هکسره چیست؟ – توضیح نحوه استفاده و قوانین با مثال

«هِکَسره» کلمه‌ و اصطلاحی برای نشان دادن تمایزها و تفاوت‌های میان «ه» غیرملفوظ و «ـِ» است. این کلمه به یکی از غلط‌های املایی رایج در اینترنت و رسانه‌های دیجیتال اشاره دارد. بحث هکسره و غلط‌‌های متداول آن در شکسته‌نویسی و هنگام تبدیل فارسی محاوره به فارسی نوشتاری کاربرد دارد. این موضوع در ارتباط مستقیم با حوزه ویرایش و درست‌نویسی قرار می‌گیرد. در این مطلب از مجله فرادرس، به این سؤال پاسخ می‌دهیم که هکسره چیست و چگونه می‌توان «ه» و «ـِ» را از یکدیگر تشخیص داد.

در ادامه، با مثال‌های متنوع، روش تشخیص «ه» از کسره را با هم مرور می‌کنیم و نکته‌هایی را برای شناسایی آن‌ها از یکدیگر بیان می‌‌کنیم. در مرحله بعد، مثال‌هایی را از کاربردهای متنوع هکسره در جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم و تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث در اختیارتان می‌گذاریم.

هکسره چیست؟

اگر به ساختار کلمه «هکسره» دقت کنیم، می‌بینیم این کلمه در واقع ترکیبی است از دو بخش «ه» و «کسره». هکسره به معنای تقابل و تمایز «ه» و «ـِ» است. هکسره در واقع نوعی غلط املایی رایج است که هنگام شکسته‌نویسی و تبدیل فارسی گفتاری به نوشتاری رخ می‌دهد.

برای آشنایی با سایر غلط‌های رایج نگارشی و یادگیری اصول درست‌نویسی، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش ویراستاری و مهارت‌های درست‌نویسی فرادرس مراجعه کنید.

با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.

فیلم آموزش ویراستاری و مهارت های درست نویسی در فرادرس

کلیک کنید

در بسیاری از موارد، به‌خصوص در فارسی گفتاری، «ه» و کسره «ـِ» هر دو به‌صورت «e» تلفظ می‌شوند. به همین دلیل، فارسی‌زبانان زمانی که می‌خواهند صورت تلفظی کلمه‌ها را با خط فارسی بنویسند، ممکن است نتوانند تشخیص بدهند که کجا باید «e» را به‌صورت «ه» بنویسند و کجا باید برای نشان دادن آن از «ـِ» استفاده کنند.

برای اینکه بدانید هکسره چیست و به چه موضوعی اشاره دارد، مثالی را با هم بررسی می‌کنیم.

در کادر زیر، جمله‌ای را مشاهده می‌کنید که در آن هم از «ـِ» و هم از «ه» استفاده شده است. «ـِ» که بین «کتاب» و «پارسا» آمده است، کسره اضافی است. «کتاب»، «پارسا» و «کسره» میان آن‌ها، روی‌هم‌رفته یک ترکیب اضافی را تشکیل داده‌اند.

اگر به انتهای جمله دقت کنیم، می‌بینیم که به‌جای فعل ربطی «است» از واژه‌بست فعلی «ه» استفاده شده است. فارسی‌زبان در محاوره، معمولاً به‌جای فعل «است» از «ه» استفاده می‌کنند.

در این مثال، هم «ـِ» و هم «ه» به‌صورت «e» تلفظ می‌شوند.

اکنون اگر کسی، بدون اینکه حالت نوشتاری جمله بالا را ببیند، صرفاً آن را بشنود، ممکن است در تشخیص «ـِ» و «ه» از یکدیگر دچار مشکل شود، زیرا هر دو به یک شکل تلفظ می‌شوند.

همچنین کسی که با کاربردهای متفاوت «ـِ» و «ه» آشنا نباشد، ممکن است در نوشتار نیز آن‌ها را اشتباهی به‌جای هم به کار ببرد. هکسره و نکته‌های آن، دقیقاً به همین مبحث، یعنی تشخیص «ـِ» از «ه» و کاربرد درست هرکدام از آن‌ها اشاره دارد.

تا اینجا با موضوع اصلی هکسره آشنا شدید و آموختید که در ویرایش و درست‌نویسی، کاربرد هکسره چیست. در بخش‌های بعد، نشان می‌دهیم که چگونه و با چه روش‌هایی می‌توان «ـِ» و «ه» را از هم تشخیص داد و آن‌ها را بدون اشتباه به کار برد.

روش تشخیص و قانون هکسره چیست؟

در بخش قبلی یاد گرفتید که هکسره چیست و چه نقشی در تشخیص «ـِ» و «ه» دارد. در ادامه، به تفاوت‌های این تکواژها و روش شناسایی آن‌ها اشاره می‌کنیم.

فیلم آموزش ویراستاری و مهارت های درست نویسی در فرادرس

کلیک کنید

روش‌ها و قوانین تشخیص هکسره عبارتند از:

• قرار دادن «است» به جای «-ِ» یا «ه»
• توجه به معرفه یا نکره بودن اسم
• واج /-ِ/ در ساختار کلمه
• «ـِ» در ترکیب اضافی و وصفی
• گذاشتن «ه» به جای شناسه فعلی
• وجود «ه» در صورت محاوره برخی از کلمات

در بخش‌های بعدی، این موارد را با مثال آموزش می‌دهیم.

قرار دادن «است» به جای «-ِ» یا «ه»

در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که در فارسی محاوره، به‌جای فعل اسنادی «است» از «ه» استفاده می‌شود. به‌عبارت دیگر، «ه» نوعی واژه‌بست فعلی است که در فارسی محاوره و در انتهای جمله‌های اسنادی، جایگزین فعل «است» می‌شود.

فعل‌های اسنادی را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش رایگان مسند و فعل اسنادی در فارسی فرادرس بیاموزید.

برای نشان دادن این واژه‌بست در خط فارسی، همیشه از «ه» استفاده می‌کنیم، نه «ـِ». برای روشن‌تر شدن این نکته، به مثال‌های جدول زیر دقت کنید.

با توجه به این نکته، نتیجه می‌گیریم که هرگاه شک داشتید، تکواژ «e» را باید به‌صورت «ه» بنویسید یا «ـِ»، فقط لازم است به‌جای آن، فعل «است» را قرار بدهید. اگر نتیجه آن معنادار بود، باید «ه» را به کار ببرید. در صورتی که جمله مورد نظر، بی‌معنا شد، باید از «-ِ» استفاده کنید.

البته این روش زمانی کاربرد دارد که تکواژ «e» در انتهای جمله اسنادی به کار رفته باشد. به کمک مثال‌های زیر، به‌خوبی می‌آموزید که در رابطه با جمله‌های و فعل‌های اسنادی، کاربرد هکسره چیست. مثال اول، نوعی جمله اسنادی است. اگر «ه» انتهای این جمله را حذف کنیم و به‌جای آن، فعل «است» را قرار بدهیم، جمله معنادار «بچه بیدار است.» ساخته می‌‌شود. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که در انتهای این جمله به‌درستی از «ه» استفاده شده است.

در مثال دوم، بین کلمه‌های «لباس» و «بچه»، تکواژ «e» وجود دارد. اگر به‌جای آن، «است» بگذاریم، جمله بی‌معنای «لباس است بچه خشک شد.» ساخته می‌شود. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که «e» در این جمله، نشان‌دهنده واژه‌بست «ه» نیست و باید آن را به‌صورت کسره «ـِ» بنویسیم.

توجه به معرفه یا نکره بودن اسم

اسم‌های فارسی از نظر شناخته‌ شده یا ناشناخته بودن برای گوینده و نویسنده یا مخاطب آن‌ها، به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• معرفه یا شناس: برای گوینده، نویسنده یا مخاطب آن‌ها شناخته‌ شده است و آن‌ها مصداق اسم مورد نظر را می‌شناسند. (مانند «کتاب» در جمله «این کتاب را قبلاً خوانده‌ام.»)
• نکره یا ناشناس: برای گوینده، نویسنده یا مخاطب آن‌ها، شناخته‌ شده نیست و مصداق آن اسم را نمی‌شناسند. (مانند «کتاب» در جمله «فردا کتابی خواهم خرید.»)

اسم‌های معرفه و نکره در فیلم آموزش رایگان نکره و معرفه فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده‌اند. برای مشاهده این فیلم آموزشی، روی لینک زیر کلیک کنید.

فیلم آموزش نکره و معرفه + نحوه تشخیص با ذکر مثال (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

یکی از روش‌های نشان دادن اسم معرفه در فارسی محاوره، این است که انتهای آن، تکواژ «e» را قرار بدهیم. این تکواژ را در فارسی نوشتاری به‌صورت «ه» می‌نویسیم. برای یادگیری بهتر این نکته، مثال‌هایی را در جدول زیر ارائه کرده‌ایم. در هر جمله از اسم معرفه‌ای استفاده شده است که انتهای آن، «ه» قرار گرفته است. با توجه به مثال‌های این جدول می‌آموزید که ارتباط معرفه بودن اسم با موضوع هکسره چیست.

با توجه به نکته‌هایی که گفتیم، نتیجه می‌گیریم که اگر بعد از اسم معرفه از تکواژ «e» استفاده شده باشد، برای نشان دادن آن در خط فارسی باید از «ه» استفاده کنیم، نه «ـِ».

در این مورد به مثال زیر دقت کنید. «خانم» در جمله زیر، نوعی اسم معرفه است که انتهای آن تکواژ «e» قرار می‌گیرد. در این حالت، باید از «ه» استفاده کنیم و «خانم» را به‌صورت «خانمه» بنویسیم. نگارش این کلمه به‌‌صورت «خانمِ» نادرست است.