و التهاب نقش دارند.
• آگرانولوسیت‌ها شامل مونوسیت‌ها و لنفوسیت‌ها می‌شود که به ترتیب به وسیله ترشح آنتی‌بادی در خون (ایمنی هومورال) و حمله به سلول‌های آلوده و سرطانی (ایمنی سلولی) نقش دارند.

این سلول‌های خونی به طور عمده در مغز استخوان ساخته می‌شوند اما ساخت یا بالغ شدن برخی از آن‌ها در تیموس، طحال و گره‌های لنفاوی صورت می‌گیرد.

پلاکت

پلاکت‌ها یا ترمبوسیت‌ها در واقع قطعات سلولی کوچک و بی‌رنگ و حاصل شکسته شدن سلول‌های مگاکاریوسیت (با منشأ مغز استخوان) هستند. در هنگام مواجهه با زخم - مثلا زمانی که انگشت خود را با چاقو بریده‌اید و خونریزی دارد - پلاکت‌ها مواد شیمیایی ترشح می‌کنند که به عنوان سیگنال عمل می‌کنند و سبب جذب پلاکت‌های بیشتر به محل زخم و راه‌اندازی آبشار ضدانعقادی می‌شوند.

افزایش بیش از حد این قطعات سلولی در خون سبب ایجاد لخته در عروق و سکته قلبی و کاهش بیش از حد‌ آن می‌تواند منجر به خونریزی گسترده شود.

منشا اجزای تشکیل‌ دهنده خون چیست ؟

آب، املاح، مواد مغذی و چربی موجود در پلاسمای خون توسط مواد جذب شده در لوله گوارش و پروتئین‌های آن توسط سلول‌های «رتیکولواندوتلیال» (Reticuloendothelial) کبدی تامین می‌شود. سلول‌های خونی از سلول‌های بنیادیِ خون‌ساز موجود در مغز استخوان منشأ می‌گیرند. در فرایند تقسیم، سلول‌ها ابتدا به دو دسته لنفوئید و میلوئید تقسیم می‌شوند. سپس سلول‌های لنفوئیدی به لنفوسیت‌ها و سلو‌ل‌های میلوئیدی به گلبول‌های قرمز و سایر گلبول‌های سفید تمایز می‌یابند.

بیماری های مرتبط با اجزای تشکیل دهنده خون

در این بخش به توضیح مختصری از برخی بیماری‌های مرتبط با اجزای تشکیل دهنده خون می‌پردازیم. این بیماری‌ها را می‌توان به سه دسته کلی زیر تقسیم کرد.

• انواع کم‌خونی (آنمی):‌کم‌خونی مختلفی داشته و به دلایل متفاوتی می‌تواند بروز پیدا کند. که در ادامه بررسی شده‌اند.
  • ناشی از فقر آهن: این کم‌خونی به دلیل کمبود هموگلوبین یا گلبول‌قرمز ایجاد می‌شود. در این حالت، اکسیژن‌رسانی به سلول‌ها به میزان مورد نیاز صورت نمی‌گیرد.
  • گلبول قرمز داسی‌شکل: این اختلال ژنتیکی، منجر به تغییر شکل گلبول قرمز می‌شود. در این وضعیت، هموگلوبین شکلی غیرعادی پیدا می‌کند و قادر به حمل مناسب اکسیژن نیست. این هموگلوبین، هموگلبین S نام دارد.
  • تالاسمی: تالاسمی نیز یک اختلال ژنتیکی است. تغییرات ژنتیکی در این وضعیت سبب کاهش میزان مولکول هموگلوبین در بدن می‌شود.
• اختلالات انعقادی:‌ انعقاد یک فرآیند ضروری در بدن است اما اختلال در آن اثرات جبران ناپذیری ایجاد می‌کند.
  • ازدیاد فاکتورهای انعقادی: تشکیل لخته در رگ خونی و سپس جریان یافتن آن در رگ‌ها می‌تواند منجر به آمبولی ریه شود.
  • هموفیلی: یک بیماری ژنتیکی است که  به کاهش فاکتورهای انعقادی در خون  منجر می‌شود. مبتلایان به این بیماری دچار خونریزی‌ گسترده و کبودی‌ خودبه‌خودی می‌شوند.
• سرطان:‌ این اختلال بیشتر به سلول‌های خونی ارتباط دارد و به سه دسته زیر تقسیم می‌شود.
  • لوکمیا: انواع زیادی از این سرطان شناخته شده‌است که برخی در کودکان و برخی در بزرگسالان بروز می‌کند. در این بیماری گلبول‌های سفید خون دچار مشکل می‌شوند.
  • میلوما: در این وضعیت سلول‌های لنفوسیت غیر طبیعی به اسم سلول‌های پلاسمایی ایجاد می‌شود که در مغزاستخوان تجمع یافته و علیه سلول‌های سالم آنتی‌بادی تولید می‌کنند.
  • لنفوما:مربوط به گلبول‌های موجود در سیستم لنفاوی است که منجر به ایجاد سرطان پراکنده در بدن می‌شود.

جمع‌بندی

اجزای تشکیل دهنده خون سلول‌ها و پلاسما هستند. سلول‌های خونی، طیفی از وظایف را بر عهده دارند که از اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها تا کمک به حفظ ایمنی بدن و انعقاد خون را شامل می‌شوند. پلاسما بستری برای حمل سلول‌ها و مواد آلی و معدنی ضروری است و نقش مهمی در تنظیم فشار خون دارد. منشا سلول‌های خونی، سلول‌های خون‌ساز مغزاستخوان هستند که اختلال در آن‌ها می‌تواند فرد را به سرطان مبتلا کند.

همچنین، اختلال در عملکرد یا ساختار اجزای تشکیل دهنده خون می‌تواند فرد را به بیماری‌ها یا اختلالاتی مثل انواع کم‌خونی، مشکلات انعقادی و ادم دچار کند.