غده فوق کلیوی و هورمونهای آن – به زبان ساده
غده فوق کلیوی چندین نقش متابولیکی در بدن انسان دارد که با آزادسازی هورمونها آنها را به انجام میرساند. دو غده فوق کلیوی درون بدن، هورمونهایی را آزاد میکنند که به کنترل متابولیسم بدن کمک کرده، با رشد بدن، بلوغ جنسی را ایجاد میکنند و به استرسهای محیطی پاسخ میدهند.
غده فوق کلیوی چیست؟
غده فوق کلیوی که به آن غده آدرنال (Adrenal Gland) نیز گفته میشود، شامل یک جفت غده درونریز است که بر روی کلیهها قرار گرفتهاند. غدههای فوق کلیوی در ساختار خود از بافتها و سلولهایی تشکیل شدهاند که برای تولید و ترشح هورمونهای این غدد تخصص یافتهاند. هورمونهایی که غدد آدرنال در بدن تولید و ترشح میکنند، برای انجام فعالیتهای حیاتی بدن اهمیت ویژهای دارند که شامل موارد زیر هستند:
- کنترل میزان قند خون
- کنترل میزان آب بدن و تنظیم الکترولیتها، نمکها و فشار خون
- سوخت و ساز پروتئین
- متابولیسم چربی
- واکنش و پاسخ به استرسهای روانی و محیطی
یکی از مهمترین هورمونهایی که غدد فوق کلیوی تولید میکنند، در پاسخ به شرایط خطرناک و تهدیدکننده زندگی در بدن ترشح میشوند. پاسخ به استرس، به عنوان پاسخ اولیه «جنگ یا گریز» (Fight or Flight Response) برای ما شناخته شده است. این واکنشی است که با دیدن یک محرک خطرناک و تهدید کننده در بدن ایجاد میشود. کورتیزول هورمون اصلی است که فرآیندهایی را هماهنگ میکند و به ما امکان میدهد که در مورد خطری که متوجه آن شدهایم، جنگ را انتخاب کنیم یا فرار را ترجیح دهیم. ارزش تکاملی مهمی در توانایی انجام این کار وجود دارد.
هر عاملی که مدت زمان ارسال پیام به عضلات و شروع فرار یا مقابله نسبت به موقعیت خطرناک را کوتاه کند، احتمال زنده ماندن ما را افزایش میدهد. غدد فوق کلیوی برای کاهش زمان واکنش در برابر خطر، هورمونی به نام کورتیزول را آزاد میکند. احساسی که شاید با آن آشنا باشیم، تمرکز شدیدی است که هنگام مطالعه در شب قبل از امتحان میتوانیم احساس کنیم. کورتیزول تا حد زیادی مسئول این تمرکز است. علیرغم همه تأثیرات منفی مرتبط با استرس، هورمونهای استرس در مقادیر عادی به ما این امکان را میدهند تا به شکل بهتری به انجام وظایف مورد نظر خود بپردازیم و بر روی آنها تمرکز کنیم.
بنابراین، غدد آدرنال نقش مهمی در هوشیاری، رشد و مقابله با استرسهای محیطی دارد. محصولات اصلی رها شده از غدد فوق کلیوی شامل موارد زیر هستند:
- هورمون کورتیزول (Cortisol)
- هورمون اپی نفرین یا هورمون آدرنالین (Epinephrine)
- هورمون نوراپی نفرین یا هورمون نورآدرنالین (Norepinephrine)
- هورمون آلدوسترون (Aldosterone)
- آندروژنهای آدرنال (Adrenal Androgens)
- پیش ساز هورمونهای جنسی (Precursors of Sex Hormones)
در ادامه این مطلب هر یک از هورمونها و عملکردهای آنها را با جزئیات بیشتری مورد بررسی قرار خواهیم داد.
عملکرد غدد فوق کلیوی
منحصر به فردترین عملکرد غدد فوق کلیوی، توانایی آنها در پاسخهای هماهنگ در برابر عوامل استرسزا است. این مهمترین عملکرد غدد آدرنال برای کمک به بدن جهت مبارزه با استرسهای روانی یا محیطی است که تمام این عوامل در افزایش عمر بدن تاثیر دارد. با این حال، غده فوق کلیوی در فعالیتهای دیگر بدن نیز نقش دارد که در انجام فعالیتهای روزانه بدن اهمیت ویژهای دارند.
نقشهای روزمره غدد فوق کلیوی شامل موارد زیر هستند:
- از طریق هورمون آلدوسترون که در ادامه بیشتر در مورد آن صحبت خواهیم کرد، غده فوق کلیوی به کلیهها اجازه میدهد تا فشار خون را از طریق تبادل نمک و آب بین کلیهها و رگهای خونی اطراف آنها تنظیم کنند. در غیاب آلدوسترون، کلیه مقدار زیادی نمک را از طریق ادرار از دست میدهد که باعث میشود که آب زیادی از طریق رگها خارج شود و توسط کلیه و به شکل ادرار از بدن بیرون رود. این امر، بدن را با خطر کم آبی و کاهش فشار خون روبرو میکند.
- با ترشح هورمون کورتیزول، بدن نه تنها در شرایط بالقوه خطرناک و تهدید کننده زندگی قادر به پاسخگویی به استرس است، بلکه به بدن کمک میکند تا با شروع تولید گلوکز و گردش اسیدهای چرب و اسیدهای آمینه به سلولهای بدن، متابولیسم بدن را تنظیم کند.
- با تولید و ترشح آندروژنها، غدههای فوق کلیوی میتوانند با ایجاد رشد اندامهای جنسی و بروز صفات ثانویه به ایجاد اختلاف بین جنس مرد و زن کمک کنند.
محل قرارگیری غده آدرنال
دو غده آدرنال در بالای هر یک از کلیهها و درست زیر دیافراگم جای گرفتهاند. در این محل، آنها میتوانند هورمونها را به راحتی در جریان خون آزاد کنند و به محل اثر هورمونها منتقل کنند. غدد فوق کلیوی توسط کپسولی از بافت چربی و یک لایه از بافت همبند یا فاسیا کلیوی پوشیده شدهاند.
ساختار غده آدرنال
غدد فوق کلیوی در بدن انسان دو ساختار مثلثی شکل هستند که وزنی در حدود ۵ گرم دارند و اندازه آنها به صورت تقریبی برابر با ۳٫۵ در ۷٫۵ سانتیمتر است. هنگامی که بیوپسی یا تکهبرداری از غده فوق کلیوی صورت میگیرد، دو بخش در ساختمان این غدد قابل مشاهده هستند.
بیرونیترین لایه غده فوق کلیوی، «قشر آدرنال» (Adrenal Cortex) نام دارد، در حالی که لایه داخلی به نام لایه مرکزی یا «مدولا آدرنال» (Adrenal Medulla) شناخته میشود. علاوه بر تفاوتهای فیزیکی که ظاهر این دو لایه را از هم متمایز میکند، هر کدام از این دو بخش قادر به تولید هورمونهای خاص به طور مستقل از یکدیگر نیز هستند.
بخش قشری فوق کلیوی به دلیل وجود سلولیهایی که تولید هورمونهای حیاتی بدن را بر عهده دارند از بخش مرکزی یا مدولای آدرنال اهمیت بیشتری دارد، به طوری که عدم وجود بخش قشری غده فوق کلیوی منجر به مرگ فرد میشود.
در ادامه به معرفی هر یک از بخشهای قشری و مرکزی غدد آدرنال میپردازیم.
بخش قشری غده آدرنال
در حقیقت، بخش قشری آدرنال حاوی مناطقی از انواع مختلف سلولها است که از بیرونیترین لایه یا کپسول شروع میشود و پس از آن مناطق مختلف قشر آدرنال قرار دارند که شامل موارد زیر هستند:
- زونا گلومرولوزا (Zona Glomerulosa): این منطقه خارجیتری لایه قشر آدرنال است و درست زیر لایه کپسول واقع شده است. سلولهای زونا گلومرولوزا به شکل تخم مرغ هستند و در کنار هم اشکال خوشهای و قوسی شکلی را تشکیل میدهند. در پاسخ به افزایش سطح پتاسیم، رنین یا کاهش جریان خون به کلیهها، سلولهای زونا گلومرولوزا باعث تولید و ترشح مینرالوکورتیکوئید یا آلدوسترون در خون به عنوان بخشی از سیستم رنین - آنژیوتانسین میشوند. این هورمون موجب تنظیم فشار خون میشود.
- زونا فاسیکولاتا (Zona Fasciculate): این منطقه از قشر فوق کلیه در وسط دو منطقه دیگر قرار دارد و ضخیمترین ناحیه قشر آدرنال با قطر تقریبی ۰٫۹ میلیمتر به شمار میآید و ۵۰ درصد از جرم غده فوق کلیوی را به خود اختصاص داده است. زونا فاسیکولاتا به طور عمده گلوکوکورتیکوئیدها (عمدتا کورتیزول در انسان) را تولید میکند که تنظیم کننده متابولیسم گلوکز است. تولید گلوکوکورتیکوئید توسط هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) تحریک میشود که در مواقع استرس به عنوان بخشی از پاسخ جنگ یا گریز از هیپوفیز قدامی آزاد میشود. علاوه بر این، این منطقه آندروژنهای ضعیفی را نیز تولید میکند.
- زونا رتیکولاریس (Zona Reticleis): زونا رتیکولاریس لایه داخلی قشر آدرنال است که در بخش زیرین زونا فاسیکولاتا و روی سطحی از مدولا آدرنال قرار دارد. سلولهای این منطقه به شکل طنابهایی در کنار هم قرارگرفتهاند که از جهات مختلفی ظاهری شبیه به شبکه دارند. سلولهای موجود در زونا رتیکولاریس آندروژنهای پیشرونده از جمله دی هیدرواپی آندروسترون (DHEA) و آندروستن دیون (Androstenedione) را از کلسترول تولید میکنند. این پیشسازهای هورمونهای جنسی به جریان خون رها میشوند و به بیضهها و تخمدانها میروند و به ترتیب «تستوسترون» (Testosterone) و «استروژن» (Estrogen) در این بافتها تولید میکنند.
هر منطقه از قشر فوق کلیوی دارای سلولهایی با شکل و عملکردهای اختصاصی است که هر کدام مسئول تولید و ترشح هورمونهای خاصی هستند. قشر فوق کلیوی باعث تولید هورمونهای استروئیدی که شامل گلوکوکورتیکوئیدها و مینرالوکورتیکوئیدها هستند و به عبارتی دیگر هورمونهای متابولیکی مانند آلدوسترون و کورتیزول میشود.
بخش مدولای غده آدرنال
مدولا آدرنال، بخش مرکزی غده فوق کلیوی است. این بخش در مرکز غده قرار دارد و توسط قشر آدرنال احاطه شده است. این قسمت درونیترین لایه غده فوق کلیوی را میسازد و از سلولهایی تشکیل شده است که اپی نفرین (آدرنالین) و نوراپی نفرین (نورآدرنالین) را ترشح کرده و مقدار کمی از دوپامین را در پاسخ به تحریک توسط نورون «پیش گانگلیونی» (Preganglionic) سمپاتیک آزاد میکنند.
مدولا آدرنال شامل سلولهایی به شکل نامنظم است که در اطراف رگهای خونی قرار گرفتهاند. این سلولها به شکل ذاتی با تقسیم سمپاتیک سیستم عصبی خودمختار (ANS) ارتباط نزدیکی دارند. در حقیقت، سلولهای مدولای آدرنال نورونهای پیش گانگلیونی اصلاح شده هستند و فیبرهای عصبی خود مختار مستقیماً از سیستم عصبی مرکزی به آنها منتهی میشوند.
مدولا آدرنال بر انرژی موجود، ضربان قلب و سوخت و ساز بدن تأثیر میگذارد. تحقیقات اخیر نشان می دهد که مدولا آدرنال ممکن است از مراکز شناختی مرتبه بالاتر در قشر جلوی مغز و همچنین قشر حسی و حرکتی، پیامهای عصبی دریافت کند، از این رو، بخش مدولا از غده فوق کلیوی در بیماریهای روانی ممکن است، نقش داشته باشد.
مدولا آدرنال به طور غیریکسان باعث ایجاد اپی نفرین (۸۰ درصد) و نوراپی نفرین (۲۰ درصد) (از دسته هورمونهای کاتکول آمینها هستند) میشود. این ترکیبات، محلول در آب هستند و هر زمان که با یک موقعیت استرسزا روبرو میشویم، میتوانند باعث افزایش سرعت واکنش در بدن شوند. اثرات این هورمونها با افزایش تنفس، ضربان قلب و تنگی عروق خونی که جریان خون را به عضلات ما هدایت میکنند، مشخص میشود. عملکرد این هورمونها به عضلات ما اجازه میدهند تا بلافاصله برای حرکت بتوانیم اقدام کنیم.
با وجود تمام تفاوتهایی که سلولهای بخش قشری و مدولای آدرنال با یکدیگر دارند اما به راحتی میتوان گفت که بین عملکردهای آنها همپوشانی زیادی وجود دارد.
تامین خون در غده فوق کلیوی
خون رسانی به غده فوق کلیوی توسط سه سرخرگ انجام میشود:
- سرخرگ مغزی پیشین
- شاخهای از سرخرگ فرنیک تحتانی
- سرخرگ مغزی میانی (مستقیماً از آئورت شکمی جدا میشود)
منابع اعصاب غدد آدرنال
غدد فوق کلیوی از ناحیه مدولای آدرنال توسط فیبرهای نخاع سینهای سمپاتیک تحریک شده و از این طریق پیامهای عصبی به غدد فوق کلیوی ارسال میشود.
هورمونهای غده فوق کلیوی
مانند هر غده درونریز، غدد فوق کلیوی نیز هورمونهایی دارند که در خون ترشح میکنند. به طور کلی غده فوق کلیوی چندین نوع هورمون مهم تولید میکند:
- آندروژنها
- کورتیزول
- آلدوسترون
- نوراپی نفرین
آندروژنها
زونا رتیکولاریس قشر آدرنال مسئول ترشح هورمونهای آندروژن است که به ایجاد صفات جنسی ثانویه در مردان (تستوسترون) منجر میشود. صفات ثانویه شامل تغییراتی هستند که بعد از شروع دوران بلوغ در بدن اتفاق میافتد، از جمله این تغییرات بدنی میتوان به رشد موهای زائد، تشکیل سیب آدم یا غضروف سپری و رشد عضلات و مو اشاره کرد. آندروژنها در زنان نیز با تاثیر بر تخمدانها، موجب ترشح هورمون استروژن از این اندامها میشوند.
آلدوسترون
آلدوسترون که توسط منطقه گلومرولوزا قشر فوق کلیوی آزاد میشود، بر روی فعالیت کلیهها تاثیر میگذارد. کلیهها میتوانند به عنوان فیلترهای بزرگی در نظر گرفته شوند که به بدن در دفع مواد زائد و مایعات اضافی از سلولها و رگهای خونی کمک میکنند و از طرف دیگر یونها و سایر الکترولیتها را برای حفظ تعادل یونی و فشار خون مناسب، به رگها بر میگردانند (بازجذب). یکی از این الکترولیتهای مهم نمک است که درون یک محلول به اتمهای کوچک یونیزه شده و تجزیه میشود. نمک قادر است سطح مایعات موجود در رگها را تنظیم کند و مستقیماً بر فشار خون تأثیر بگذارد.
براساس قوانین ساده انتشار، با جذب مجدد بیشتر نمک، آب مجدداً در مقادیر بیشتری به داخل رگها جذب میشود، زیرا میزان آب براساس میزان نمک تغییر میکند. بنابراین آلدوسترون قادر است با افزایش یا کاهش تعداد کانالهای نمکی (Na / Cl) در دیوارههای نفرونها (بخش عملکردی کلیهها) مستقیماً دفع نمک را تعدیل کند. وجود آلدوسترون رگهای خونی را ترغیب به نگه داشتن نمک بیشتر از طریق کانالهای نمکی متعدد میکند که به نوبه خود باعث جذب مجدد آب از ادرار میشود.
این کار منجر به افزایش غلظت ادرار و ایجاد فشار خون سالم در بدن میشود. هنگامی که این روند مختل شود، مانند بیماری آدیسون، وقتی بدن تحت استرس است، مقدار کافی از کورتیزول و آلدوسترون ساخته نمیشود (این اتفاق در زمان درگیری بدن با عوامل عفونی نیز ایجاد میشود). علائم اولیه این اختلال شامل خستگی، سرگیجه و حالت تهوع مزمن است و از علائم ثانویه آن میتوان به فشار خون پایین و سطح نمک پایین خون اشاره کرد.
کورتیزول
منطقه فاسیکولا هورمونهای استرس را که در بخشهای قبلی به آنها اشاره شد، تولید میکند. هورمونهای استرس در واقع شامل هورمون کورتیزول و مشتقات آن هستند. کورتیزول از نظر ساختاری یک هورمون استروئیدی است که در شرایط استرسزا و همچنین وقتی قند خون خیلی پایین میآید، در پاسخ به این شرایط ترشح میشود. در واقع، کورتیزول انجام فرایند گلوکونئوژنز یا ایجاد گلوکز را برای مقابله با قند خون پایین، تحریک کرده و به تجزیه متابولیکی مواد غذایی کمک میکند. علاوه بر این، کورتیزول سیستم ایمنی بدن را سرکوب کرده و تشکیل استخوان را کاهش میدهد. مقادیر سالم کورتیزول باعث افزایش تمرکز و هوشیاری میشود. با این حال، ترشح بیش از حد یا مداوم کورتیزول، موجب اختلال در حافظه، از دست دادن تراکم استخوان و بروز برخی از بیماریهای قلبی در افراد میشود.
اختلالات و بیماریهای غده فوق کلیوی
از آنجا که غده فوق کلیوی دائما هورمونهایی تولید میکند که در بدن بسیار حیاتی هستند و همیشه در جریان خون گردش دارند، احتمال خطر عدم تعادل این هورمونها در بدن وجود دارد. به عنوان مثال، غده بیش فعال یا حتی تومور خوشخیم در غده فوق کلیوی باعث ایجاد بیش از حد کورتیزول میشود. این امر باعث اختلال در فشار خون، سلامت قلب و حتی اختلال در واکنش بدن به استرس میشود.
تومور یا سرطانهای غده آدرنال میتوانند خوشخیم یا بدخیم باشند. سرطان در این غده میتواند علائم گوناگونی را شامل شود که به طور معمول مربوط به ترشح یا انسداد هورمونها است.
انواع مختلفی از تومورهای غده فوق کلیوی وجود دارند که شامل موارد زیر هستند:
- سرطان آدرنال (Adrenocortical Cancer) در قشر فوق کلیوی اتفاق میافتد. دو نوع از این سرطان وجود دارد. تومور عملکردی شایعترین نوع آن است و در اثر این تومور قشر غده فوق کلیوی به تولید کورتیزول، آلدوسترون و آندروژن به صورت مداوم ادامه میدهد. از طرف دیگر تومورهای غیرعملکردی باعث توقف تولید و ترشح هورمون از قشر آدرنال میشوند که عوارض دیگری را در پی خواهد داشت.
- فئوکروموسیتومای آدرنال (Pheochromocytomas) در مدولا آدرنال تشکیل میشود و توموری خوشخیم و بسیار نادر است. در این بیماری از سلولهای تومور، هورمونهای کاتکول آمین مانند آدرنالین آزاد میشود که باعث افزایش فشار خون، تپش قلب و تعریق بیش از حد میشود.
- پاراگانگیلیوم آدرنال (Paraganglioma) نوعی تومور است که در داخل یا خارج غده فوق کلیوی شروع میشود. این نوع تومور انواع خوشخیم و بدخیم دارد.
سندروم کوشینگ
یکی از تومورهای غده فوق کلیوی که به خوبی مورد مطالعه قرار گرفته است، معمولاً به عنوان «سندرم کوشینگ» (Cushing’s Syndrome) شناخته میشود. رشد تومور در یکی از دو غده فوق کلیوی باعث حدود 15٪ از کل موارد سندرم کوشینگ میشود. تومورهای آدرنال، کورتیزول را ترشح میکنند و ممکن است خوشخیم (غیرسرطانی) یا بدخیم (سرطانی) باشند. تومورهای خوشخیم که منجر به سندرم کوشینگ میشوند شامل «آدنوم آدرنال» (Adrenal Adenomas) یا «هیپرپلازی میکرونودولار» (Micronodular Hyperplasia) هستند. همچنین «کارسینوم آدرنال» (Adrenal Carcinomas) از انواع تومورهای بدخیمی هستند که ممکن است باعث سندرم کوشینگ شوند.
این سندرم باعث تولید بیش از حد کورتیزول شده و در نتیجه عملکرد قلب و فرآیندی را که بدن هنگام پاسخ به یک محرک استرسزا انجام میدهد، در این بیماری مختل میشوند.
سایر دلایل سندرم کوشینگ شامل، ترشح «هورمون آدرنوکورتیکوتروپین» (ACTH) توسط تومور هیپوفیز، وجود آدنوما یا تومور خوشخیم در هر کجای غده فوق کلیوی هستند. در برخی موارد استفاده طولانی مدت از داروهای کورتیکواستروئیدی مانند «پردنیزون» (Prednisone) که معمولاً برای درمان شرایط مزمن مانند آرتریت روماتوئید و آسم مورد استفاده قرار میگیرند نیز موجب بروز علائم سندرم کوشینگ میشوند.
اگرچه ممکن است این بیماری در هر سنی و در هر کسی ایجاد شود، اما تومورهای غدد فوق کلیوی در بزرگسالان شایعتر است به طوری که 70٪ از کل تومورهای غدد فوق کلیوی در بزرگسالان رخ میدهد. این تومورها در زنان بیشتر از مردان دیده میشوند و نسبتاً نادر هستند به طوری که در 6 نفر از هر ۱ میلیون نفر رخ میدهند.
علائم بیماری کوشینیگ شامل موارد زیر هستند:
- صورت ماه مانند (صورتی گرد، قرمز و حجیم)
- افزایش وزن
- قوز بوفالو (تجمع چربی بین شانهها)
- چاقی مرکزی با شکم بیرون زده و اندامهای باریک
- تغییرات پوستی
- نازک شدن پوست
- کبودی
- آکنه یا عفونتهای سطحی پوستی
- ایجاد خطوط بنفش بر روی پوست شکم، رانها و سینهها
- فشار خون بالا
- ضعف در ماهیچهها (غالباً هنگام ایستادن یا بالا بردن دست مشاهده میشود)
- كمر درد
- پوکی استخوان
- سردرد
- تشنگی
- افزایش ادرار
- تغییرات ذهنی مانند ایجاد سرخوشی بیدلیل
- قطع قاعدگی در زنان
- رشد پستان و ناتوانی جنسی در مردان
بیماری آدیسون
کاهش تولید هورمونهای بخش قشر آدرنال موجب بروز بیماری به نام «بیماری آدیسون» (Addison diseases) در بدن میشود. همان طور که در بالا اشاره شد، سلولهای قشر آدرنال هورمونهای کورتیکواستروئید را تولید میکنند. این گروه از هورمونها شامل مینرالوکورتیکوئیدها (آلدوسترون) و گلوکوکورتیکوئیدها (کورتیزول) هستند. این بیماری احتمالا یک اختلال خود ایمنی است که موجب تخریب سلولهای غده فوق کلیوی میشود. دو هورمون آلدوسترون و کورتیزول اثرات مهمی در تنظیم الکترولیتها خون و تنظیم متابولیسم و قند خون دارند، از این رو، چنانچه این بیماری تشخیص داده نشود و مورد درمان قرار نگیرد، ممکن است اثرات مخربی بر سلامت فرد داشته باشد و علائم شدیدی را ایجاد کند.
خیلی عالی بود وخیلی نتیجه خوبی گرفتم وخیلی خوب شرح دادن ودکترهای داخلی وگوارش وغدد حتمن مطالعه کنند چون کلن شرح داده شده خیلی خیلی جالب بود