فرادرسمضاف و مضاف الیه در عربی – توضیح به زبان ساده + نحوه تشخیص
مضاف و مضاف الیه در عربی مثل دیگر قواعد این زبان بایدها و نبایدهایی دارد که در این نوشته از مجله فرادرس درباره آن خواهیم خواند. قبل از توضیح هرگونه نکته یا قواعدی یاد می‌گیریم که ترکیب اضافی در عربی چیست و چگونه باید مضاف و مضافالیه را در زبان عربی از ترکیب وصفی تشخیص داد. سپس به سراغ انواع ترکیب اضافی می‌رویم و نکته‌ها و استثناهای آن را بررسی می‌کنیم. در انتها می‌توانیم با استفاده از تمرین‌های پایان متن میزان یادگیری خودمان از این مبحث را بسنجیم.
مضاف و مضاف الیه چیست؟
به جمله‌های زیر توجه کنید:
نورُ الشمسِ قویٌ.
نور خورشید قوی است.
عنقُ الجملِ طویلٌ.
گردن شتر دراز است.
أَشَمُّ رائحةَ وردٍ.
(بوی) گل را بوییدم.
اگر به کلماتی که زیرشان خط کشیده‌شده دقت کنید، متوجه می‌شوید که آنها در یک ترکیب کنار هم نشسته‌اند و معنای یکدیگر را کامل می‌کنند. «الشمس» کامل کننده نقش «نور» در جمله است. «الجمل» نشان می‌دهد که »«عنق» به کدام حیوان تعلق دارد و «ورد» جایگاه «رائحة» را مشخص میکند.
نکته: به ترکیب میان دو اسم که
- میان آنها فاصله نباشد
- اولی (در جایگاه مضاف) تنوین و «ال» معرفه نداشته باشد
- هر دو معنای مستقل داشته و در جمله مکمل یکدیگر باشند
مضاف و مضافالیه در عربی می‌گویند.
در نتیجه، کلمات مشخص شده در ابتدای این متن یک ترکیب اضافی را در زبان عربی نشان می‌دهند که انواع مختلفی دارد. در ادامه درباره انواع مضاف و مضاف الیه در عربی و نحوه تشخص آنها توضیحاتی را می‌خوانید.
نحوه تشخیص مضاف و مضاف الیه در عربی
قبل از شروع بهتر است توضیح درباره مضاف و مضافالیه و تفاوت آن با ترکیب وصفی را تکمیل و سپس به سراغ نشانه‌های ترکیب اضافی برویم. در زبان فارسی برای اینکه بفهمیم دو کلمه‌‌ای که پشت سر هم آمده‌اند، موصوف و صفت هستند یا مضاف و مضافالیه از چند روش کمک می‌گیریم.
ساده‌ترین روش این است که ببینیم آیا کلمه دوم، وصف کننده حالت کلمه اول است یا صرفا آن را تکمیل میکند. برای این کار می‌توانیم بعد از کلمه دوم یک «تر» به ترکیب اضافه کنیم. در ترکیب وصفی با وجود پسوند «تر» مجموع دو کلمه معنی پیدا میکند. در نتیجه می‌توانیم بگوییم که با یک ترکیب وصفی طرف هستیم. اگر هم معنا نداد می‌فهمیم که ترکیب پیش روی ما، مضاف و مضافالیه هستند.
روش نه چندان مرسوم دیگری که در زبان فارسی استفاده می‌شود این است که بعد از دو کلمه پشت سر هم در متن، یک کلمه «است» بگذاریم. اگر «است» با ترکیب کلمه‌ها موافق باشد و معنا را کامل کند، آن دو کلمه یک ترکیب وصفی هستند و اگر چنین چیزی صدق نکند، دو کلمه، مضاف و مضافالیه هستند. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.
جوراب سفید (است)
جوراب مجید (است)
با در نظر گرفتن دو ترکیب بالا می‌توانیم بگوییم که «جوراب سفید» به دلیل ترکیب وصفی بودن با آمدن کلمه «است» معنا پیدا میکند. اما آمدن همین کلمه در انتهای ترکیب «جوراب مجید» بی معناست. از این رو، می‌توانیم نتیجه بگیریم که ترکیب اولی، موصوف و صفت و دومی، مضاف و مضافالیه است.
اما تشخیص مضاف و مضافالیه در زبان عربی به شیوه دیگری انجام می‌شود. در مبحث موصوف و صفت در عربی، خواندیم که صفت در تعداد، جنسیت و معرفه و نکره‌بودن از موصوف تبعیت میکند.
در مقابل آن، مضاف و مضافالیه در عربی چنین الزاماتی ندارد چرا که مضاف معمولا اسمی بدون تنوین و ال است که به خاطر اضافه شدن به اسمی دیگر معرفه به اضافه شناخته می‌شود.
نکته: مضاف واقع شدن در ترکیب اضافی یک نقش نیست و «مضاف» همواره با توجه به نقشی که در جمله دارد اعراب می‌پذیرد.
انواع مضاف و مضاف الیه در عربی
در زبان عربی دو نوع مضاف و مضافالیه داریم:
- ترکیب اضافی معنوی
- ترکیب اضافی لفظی
در ادمه تعریف هر یک از این تعریف‌ها را با مثال‌های مربوط به آنها می‌خوانید.
ترکیب اضافی معنوی
اگر در ترکیب اضافی بتوانیم سه حرف جر «ل‍ِ، مِن و فی» را جایگذاری کنیم بدون آنکه ترکیب دستخوش تغییر شود، در چنین حالتی می‌توانیم بگوییم که این ترکیب یک ترکیب اضافی معنوی است. چرا که حرف جز در تقدیر است و نوشته نشده‌است. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
کتابُ التلمیذِ --> کتابٌ لِتلمیذٍ
امتحانُ الیومِ --> امتحانٌ فی الیوم
هذا رایُ عصام --> هذا رایٌ من عصام
ترکیب اضافی لفظی
در این ترکیب اضافی، مضاف اسم فاعل عربی، اسم مفعول عربی یا صفت مشبهه عربی است و چون شبیه فعل مضارع عربی است، مضافالیه در تکمیل آن گفته می‌شود. به مثال زیر توجه کنید.
هذا کاتبٌ قصةً.
(در این ترکیب می‌توان کاتب را به قصة اضافه نکرد. و چون کاتب اسم فاعل از فعل کتب و متعدی است، در نتیجه قصة به عنوان مضاف الیه لفظی، اعراب نصب گرفته است.)
ترکیب اضافی لفظی از قواعد پیچیده در مضاف و مضافالیه است و بحث‌های آکادمیک پیرامون آن در میان اشخاص دانشگاهی همواره وجود داشته‌است.
اعراب مضاف و مضاف الیه در عربی
کمی بالاتر توضیح دادیم که مضاف بودن، نقش نیست و مضاف می‌تواند بر اساس جایگاهش در جمله اعراب بپذیرد. در صورتی که مبنی باشد اعرابش محلی است و در شرایطی که معرب باشد اعراب آن ظاهری یا تقدیری می‌شود.
نکته: اعراب مضافالیه همیشه و همه جا مجرور است.
با توجه به تعریف بالا، اگر در یک ترکیب اضافی، مضافالیه ضمیر متصل عربی باشد، اعرابش محلا مجرور می‌شود. به مثال زیر توجه کنید.
هَولاءِ طالباتِکُنَّ.
اینها دانش‌آموزان شما هستند.
(در این ترکیب اضافی، مضاف خبر و مرفوع به اعراب ظاهری است و ضمیر متصل للمخاطبات «کنَّ» مضافالیه، معرفه به ضمیر و محلامجرور است.)
نکته: برخی از اسم‌ها در زبان عربی هستند که دائم‌الاضافه‌اند. یعنی همواره اسم بعد از آنها مضافالیه محسوب می‌شود. از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
عند – لدى – لدن – بين – وسط – كلا – كلتا – سوى – غير – ذو – بعض – أولوا – قصارى – سبحان – وحد – لبيك – لعمر، قبل ، بعد ، تحت ، خلال ، عند ، أمام ، وراء ، خَلف ، معَ
نکات مربوط به مضاف و مضاف الیه
موقعیتی را در نظر بگیرید که در آن یک کلمه به کلمه جمع عربی (جمع مذکر سالم، مثنای مذکر سالم) که انتهایش به «ن» ختم شده، اضافه شود. در زبان عربی در چنین شرایطی «ن» جمع حذف می‌شود و مابقی کلمه به سیاق قبل نوشته می‌شود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
هم معلموا المدرسةِ.
آنها معلم‌های مدرسه هستند.
(این ترکیب اضافی در اصل «معلمون المدرسة» بوده است. با اضافه شدن کلمه مدرسه «ن» انتهای معلمون حذف و مابقی کلمه نوشته شده‌است.)
رَأَيْتُ طالبي المدرسةِ.
دانش‌آموزان مدرسه را دیدم.
(در این ترکیب اضافی، مضاف که مفعول جمله و جمع است بعد از اضافه شدن به مدرسه «ن» جمع انتهایی خود را از دست داده‌است.)
در صورتی که مضافالیه یک ضمیر متصل به اسم‌های جمع باشد، «ن» آخر به همان روش قبلی حذف و ضمیر متصل بدون واسطه به مضاف می‌چسبد. به مثال زیر توجه کنید.
هَولاءِ معلموکُم لِدرسِ الریاضي.
اینها معلم‌های درس ریاضی شما هستند .
(در این جمله معلمون، مضاف و در اصل خبر عربی جمله و مرفوع به واو و نون جمع است. از آنجا که ضمیر متصل «کم» به آن اضافه شده، «ن» انتهایی حذف و «کُم» بلافاصله به معلمو چسبیده است. در نتیجه برای اعراب کلمه کم باید بگوییم «مضافالیه، معرفه به ضمیر و محلا مجرور»)
در زبان فارسی اگر یک کلمه هم صفت و هم مضافالیه داشته‌باشد، حق تقدم با صفت است و بعد از آن مضافالیه در کنار این ترکیب قرار می‌گیرد. اما در زبان عربی، به خاطر آنکه مضافالیه باید بلافاصله به مضاف بچسبد همواره حق تقدم با مضافالیه است و بعد از این دو کلمه، صفت نوشته می‌شود. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
أولَئِکَ وردةُ الحدیقةِ الجمیلةُ.
آنها گلهای زیبای باغ هستند.
(در این ترکیب «حدیقه» مضافالیه و مجرور و «جمیله» صفت برای وردة است. از این رو به تبعیت از وردة که معرفه به اضافه است معرفه به ال و همراه با ة تانیث نوشته شده است.)
سوالات رایج درباره مضاف و مضاف الیه
در این بخش به برخی از سوالاتی که عموما درباره مضاف و مضافالیه پرسیده می‌شود به اختصار پاسخ داده‌ایم.
مضاف و مضاف الیه چیست؟
هرگاه دو کلمه پشت سر هم بیایند و در عین داشتن استقلال معنا، معنای یکدیگر را در جمله کامل کنند و اطلاعات بیشتری درباره هم بدهند، در این صورت می‌توانیم بگوییم این دو کلمه مضاف و مضافالیه هستند.
مضاف الیه در عربی چه فرقی با صفت دارد؟
به طور کلی صفت برای توصیف اسم، همراه آن میآید و به تنهایی در جمله ممکن است معنایی نداشته باشد. اما مضافالیه تکمیل کننده اسمی دیگر است و اطلاعات مربوط به مضاف را تکمیل میکند. در عربی صفت، در جنسیت، تعداد و معرفه و نکره بودن با موصوف خودش هماهنگ است. اما چنین هماهنگی میان مضاف و مضافالیه وجود ندارد.
تمرین‌های مربوط به مضاف و مضاف الیه در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مضاف و مضافالیه در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین اول شامل پنج سوال چند گزینه‌ای است. پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. تمرین دوم، پنج سوال تشریحی دارد که می‌توانید با تغییر عبارت‌های خواسته شده و تصحیح آنها با پاسخ‌های تشریحی نوشته شده، میزان دریافت خود را از این مبحث بسنجید.
تمرین اول
۱.کدام گزینه غلط است؟
رایتُ معلمی المدرسة.
خرج معلمونا من المدرسة.
سلَّمنا علی معلمی المدرسة.
هولاء معلمو ماهرون فی المدرسة.
۲. اعراب کلمه «انقلاب» در این عبارت چیست؟ «یقعُ مبنی المدرسة فی شارع الانقلاب»
موصوف
مضافالیه
صفت
مضاف
۳.کدام دسته از کلمات زیر می‌تواند مضاف واقع شود؟
ظرف
ضمیر
اسم موصول
اسم شرط
۴. أذهب مع الأسرة إلی .... البحر.
الشاطی
شاطی
الشواط
مقاهی
۵. جدة مدینة .... جداً.
جمیلة
جمیل
سعید
کبیر
تمرین دوم
با توجه به نمونه، جملات را تغییر دهید.
باب البیت (ه) --> باب بیته
سوال۱. زیارة الام. (ها)
جواب: زیارة امّها. (ام به دلیل چسبیدن به ضمیر ها معرفه به اضافه است و ال خود را از دست می‌دهد.)
سوال۲. المعلمون الجدیدون (المدرسة)
جواب: معلمو المدرسة الجدیدون
سوال۳. أسعار الغالیة. (أثواب)
جواب: أسعار أثواب الغالیة.
سوال۴. الطالبات النشیطات. (المدرسة)
جواب: طالبات المدرسة النشیطات
سوال۵. هی صدیقةٌ ذکیةٌ. (کِ)
جواب: هی صدیقتک الذکیة.
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس درباره مضاف و مضافالیه در عربی و تمامی نکات و قواعد مربوط به آن صحبت کردیم. یاد گرفتیم که مضاف به خاطر اضافه شدن به اسمی دیگر هرگز «ال و تنوین» نمی‌گیرد و اعراب مضافالیه در جمله همواره مجرور است. همچنین، در صورتی که در زبان عربی یک کلمه هم صفت و هم مضافالیه داشته باشد، حق تقدم با مضافالیه هست و بعد از آن صفت نوشته می‌شود. کلماتی که جمع سالم هستند نیز در صورت مضاف واقع شدن، «ن» انتهایی خود را از دست می‌دهند و مابقی کلمه به همان صورت قبل نوشته می‌شود.
خوب بود فقط برای افراد مبتدی که تا به حال چیزی از مضاف و مضاف الیه نشنیده باشند یادگیریش سخته.
باتشکر
سلام و عرض ادب. بسیار خوب بود، ممنون از شما.
خدا خیرتان بدهد، مفید، مختصر، کاربردی یود.
بخصوص گذاشتن تمرین ها خیلی کار جالب و مفیدی بود. استفاده کردم، متشکرم.
بصیری (بهبهان )
سپاس فراوان مطالب کامل بود دست نگارنده درد نکنه فقط اینو اضافه کنید که صفات هم برای اسماء جمع تکسیر به صورت مفرد مونث آورده می‌شود مثل کتب مفيدة/ اعمال صالحة و…
سلام موضوع بسیار عالی بود امیدوارم بازم ما رو در یادگیری یاری کنید خدا قوت
كانت مقالة مفيدة جمله درست بود یا غلط؟ 🙂
بصیری (بهبهان )
سپاس فراوان مطالب کامل بود دست نگارنده درد نکنه فقط اینو اضافه کنید که صفات هم برای اسماء جمع تکسیر به صورت مفرد مونث آورده می‌شود مثل کتب مفيدة/ اعمال صالحة و…