هماتوکریت چیست؟ | نحوه آزمایش، اندازه گیری، اختلالات و درمان

هماتوکریت (Ht یا HCT)، درصد حجمی (حجمی درصد) گلبول‌های قرمز خون (گلبول قرمز) در خون است که به عنوان بخشی از آزمایش خون اندازه‌گیری می‌شود. اندازه‌گیری هماتوکریت، به تعداد و اندازه گلبول‌های قرمز خون بستگی دارد. به طور معمول 40/7 – 50/3 men برای مردان و 36/1 – 44/3 برای زنان است. همراه با غلظت هموگلوبین، شمارش گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها بخشی از نتایج شمارش کامل خون در افراد است. در این مطلب درباره نحوه آزمایش، اندازه‌گیری، علل و درمان اختلالات هماتوکریت صحبت خواهیم کرد.

هماتوکریت چیست؟

هماتوکریت، نسبت حجم گلبول‌های قرمز به حجم کل خون است. ابزاری برای اندازه‌گیری نسبت حجم گلبول‌های قرمز خون به حجم کل خون، معمولاً توسط سانتریفیوژ اندازه‌گیری می‌شود. هدف از گلبول‌های قرمز انتقال اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌های بدن است، هماتوکریت، نمونه خون یعنی درصد حجم گلبول‌های قرمز خون، می‌تواند به عنوان مرجع توانایی آن در رساندن اکسیژن تبدیل شود.

فیلم آموزش زیست شناسی ۲ – زیست پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

سطح هماتوکریتِ خیلی زیاد یا خیلی پایین نشان‌دهنده یک اختلال خونی، کمبود آب بدن یا سایر شرایط پزشکی باشد. هماتوکریتِ غیرطبیعی ممکن است کم خونی، کاهش مقدار کل گلبول‌های قرمز خون را نشان دهد، هماتوکریتِ غیرطبیعی بالا پلی‌سیتمی نامیده می‌شود و هر دو به طور بالقوه اختلالات تهدید کننده زندگی هستند. پیش از این در مجله فرادرس مطلب کم خونی یا آنمی | علل، علائم، انواع و درمان در مورد این بیماری، علل، علائم و درمان آن منتشر شده است که برای اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توانید آن را مطالعه کنید.

روش‎ اندازه گیری هماتوکریت ‌چیست؟

با استفاده از تجهیزات آزمایشگاهی مدرن، هماتوکریت را می‌توان توسط دستگاه تجزیه و تحلیل خودکار محاسبه کرد و یا بسته به تولید کننده آنالیز، مستقیماً اندازه‌گیری کرد. هماتوکریت محاسبه شده با ضرب تعداد گلبول‌های قرمز در حجم متوسط ​​سلول تعیین می‌شود. هماتوکریت، کمی دقیق‌تر است زیرا PCV شامل مقادیر کمی از پلاسمای خون است که بین سلول‌های قرمز گیر افتاده است. هماتوکریت، به عنوان یک درصد تخمینی ممکن است با سه برابر شدن غلظت هموگلوبین در گرم در دسی‌لیتر به دست آید.

فیلم آموزش اصول کار در آزمایشگاه بالینی در فرادرس

کلیک کنید

حجم سلول‌ها (PCV) را می‌توان با سانتریفیوژ خون تیمار شده با EDTA یا هپارین در یک لوله مویرگی (همچنین به عنوان لوله میکروهماتوکریت شناخته می‌شود) در 10،000 دور در دقیقه به مدت پنج دقیقه تعیین کرد. این کار باعث جدا شدن خون به لایه‌های تشکیل‌دهنده خود می‌شود. حجم گلبول‌های قرمز تقسیم بر حجم کل نمونه خون، PCV را به دست می‌دهد. از آنجا که از یک لوله استفاده شده است، این کار می‌تواند با اندازه‌گیری طول لایه‌ها نیز محاسبه شود.

روش دیگر برای اندازه‌گیری سطح هماتوکریت روش‌های نوری مانند اسپکتروفتومتری است. از طریق دیفرانسیل اسپکتروفتومتری، تفاوت در تراکم نوری یک نمونه خون که از طریق لوله‌های شیشه‌ای کوچک مته سوراخ می‌شود در طول موج‌های ایزوزبست برای دئوکسی هموگلوبین و اکسی هموگلوبین و محصول قطر مجرا و هماتوکریت، یک رابطه خطی ایجاد می‌کند که برای اندازه گیری سطح هماتوکریت استفاده می‌شود. خطرات و عوارض جانبی اندکی در آزمایش هماتوکریت وجود دارد.

افراد ممکن است بیش از حد طبیعی خونریزی، هماتوم، بیهوشی و احتمالاً عفونت را تجربه کنند. در حالی که از سطح هماتوکریت شناخته شده در تشخیص شرایط استفاده می‌شود، ممکن است به دلیل هماتوکریت، اندازه‌گیری غلظت گلبول‌های قرمز خون از طریق حجم در نمونه‌ خون، گاهی اوقات امکان‌پذیر نباشد. توده گلبول‌های قرمز خون تشکیل نمی‌شود و بنابراین تغییرات در جرم می‌تواند سطح هماتوکریت را تغییر دهد یا در عین حال که باعث بروز علائم در فرد شده است، قابل تشخیص نباشد.

به علاوه در مواردی خون برای آزمایش به طور ناخواسته نزدیک به یک خط داخل وریدی کشیده می‌شود که سلول‌های قرمز یا مایعات را تزریق می‌کند. در این شرایط، سطح هموگلوبین در نمونه خون برای بیمار سطح واقعی نخواهد بود زیرا نمونه حاوی مقدار زیادی از مواد تزریق شده است و نه آنچه در خون در گردش رقیق می‌شود. یعنی اگر سلول‌های قرمز تهیه شوند، نمونه حاوی مقدار زیادی از آن سلول‌ها خواهد بود و هماتوکریت، به صورت کاذب بسیار بالا خواهد بود.

در یکی از آموزش‌های فرادرس، هماتولوژی، ایمنولوژی خون و طب انتقال خون با زبانی ساده، از مباحث مقدماتی تا پیشرفته گنجانده شده‌اند که برای دانشجویان پزشکی، پیراپزشکی، هماتولوژی و داوطلبین کنکور مقاطع مختلف این رشته‌ها توصیه می‌شود و اطلاعات پایه‌ای برای درک بهتر هماتوکریت و اختلالات آن را نیز ارائه می‌دهد.

• برای مشاهده فیلم آموزش ایمونوهماتولوژی (Immunohematology) و طب انتقال خون + اینجا کلیک کنید.

آزمایش هماتوکریت چیست؟

آزمایش هماتوکریت، آزمایشی است که نسبت خون را به گلبول‌های قرمز (RBC) تشکیل می‌دهد. خون از گلبول قرمز، گلبول‌های سفید خون و پلاکت‌های معلق در بخشی از مایعات به نام پلاسما تشکیل شده است. هماتوکریت، نسبتی از حجم گلبول‌های قرمز خون به حجم همه این اجزا در کنار هم است که خون کامل نامیده می‌شود. مقدار به صورت درصد یا کسر بیان می‌شود. به عنوان مثال، مقدار هماتوکریت 40 درصد به این معنی است که 40 میلی‌لیتر گلبول قرمز در 100 میلی‌لیتر خون کامل وجود دارد. پیش از این در مجله فرادرس مطلب آزمایش خون | روش خواندن، انواع و علائم اختصاری نوشته شده است که می‌تواند به شما در خواندن جواب آزمایشات خون کمک کند.

آزمایش هموگلوبین در فواصل منظم یا به عنوان بخشی از شمارش کامل خون (CBC) در طی یک معاینه معمول سلامتی یا هنگامی که علائم و نشانه‌های کم خونی (ضعف، خستگی) یا پلی سیتمی (سرگیجه، سردرد) دارید، برای کنترل اختلالی که بر گلبول قرمز تأثیر گذار است و ارزیابی اثربخشی درمان خواهد بود. نمونه خون از ورید یا توسط انگشت (کودکان و بزرگسالان) یا پاشنه (نوزادان) گرفته می‌شود. برای تعیین نسبت خونی که از گلبول‌های قرمز ایجاد شده است، به منظور غربالگری، کمک به تشخیص یا نظارت بر شرایطی که بر گلبول قرمز تأثیر می‌گذارند. به عنوان بخشی از یک معاینه روتین بهداشتی یا اگر پزشک مراقبت‌های بهداشتی مشکوک به کم خونی یا پلی سیتمی است.

آزمایش هماتوکریت، یک روش نسبتاً سریع و ساده برای ارزیابی گلبول‌های قرمز خون و بررسی شرایطی مانند کم خونی است. این آزمایش اغلب همراه با سطح هموگلوبین انجام می‌شود و همچنین یکی از مؤلفه‌های شمارش کامل خون (CBC) است، گروهی از آزمایشات که اغلب در ارزیابی کلی سلامت شما استفاده می‌شود. هماتوکریت هم تعداد گلبول‌های قرمز خون و هم حجم آن‌ها را منعکس می‌کند (متوسط ​​حجم بدن یا MCV). اگر تعداد یا اندازه گلبول قرمز کاهش یابد، هماتوکریت و بالعکس کاهش می‌یابد.

به طور کلی، هماتوکریت هنگامی افزایش می‌یابد که تعداد گلبول‌های قرمز خون افزایش یابد و هماتوکریت در صورت کاهش گلبول قرمز، به کمتر از حد طبیعی کاهش می‌یابد. گلبول قرمز در مغز استخوان تولید می‌شود و با بلوغ یا تقریباً بالغ شدن در جریان خون آزاد می‌شود. آن‌ها به طور معمول تقریباً 37 تا 49 درصد از حجم خون را تشکیل می‌دهند. گلبول قرمز حاوی هموگلوبین است، پروتئینی که به اکسیژن متصل می‌شود.

عملکرد اصلی گلبول قرمز انتقال اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌ها و اندام‌های بدن است. آن‌ها همچنین بخش کوچکی از دی اکسید کربن، یک محصول جانبی متابولیسم سلول را از بافت‌ها و اندام‌ها به ریه‌ها منتقل می‌کنند، جایی که این مولکول دفع می‌شود. طول عمر معمول گلبول قرمز 120 روز است و مغز استخوان باید به طور مداوم گلبول قرمز جدید تولید کند تا جایگزین آن‌هایی شود که پیر می‌شوند و از بین می‌روند یا در اثر خونریزی از بین می‌روند. بعضی شرایط می‌توانند بر تولید گلبول قرمز جدید توسط مغز استخوان تأثیر بگذارند.

شرایط دیگر ممکن است بر طول عمر گلبول قرمز در گردش خون تأثیر بگذارند. اگر تخریب گلبول قرمز (همولیز) یا از دست دادن گلبول قرمز (خونریزی) افزایش یابد و یا مغز استخوان نتواند سریعاً گلبول‌های جدید ایجاد کند، در این صورت تعداد کلی گلبول قرمز و هماتوکریت، کاهش می‌یابد و در نتیجه کم خونی ایجاد می‌شود. در کم خونی، بدن توانایی رساندن اکسیژن کافی به بافت‌ها و اندام‌ها را ندارد و در نهایت باعث خستگی و ضعف خواهد شد. در پلی سیتمی، مقدار زیادی گلبول قرمز تولید می‌شود (در نتیجه باعث افزایش هماتوکریت می‌شود) و با افزایش غلظت خون، سرعت جریان خون کاهش پیدا می‌کند و عوارضی را به دنبال دارد.

مقدار نرمال هماتوکریت چقدر است؟

محدوده طبیعی هماتوکریت به سن و بعد از بلوغ به جنسیت فرد بستگی دارد. میزان طبیعی در جدول زیر ذکر شده‌اند.

این مقادیر ممکن است بر اساس روش و دستگاه، در آزمایشگاه‌های مختلف کمی متفاوت باشند.

هماتوکریت پایین یعنی چه؟

به فردی که هماتوکریت کمی دارد کم خون گفته می‌شود که دلایل زیادی برای آن وجود دارد. هماتوکریت پایین به این معنی است که درصد گلبول‌های قرمز خون در سن، جنس یا شرایط خاص آن شخص (مثلاً بارداری یا در صورت زندگی در ارتفاع زیاد) زیر حد طبیعی است.

فیلم آموزش ایمونوهماتولوژی Immunohematology و طب انتقال خون در فرادرس

کلیک کنید

علت هماتوکریت پایین چیست؟

برخی از دلایل رایج کاهش هماتوکریت این موارد هستند:

• از دست دادن خون (در اثر آسیب تروماتیک، جراحی، خونریزی و سرطان روده بزرگ)
• کمبود تغذیه‌ای (آهن، ویتامین B12، فولات)
• مشکلات مغز استخوان (جایگزینی مغز استخوان به دلیل سرطان، سرکوب توسط داروهای شیمی درمانی، نارسایی کلیه)
• هموگلوبین غیرطبیعی (کم خونی سلول داسی شکل)

هماتوکریت پایین در بارداری

در دوران بارداری، بدن خون بیشتری تولید می‌کند تا از رشد جنین حمایت کند. اگر زنان باردار آهن کافی یا سایر مواد مغذی کافی دریافت نکنند، بدن قادر به تولید گلبول‌های قرمز لازم برای تولید خون اضافی نیست. البته در دوران بارداری کم خونی خفیف طبیعی است. اندازه‌گیری هموگلوبین و هماتوکریت در دوران بارداری معمول است. سطح طبیعی هموگلوبین برای زنان در سنین باروری 12 تا 16 گرم در دسی‌لیتر است.

حداقل مقدار طبیعی آن در سه ماهه اول و سوم بارداری 11 گرم در دسی‌لیتر و در سه ماهه دوم 10/5 گرم در دسی‌لیتر است. مقدار آن به دلیل کم خونی کمتر از حد نرمال و به دلیل گلبول قرمز از حد نرمال بالاتر می‌رود. مقادیر طبیعی هماتوکریت از 36 تا 48 درصد برای زنان در سنین باروری تعیین شده است. علت کاهش آن در بزرگسالان و در دوران بارداری کم خونی و دلایل افزایش آن اختلالات میلوپرولیفراتیو، بیماری انسداد ریوی مزمن و سایر بیماری‌های ریوی هیپوکسیک است.

هموگلوبین و هماتوکریت از طریق خون کامل تازه اندازه‌گیری می‌شوند و به حجم پلاسما وابسته هستند. بنابراین عواملی مانند کم آبی و همچنین کمبود آب بدن می‌توانند نتایج آزمایش را تحت تأثیر قرار دهند. در حقیقت، هماتوکریت پارامتر دقیق‌تری نسبت به هموگلوبین برای تعیین نسبت حجم گلبول‌های قرمز به کل خون است. ویسکوزیته خون قابل تغییر است که با رگ‌های خونی و سطح جریان خون، غلظت پلاسمای خون، غلظت حجم سلول‌های خون و هماتوکریت همراه است. بنابراین، تغییر در پارامترهای ذکر شده می‌تواند هشداری برای بارداری پر خطر باشد.

علائم هماتوکریت پایین چیست؟

داشتن سطح هماتوکریت پایین که گاهی اوقات کم خونی هم نامیده می‌شود، باعث بروز علائمی می‌شود که می‌توانند زنگ خطر باشند:

• خستگی
• عدم تمرکز
• تنگی نفس
• سردرد
• قاعدگی سنگین
• بدخلقی

درمان هماتوکریت پایین چیست؟

درمان اصلی هماتوکریتِ پایین خصوصا در مواردی که این مقدار اندک باشد تغییر در رژیم غذایی و در صورت منع پزشکی، افزایش مصرف موارد زیر است:

• افزایش مصرف گوشت قرمز (به ویژه جگر)
• ماهی و میگو
• میوه خشک مانند زردآلو، آلو و هلو)
• سبزیجات دارای برگ سبز تیره همچون اسفناج
• لوبیا، نان و غلات غنی شده با آهن

خوردن غذاهای غنی از ویتامین C (مرکبات، بروکلی و گوجه فرنگی) به جذب آهن کمک می‌کنند. برخی غذاها مانند قهوه، چای، شیر، فیبر و پروتئین سویا مانع جذب آهن می‌شوند. اجتناب از چنین غذاهایی باعث می‌شود آهن بیشتری از رژیم غذایی و یا مکمل‌های آهن جذب شود.

مکمل‌های بدون نسخه به راحتی در دسترس هستند و شایع‌ترین عارضه جانبی آن‌ها ناراحتی معده است که می‌توان با تغییر مکمل آهن و امتحان کردن نمونه‌های مختلف از نمک‌های آهن به مورد مناسب مصرف رسید. با این حال، از آنجا که علل متعدد دیگری نیز ممکن است باعث کاهش هماتوکریت شوند، مراجعه به پزشک متخصص و انجام آزمایشات لازم قبل از مصرف هر نوع مکمل توصیه می‌شود تا علت دقیق هماتوکریت پایین را تعیین کنند.

هماتوکریت بالا یعنی چه؟

سطح هماتوکریتِ بالاتر از میزان طبیعی نشان‌دهنده افزایش غیر طبیعی شمارش گلبول‌های قرمز خون است. برخی از دلایل افزایش هماتوکریت عبارتند از:

• هماتوکریت‌های بالا در افرادی که در ارتفاعات زندگی می‌کنند و در افراد سیگاری مزمن دیده می‌شود.
• کمبود آب بدن، هماتوکریت کاذب ایجاد می‌کند که با بازیابی تعادل مایعات مناسب از بین می‌رود.
• بیماری ریوی
• تومورهای خاص
• اختلال مغز استخوان معروف به پلی سیتمی روبرا ​​ورا
• سو مصرف داروی اریتروپویتین (اپوژن) در ورزشکاران برای دوپینگ

علائم هماتوکریت بالا چیست؟

تجربه برخی علائم ممکن است نشان‌دهنده نیاز به آزمایش هماتوکریت و احتمال بالا بودن هماتوکریت باشند. اگر علائم زیر را دارید، باید با پزشک در مورد مناسب بودن یا نبودن آزمایش هماتوکریت صحبت کنید، هماتوکریت بالا علائمی همچون موارد زیر را دارد:

• خستگی مفرط
• تنگی نفس
• پوست برافروخته
• تعریق زیاد
• سرگیجه
• درد مفاصل
• خارش بدن
• سردرد

علل هماتوکریت بالا چیست؟

اگر آزمایش هماتوکریت، بالا بودن مقدار آن را نشان می‌دهد، این بدان معناست که تعداد گلبول‌های قرمز خون بیش از حد معمول هستند. سطح بالای هماتوکریت می‌تواند به دلیل شرایط زمینه‌ای مانند موارد زیر باشد:

• کمبود آب بدن
• مسمومیت با مونوکسید کربن
• بیماری قلبی مادرزادی
• بیماری مغز استخوان (پلی سیتمی ورا)
• زخم ریه
• کاهش اکسیژن خون که اغلب ناشی از بیماری‌های ریوی است
• اریتروسیتوز (بالا بودن مقدار گلبول قرمز خون)

مقادیر غیر طبیعی بالای گلبول‌های قرمز لزوماً به معنی ابتلا به یکی از بیماری‌های ذکر شده نیست. سطح بالای هماتوکریت می‌تواند به این معنی باشد که ممکن است یک بیماری جدی مانند بیماری قلبی داشته باشید اما برای تشخیص دقیق، پزشک آزمایش‌های دیگری را برای اطمینان تجویز خواهد کرد.

درمان هماتوکریت بالا چیست؟

در بیماران با هماتوکریت 60 درصد یا بالاتر، ویسکوزیته خون افزایش یافته و اکسیژن‌رسانی بافت به خطر می‌افتد. شیوع عوارض قلبی عروقی افزایش یافته است. فلبوتومی فوری اغلب انجام می‌شود اما اگر حجم گلبول های قرمز زیاد نشود و از حجم پلاسما و کل خون کاسته شود، ممکن است فلبوتومی مضر باشد. تغییراتی در سبک زندگی خاص مانند ترک سیگار و هیدراته ماندن، می‌تواند به کاهش تعداد گلبول‌های قرمز خون کمک کند. هیدراته ماندن بسیار مهم است زیرا مایعات کمک می‌کنند تا خون بیش از حد غلیظ نشود. به غیر از تغییر سبک زندگی، پزشک ممکن است دارویی برای کمک به سطح بالای هماتوکریت تجویز کند.

به طور معمول داروهای رقیق کردن خون مانند آسپرین تجویز می‌شوند زیرا افرادی که بیش از حد گلبول قرمز دارند بیشتر در معرض لخته شدن خون هستند. سایر داروهایی که پزشکان برای بالا رفتن سطح هماتوکریت تجویز می‌کنند، احتمالاً در معالجه شرایطی هستند که بدن باعث تولید بیش از حد سلول‌های قرمز خون مانند مغز استخوان یا بیماری های قلبی می شود. فلبوتومی (خون‌ریزی) یک روش رایج برای کنترل تعداد بالای گلبول‌های قرمز خون است. در فلبوتومی با خونگیری به کاهش غلظت جریان خون کمک می‌شود.