فرادرسصفت مشبهه در عربی – تعریف و کاربرد به زبان ساده + مثال و تمرین
صفت مشبهه در عربی یکی از انواع اسم‌های مشتق در این زبان است که بر وزن‌های مشخصی ساخته می‌شود. همان‌طور که از اسمش پیداست با استفاده از اسم مشتق می‌توانیم صفت و ویژگی خاصی را به موصوف بدهیم. در حدی که این صفت میتواند به ویژگی همیشگی موصوف تبدیل شود. در این نوشته ابتدا سعی می‌کنیم درباره اسم مشتق در عربی، انواع و نحوه ساخت آن به طور خلاصه توضیح بدهیم. در مرحله بعد صفت مشبهه در عربی و شیوه ساخت و به کار بردن آن در جملات عربی را همراه با مثال بررسی می‌کنیم. همچنین در آخر متن تمرین‌هایی قرار داده شده که محک مناسبی برای سنجش میزان دریافت و یادگیری این مبحث محسوب می‌شود که می‌توانید از آن استفاده کنید.
تعریف اسم مشتق و صفت مشبهه در عربی
دسته‌بندی «اسم در عربی» میتواند متفاوت و مختلف باشد. یکی از انواع این دسته‌بندی‌ها «جامد یا مشتق» بودن اسم‌ها در این زبان است. بر همین اساس، اسم جامد به اسمی گفته می‌شود که حروف آن برگرفته از ریشه فعل نباشد و معنای مستقلی داشته باشد.
در مقابل، اسم مشتق اسمی است که حروف آن برگرفته از ریشه فعل باشد که بر وزن معینی وارد شده و کلمه‌ای بسازد که معنی آن هم نزدیکی زیادی به معنی ریشه فعل داشته باشد. در جدول زیر تعدادی از این کلمات مشتق، وزن، ریشه و معنی آنها را مشاهده می‌کنید.
| جدول نمونه اسامی مشتق در عربی | |
| کلمات مشتق از ریشه کتب (نوشتن) | معنی - وزن |
| کاتِب | نویسنده -فاعِل |
| مُکاتِب | خبرنگار -مُفاعِل |
| مَکتوب | نوشته - مفعول |
| کتاب | کتاب - فِعال |
| کُتُب | کتاب‌ها - فُعُل (جمع مکسر) |
| مَکتبة | کتاب‌فروشی، کتابخانه - مَفعلة |
| مَکتَب | میزتحریر، دفترکار - مَفعل |
| کُتّاب | مدرسه قرآن - فُعّال |
بر اساس آنچه که در جدول آمده می‌توانیم به راحتی بفهمیم که از ترکیب ریشه فعل و وزن‌های مشخص می‌توانیم کلمات جدید با معانی مختلف بسازیم. نکته اینجاست که هر وزن ساخت کلمه یا صفت مشتق کارایی مخصوص به خودش را دارد. به همین خاطر دسته‌های چندگانه‌ای بر اساس کارایی اسامی مشتق در نظر گرفته شده که می‌توانیم به از انواع آن به «اسم فاعل عربی»، «اسم مفعول عربی»، «اسم تفضیل عربی»، «اسم مبالغه عربی»، «اسم زمان و مکان عربی»، «اسم آلت عربی» و «صفت مشبهه در عربی» اشاره کرد.
صفت مشبهه یکی از مشتقات در زبان عربی محسوب می‌شود که معنی آن شبیه اسم فاعل است. به خاطر همین شباهت نیز به آن صفت مشبهه می‌گویند. اما مهم‌ترین کارکردش این است که ویژگی خاصی را به یک اسم نسبت دهد، به طوری که آن ویژگی همیشگی به نظر برسد.
در ادامه توضیح مختصری درباره اسامی مشتق می‌خوانید. در آخر به سراغ صفت مشبهه، وزن‌های سازنده آن و معانی مختلفی می‌رویم که ممکن است به وسیله آن ساخته شود.
انواع اسم مشتق در عربی
پیش از پرداختن به مبحث صفت مشبهه در عربی خوب است که درباره سایر اسامی مشتق عربی و وزن‌های آنها اطلاعاتی به دست بیاوریم. این کار باعث می‌شود تا معنی کلمات مشابه در این وزن‌ها را بهتر درک کنیم و همچنین، این وزن‌ها را از زیرمجموعه وزن‌های صفت مشبهه خارج کنیم تا تشخیص آن برای ما راحت‌تر شود.
اسم فاعل عربی
اسم فاعل در عربی اسمی است که از فعل معلوم، با هدف توصیف کسی که کار را انجام داده است، ساخته می‌شود. وزن آن «فاعِل» است. یعنی ریشه‌های فعل را باید به این وزن ببریم تا اسم فاعل به دست بیاید. برای درک بهتر به مثال‌های زیر دقت کنید.
کَتَبَ (نوشتن) --> فاعِل --> کاتِب (نویسنده)
عَلِمَ (دانستن) --> فاعِل --> عالِم (دانشمند)
آنچه توضیح دادیم مربوط به ساخت اسامی مشتق از افعال ثلاثی مجرد در عربی است. در صورتی که بخواهیم از افعال ثلاثی مزید اسم فاعل بسازیم باید از وزن دیگری استفاده کنیم. برای این کار ابتدا به سراغ صیغه یک، یعنی مفرد مذکر غايب از زمان مضارع فعل ثلاثی مزید می‌رویم. با حذف حرف «ی» آغازین فعل، یک «مُ» به جای آن می‌گذاریم. بعد از آن اعراب عین الفعل را به «کسره» تغییر می‌دهیم. به طور خلاصه می‌توان گفت که اسم فاعل ثلاثی مزید بر وزن «مُفعِل» ساخته می‌شود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
یَستَغفِرُ --> مُفعِل --> مُستَغفِر (استغفار کننده)
یَتَقدَّمُ --> مُفعِل --> مُتَقَدِّم (پیشرفته)
اسم مفعول عربی
اسم مفعول در عربی اسم مشتقی است که از فعل معلوم ساخته می‌شود تا نتیجه کار فاعل را نشان دهد. به عنوان مثال کلمه «مکتوب» (نوشته) اسم مفعول از ریشه کتب است. این کلمه میتواند نشان دهد که نتیجه کار «کاتِب» یا نویسنده است. همانند اسم فاعل، این کلمه نیز بر وزن «مفعول» ساخته می‌شود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
ضَربَ --> مُفعول --> مضروب (کتک خورده)
علم --> مفعول --> معلوم (آشکار، مشخص)
وزن مفعول، وزنی است که برای ساخت اسم مشتق از افعال ثلاثی مجرد به کار می‌رود. اگر بخواهیم از فعل ثلاثی مزید، اسم مفعول بسازیم نیاز است تا «ی» ابتدای صیغه للغائب را حذف و آن را با «مُ» جایگزین کنیم. بعد از آن باید علامت آوایی عین‌الفعل را به «فتحه» تغییر بدهیم. به بیانی دیگر، اسم مفعول یک فعل ثلاثی مزید بر وزن «مُفعَل» ساخته می‌شود. به مثال‌های مربوط به این نوع از اسم مشتق توجه کنید.
یَختارُ --> مُفعَل --> مُختار (دارای حق انتخاب)
یُراجِعُ --> مُفعَل --> مُراجَع (برگردانده شده)
نکته: اسم مفعول در عربی از فعل‌هایی ساخته می‌شوند که متعدی و مفعول‌پذیر باشند.
اسم تفضیل عربی
اسم تفضیل یکی انواع اسامی مشتق است که یکی از صفات در میان صفت‌های مختلف را برجسته می‌کند. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
سالِم أکرمٌ من سَمیرِ.
سالم از سمیر سخاوتمندتر است.
بر اساس جمله بالا، سالم و سمیر، هر دو در بخشنده بودن مشترک هستند. اما با استفاده از کلمه «أکرم» توانستیم نشان دهیم که این ویژگی در مبتدای جمله، یعنی سالم بیشتر است. برای ساخت اسم تفضیل از وزن «أفعَل» استفاده می‌کنیم. نکته اینجاست که نمی‌توانیم از هر فعلی اسم تفضیل بسازیم. این فعل باید شرایط و ویژگی‌های خاصی داشته باشد که در ادامه به طور خلاصه می‌خوانید:
- فعل ثلاثی که بر رنگ و عیب دلالت نداشته باشد.
- فعلی مثبت و معلم باشد.
- فعلی تام باشد و در دسته افعال ناقصه یعنی «کان و إخواتها» قرار نگیرد.
برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
الفيلُ أضخمُ من الجملِ.
فیل از شتر بزرگ‌تر است.
اسم زمان و مکان در عربی
اسم زمان و مکان عربی هر دو با یک میم زائده ساخته می‌شود. وزن ساخت میان آنها مشترک است و نشان‌دهنده زمان و مکان وقوع فعل است. در جدول زیر نحوه ساخت و ویژگی‌های فعل سازنده اسم زمان و مکان به طور خلاصه نشان داده شده‌است.
| جدول ساخت فعل اسم زمان و مکان در عربی | ||
| نوع فعل | وزن‌ها و شرایط ساخت اسم مشتق | مثال |
| فعل ثلاثی مجرد |
وزن «مَفعِل» نیازمند فعل‌هایی با شرایط زیر است: - فعلی صحیح و مکسور العین در مضارع باشد (عین‌الفعلش کسره داشته باشد.) - فعل معتل مثال واوی باشد. - فعل أجوف يائی باشد. وزن «مَفعَل» شامل حال تمامی افعال ثلاثی مجرد می‌شود. |
یَجلِسُ - مَجلِس یَعرِضُ - مَعرِض ولد - مولِد، وقع - موقِع باعَ - مبیع، بات - مبیت شرب - مشرب، کتَبَ - مَکتَب |
| فعل ثلاثی مزید | اسم زمان و مکان افعال غیر ثلاثی مجرد بر وزن اسم مفعول ساخته می‌شود. |
یُخرِجُ - مُخرَج یَستقبِلُ - مُستَقبَل |
اسم مبالغه در عربی
اسم مبالغه اسمی مشتق در عربی است که کارایی‌اش همانند اسم فاعل است با این تفاوت که تاکیدش بر یک ویژگی به مراتب بیشتر از آن است. گاهی اوقات از اسم مبالغه برای نشان دادن اسامی مشاغل در عربی نیز استفاده می‌شود. در جدول زیر وزن‌های ساخت اسم مبالغه و مثال‌های مربوط به هر یک از آنها آمده است.
| جدول وزن اسم مبالغه عربی با مثال | |
| وزن مبالغه | مثال |
| فَعّال | فَتّاح - سفّاح |
| مِفعال | مقدام - مِعطار |
| فَعول | أکول - شَکور |
| فَعیل | سَمیع - علیم |
| فَعِل | حَذِر - فَطِن |
در ادامه جملاتی را می‌خوانید که در آنها اسم مبالغه عربی به کار رفته است. با توجه به معنی می‌توانید به نحوه تاثیرگذاری این اسم مشتق بر معنای جمله پی ببرید.
كان أخي بسّاما للناس ثغرُه.
برادرم برای مردم بسیار لبخند می‌زد.
(«بسام» اسم مبالغه‌ای است که به میزان خنده‌رو بودن برادر اشاره دارد.)
الله وهّابُ الرزقَ.
خدواند بسیار روزی‌دهنده است.
اللهُ سميع دعاءَ المظلومين.
خداوند شنونده دعای مظلومین است.
اسم آلت در عربی
اسم آلت در عربی اسم مشتقی است که از ریشه‌های فعل ساخته می‌شود تا وسیله انجام گرفتن کار در جمله را به ما نشان دهد. در جدول زیر برخی از وزن‌های ساخت اسم آلت را همراه با مثال‌های آنان مشاهده می‌کنید.
| جدول وزن‌های ساخت اسم آلت عربی همرا با مثال | |
| وزن اسم آلت | مثال |
| مِفعَل | مِبرد (کولر) - مَقود (فرمان ماشین) |
| مِفعلة | مِئذنة (مناره) – مِطرقة (پُتک) |
| مِفعال | مفتاح (کلید) – محراث (گاو آهن) |
| فِعال | حزام (کمربند) – ستار (پرده) |
| فاعِلة | شاحنة (کامیون) – قاطرة (لوکوموتیو) |
| فاعولة | نافورة (فواره) – طاحونة (آسیاب‌بادی) |
| فعّال | برّاد (یخچال) – سخّان (بخاری) |
| فعّالة | غسّالة (ماشین لباسشویی) – ثلّاجة (یخچال) |
در ادامه مثال‌هایی را می‌خوانید که در آنها اسم آلت به کار رفته است.
حَرثتُ الأرضَ بالمِحراثِ.
زمین را با گاوآهن شخم زدم.
طَرقَ الحدادُ الحَدیدَ بالمطرقةِ.
آهنگر آهن را با پتک کوبید.
یَعملُ البُستاني في الحَدیقةُ مُستَعیناً بالمِشذَبِ.
باغبان با استفاده از قیچی باغبانی در باغ کار می‌کند.
وزن‌های صفت مشبهه در عربی
صفت مشبهه در عربی اسم مشتقی است که از ریشه‌های فعل لازم عربی ساخته می‌شود. از نظر کارکرد همانند اسم فاعل است. یعنی درباره صفتی مربوط به فاعل یا انجام دهنده کار صحبت می‌کند. اما در حقیقت می‌خواهد نشان دهد که یک صفت به صورت همیشگی برای موصوف وجود دارد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
محمدٌ جالِسٌ.
محمد نشسته است.
محمدٌ کریمٌ.
محمد بخشاینده است.
در جمله اول، کلمه «جالس» نشان می‌دهد که محمد کاری را انجام داده که مدت زمان معینی دارد. یعنی اگر محمد از جای خودش بلند شود، دیگر «جالس» به حساب نمی‌آید. اما در جمله دوم، کلمه «کریم» نشان می‌دهد که این وصفت برای همیشه در محمد پیدا می‌شود و حضور این صفت به مدت زمان معینی محدود نمی‌شود.
تفاوت دیگر اسم فاعل با صفت مشبهه در این است که می‌توانیم اسم فاعل را از افعال لازم و متعدی بسازیم. اما صفت مشبهه تنها از فعل‌های لازم که مفعول‌پذیر نیستند ساخته می‌شود. برای فهم دقیق‌تر تفاوت این دو نوع اسم مشتق به مثال‌های زیر توجه کنید.
جَوُّ مصر رقیقُ النسمات.
آب و هوای مصر معتدل (ملایم) است.
الشعبُ العربي کَریم السَجایا.
مردم کشورهای عربی از نظر شخصیتی سخاوتمند هستند.
در هر دوی این جمله می‌توانیم بفهمیم که «رقیق» برای آب و هوای مصر و «کریم» برای ملت عربی یک صفت همیشگی است. در ادامه وزن‌های ساخت صفت مشبهه را همراه با مثال‌های آنها می‌خوانید.
- صفت مشبهه عربی بر زون «فَعِل» که مونث آن بر وزن «فَعلة» که بر غم و شادی و احساسات دلالت دارد. مانند مثال زیر:
- فَرِح - فرحة
- قلق - قلقة
- مَرِح - مرحة
- صفت مشبهه عربی بر وزن «أفعل» که مونثش «فُعلاء» است و بر رنگ یا عیب دلالت دارد. مانند مثال زیر:
- أحمر - حَمراء
- أعرج - عرجاء
- أصّم - صماء
- صفت مشبهه عربی بر وزن «فعلان» که مونث آن بر وزن «فَعلی» ساخته می‌شود و معمولا برای نشان دادن پر یا خالی بودن به کار می‌رود. مانند مثال زیر:
- عطشان - عطشی
- جوعان - جوعی
- ملآن - ملأی
سه وزن ساخت صفت مشبهه در عربی که خواندید مخصوص فعل‌های ثلاثی مجرد لازمی است که ماضی آن بر وزن «فَعِل» صرف می‌شود. برای فعل‌های ثلاثی مجرد و لازمی که بر وزن «فَعُل» هستند از وزن‌های صفت‌سازی زیر استفاده می‌کنیم.
- صفت مشبهه بر وزن «فعیل». مثل: شریف، عظیم، کریم
- صفت مشبهه بر وزن «فَعْل». مثل: ضَخم، شَهم، صَعب
- صفت مشبهه بر وزن «فُعال». مثل: شُجاع، هُمام، فُرات
- صفت مشبهه بر وزن «فَعال». مثل: جعبان، صَناع، حَصان
- صفت مشبهه بر وزن «فَعَل». مثل: حَسَن، بَطَل
- صفت مشبهه بر وزن «فُعل». مثل: صُلب، حُلوْ، مُرْ
نکته: ممکن است صفت‌هایی بر وزن «فاعل» ساخته شوند اما چون بر ثبوت یک ویژگی دلالت دارند می‌توانند به عنوان صفت مشبهه در عربی شناخته شوند.
اعراب صفت مشبهه در عربی
صفت مشبهه در جملات عربی معمولا در سه جایگاه ظاهر می‌شود که میتواند هر سه اعراب مرفوع، منصوب و مجرور را بپذیر. در حقیقت این نقش‌ها زمانی به صفت مشبهه تعلق دارد که بتواند در جایگاه اسم فاعل در جمله حضور پیدا کند. در ادامه این نقش‌ها را همراه با مثال مربوط به آنها می‌خوانید.
صفت مشبهه با مرفوع
هرگاه بعد از صفت مشبهه اسمی مرفوع بیاید، به شکل فاعل در جمله درک می‌شود. به مثال زیر توجه کنید.
درستُ على يد رجل كريمٍ أصلُهُ.
من در دستان مردی سخاوتمند درس خواندم.
صفت مشبهه با اعراب منصوب
وقتی بعد از صفت مشبهه اسمی منصوب و نکره بیاید، تمیز است. در صورتی هم که اسم منصوب بعد از آن معرفه باشد، کارکردش شبیه مفعول‌به است. به مثال‌های زیر توجه کنید.
هذه فتاةٌ طيبةٌ قلباً.
این دختری خوش قلب است.
هذه فتاةٌ طيبةُ القلبَ.
این یک دختر مهربان است.
صفت مشبهه با اعراب مجرور
هرگاه بعد از صفت مشبهه اسمی مجرور قرار بگیرد، نقش مضاف‌الیه را بازی می‌کند. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
العصفور رشيقُ الجسمِ.
گنجشک کوچک‌اندام است.
القرد خفيفُ الحركةِ.
میمون چابک است.
سوالات متداول درباره صفت مشبهه در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث صفت مشبهه در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
صفت مشبهه در عربی چیست؟
به اسم مشتقی که از ریشه افعال لازم ثلاثی مجرد ساخته شود، صفت مشبهه می‌گویند.
کارکرد صفت مشبهه در عربی چیست؟
صفت مشبهه میتواند معنایی همانند اسم فاعل داشته باشد. با این تفاوت که صفت مشبهه وظیفه دارد ثبوت یک صفت را در یک اسم اثبات کند.
تمرین مربوط به مبحث صفت مشبهه در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «صفت مشبهه در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. در کدام گزینه اسم مشتق وجود ندارد؟
وصلنا ألی المستشفی في هذا المحدد فأصبحنا فرحین.
یا شابَ! لا تجعل السمکة في هذا الوعاء لأنَّ ماءَهُ کدر.
أحد إخواني یواجه العسر، مع هذا یشاعد البوساء.
لما قلتُ لأهلي سبب فرحي أبتسموا لي کلهم.
۲. در کدام گزینه کلمه مشتق از فعل ثلاثی مزید ساخته شده است؟
الانسان الشریف یحفظ نفسه من مواضع الظن.
محصول العمر المعلم ما یغرسه.
ما نواجهه في القادم نتیجة عملنا الأمس.
نتیجة عمل الأدیب ما یکتبه.
۳. در کداتم عبارت اسم آلت وجود دارد؟
إنَّ هذا الجُندي کان فاتحا في الحرب.
وعد الله فتح المسلمین و المسلمات و غلبتهم.
یعلم الانسان أنّّ النجاع مفتوح بابه له.
فُقد مفتاحُ هذا البیت بسبب نسیان صاحبه.
۴. کدام گزینه اسم مشتق ندارد؟
هذا السمکات بحاجّة إلی حوض مملوء بالماء.
منح هذا الرجل البوساء مقدارا من فواکه بستانه فرحا.
أکرموا ألذین یتقرَّبون إلی الله بمواساء أخوانهم.
أخبرتني أختي بأنَّ إحدی معلماتي تبحث عنی.
۵. کدام گزینه هیچ اسمی مشتقی ندارد؟
شجَّعني الأطباء بتناول الرمان لعلاج المرضی.
أصبحت أوضاع القاعة مناسبّ لإجراء المسرحیة.
انعقدت یوم أمس جلسة المناقشة حول بعض الدروس في صفنا.
خیر الأصدقاء لک من ابتعد عن الافراط و تفریط في الصداقة.
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس درباره صفت مشبهه در عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که برخی اسم‌ها در زبان عربی با استفاده از ریشه‌های فعل و بر وزن‌های مشخصی ساخته می‌شوند. به چنین اسم‌هایی در زبان عربی «مشتق» می‌گویند. صفت مشبهه نیز از جمله اسامی مشتق عربی محسوب می‌شود که برای ساختن آن به ریشه‌های افعال لازم ثلاثی مجرد و وزن‌هایی مثل «فعیل، فُعل، أفعل، فَعل، فعلة و....» نیاز داریم.
