مثانه چیست؟ — شکل ظاهری، عملکرد و بیماری ها به زبان ساده

مثانه اندامی بالن‌شکل است که می‌تواند ادرار را ذخیره و در زمان مناسب تخلیه کند. این اندام جزوی از سیستم ادراری بدن انسان به حساب می‌آید و اختلال در عملکرد آن فرد را دچار مشکلات زیادی خواهد کرد. در این مطلب می‌خوانیم که مثانه چیست و چه عملکردهایی دارد. هم‌چنین اختلال‌های عملکردی و آناتومی مثانه و مشکلات ناشی از آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

مثانه چیست ؟

مثانه اندامی کیسه‌ای است که مثل معده قابلیت افزایش حجم دارد. دیواره مثانه می‌تواند ۵ تا ۹ سانتی‌متر کشیده شود. زمانی احساس ادرار در فرد ایجاد می‌شود که یک‌چهارم مثانه پر شده باشد. این اندام در بخش پایینی حفره شمکی قرار دارد و بخشی از سیستم ادراری و شامل مجموعه سه‌قسمتی زیر است:

• میزنای‌ها (Ureters) دو لوله‌ متصل‌کننده کلیه به مثانه
•  مثانه (Bladder): محل ذخیره ادرار
• میزراه ( Urethra): لوله کوتاه خروج ادرار

شکل ظاهری مثانه‌ پر و خالی متفاوت است. زمانی که پر باشد، مثانه به سمت حفره شکمی کشیده می‌شود و دیواره نازکی دارد. در زمان خالی بودن، دیواره، ضخیم و سفت می‌شود.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

بخش های مختلف مثانه چیست ؟

مثانه به وسیله رباط‌ها به استخوان لگن و بافت‌های اطراف متصل و ثابت می‌شود. حجم معمول این اندام بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌لیتر (به اندازه یک بطری نوشابه تک‌نفره) است. مثانه یکی از اندام‌هایی است که به سرعت می‌تواند آسیب‌های وارد شده بر اثر عفونت یا جراحت در خود را ترمیم کند. ساختار بافتی این اندام از داخل به خارج شامل بافت‌های زیر می‌شود.

• یوروتلیوم بافت پوششی داخل کیسه مثانه و در واقع همان بافت آستری است. این بافت چین‌های داخلی تشکیل می‌دهد. سلول‌های سطح در تماس با ادرار، سلول‌های چتری نام دارند و غشای آن‌ها برای محاظت اندام در برابر ترکیبات مضرر ادرار درصد متفاوتی از لیپید و پروتئین دارد. در افزایش حجم مثانه این بافت بدون بهم‌ریختگی ساختار، به ۲ یا ۳ لایه تبدیل می‌شود. به همین دلیل اپیتلیوم انتقالی نیز نام دارد.
• زیرمخاط شامل بافت همبند و رگ‌های خونی می‌شود.
• ماهیچه صاف دفع‌کننده، لایه‌ای ضخیم است و در دفع ادرار نقش دارد. تارهای این ماهیچه‌ در جهات مختلف سازمان‌یافته است تا در زمان افزایش حجم یکپارچگی مثانه حفظ شود.
• بافت چربی و رگ خونی زیر ماهیچه صاف قرار دارند.
• غشای سروزی یک لایه بافت همبند نرم است که مثانه را دربر می‌گیرد.

شکل ساختاری مثانه و عملکرد هر بخش شامل موارد زیر است.

• سقف مثانه
• دیواره‌های جانبی چپ و راست
• دیواره عقبی
• تریگون مثانه همان ساختار مثلث‌شکل در بخش انتهایی کیسه مثانه است که ورودی میزاره‌ها در این قسمت قرار دارند. ساختار مثلثی این بخش مانع از بازگشت ادرار به مثانه و کشیدگی میزراه می‌شود.
• اسفنکترها دریچه‌های ماهیچه‌ای هستند که دو نوع داخلی و خارجی دارند.
  • داخلی: در مردان و زنان متفاوت است. در مردان از ماهیچه صاف حلقوی تشکیل شده اما در زنان بخشی از آناتومی مثانه است و ماهیچه جداگانه‌ای ندارد.
  • خارجی: در مردان و زنان تفاوتی ندارد. ماهیچه مخططی است که وظیفه کنترل ارادی را بر عهده دارد.
• میزراه لوله کوتاه انتهای مثانه است که ادرار پس از رسیدن سیگنال به اسفنکتر داخلی، وارد آن می‌شود. میزراه در زنان کوتاه‌تر از مردان است و هیچ‌گونه حرکت دودی در این بخش وجود ندارد و خروج ادرار تحت تاثیر فشار ادرار داخل مثانه، نیروی گرانش و کشش ماهیچه‌ای است.

سیستم خونی مثانه چیست ؟

سرخرگ ورودی به مثانه ادامه سرخرگ لگنی است و سیاهرگ خروجی از آن به سیاهرگ لگنی می‌پیوندد.

سیستم لنفاوی مثانه

لنف بخش‌های جانبی و بالای این اندام، به گره‌ها و رگ‌های لنفاوی خارجی لگن و لنف منطقه گردن و بخش پایینی به گره‌های داخلی لگن منتقل می‌شوند.

سیستم عصبی

مثانه، توسط پیام‌های هر دو بخشِ خودمختار (سمپاتیک و پاراسمپاتیک) و ارادی سیستم عصبی کنترل می‌شود.

•  سمپاتیک: این پیام از اعصاب هیپوگاستریک می‌رسد که سبب انبساط ماهیچه‌های دفع‌کننده و افزایش زمان ماندگاری ادرار در مثانه می‌شود.
• پاراسمپاتیک: این پیام از اعصاب لگنی می‌رسد. افزایش پیام‌های این عصب باعث انقباض ماهیچه‌های دفع‌کننده می‌شود و دفع ادرار را تحریک می‌کند.
• ارادی: پیام‌های این بخش سبب کنترل ارادی دفع ادرار می‌شود.

می‌توان گفت پیام‌های ذخیره ادرار به‌طور عمده در نخاع و پیام‌‌های تخلیه آن، در مغز تنظیم می‌شوند.

ارتباط رشته‌های عصبی محیطی در هنگام تولد نوزاد انسان کامل است اما به نظر می‌رسد هماهنگی لازم بین مثانه و اسفنکتر برای دفع ارادی ادرار، به بلوغ سیستم عصبی مرکزی نیاز دارد.

کار مثانه چیست؟

اصلی‌ترین وظیفه مثانه ذخیره و دفع ادرار است. میزنای‌ها ادرارِ ساخته شده در کلیه را به این اندام منتقل می‌کنند. میزنای‌های ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متری ماهیچه صاف دارند و از حرکات دودی و نیروی گرانش برای انتقال ادرار استفاده می‌کنند. با ورود ادارار به مثانه، چین‌خوردگی‌ها باز می‌شوند و ماهیچه‌های دفعی، انبساط پیدا‌ می‌کنند.

افزایش حجم ادرار به بیش از ۳۰۰ میلی‌لیتر سبب تحریک گیرنده‌های کششی دیواره و ارسال پیام به بخش کنترلی مغز می‌شود. مغز با ارسال پیام، اسفنکتر داخی را باز می‌کند و پس از باز شدن ارادی اسفنکتر خارجی ادرار از بدن خارج خواهد شد.

تفاوت مثانه زنان و مردان چیست ؟

سیستم ادراری مردان و زنان در بخش بالایی (کلیه) یکسان است اما تفاوت‌هایی در ساختار بخش پایینی این سیستم وجود دارد که در ادامه می‌خوانیم.

• زنان: مثانه پایین واژن و پشت رحم قرار دارد. طول میزراه کوتاه و تقریبا ۵ سانتی‌متر و تنها عملکرد آن، دفع ادرار است.
• مردان: مثانه روبروی رکتوم و بالای پروستات قرار دارد. طول میزراه حدود ۲۰ سانتی‌متر و وظیفه آن دفع ادرار، منی و اسپرم از بدن است.

عملکرد کانال‌ها و گیرنده‌ها در مثانه

ذخیره و دفع ادرار در مثانه، به کمک گیرنده‌ها و کانال‌های موجود در این اندام صورت می‌گیرد. گیرنده‌ها به‌وسیله ارتباط با سیستم عصبی مرکزی و محیطی و همچنین کانال‌ها از طریق برقراری تعادل اسمزی و پلاریزه کردن غشای سلولی، عملکرد مثانه را تنظیم می‌کنند. مهم‌ترین گیرنده‌ها و کانال‌های ماهیچه دفع‌کننده را در ادامه شرح می‌دهیم.

• گیرنده موسکارینی $$M_{2}$$: این گیرنده‌ها در ماهیچه‌های دفع‌کننده قرار دارند. در مثانه سالم انقباض کولینرژیک بیشترین نوع انقباض است. گیرنده‌های $$M_{2}$$ هدف داروهای درمان بی‌اختیاری‌های وابسته به عصب مثانه هستند. نحوه عمل این داروها جلوگیری از انقباض مکرر ماهیچه‌های دفع‌کننده است.
• گیرنده پیورینرژیک: این گیرنده در ماهیچه دفع‌کننده وجود دارد و به ATP ،ADP ،UTP ،UTP و آدنوزین پاسخ می‌دهد. عملکرد این گیرنده بیشتر در بیماری‌ها و افزایش سن نمود پیدا می‌کند.
• کانال‌های پتاسیمی: ماهیچه دفع‌کننده انواع کانال‌های پتاسیمی را دارد. عملکرد کلی این کانال‌ها انبساط ماهیچه صاف در نتیجه خروج $$K^{+}$$ و قطبی شدن شدید غشای سلول است.

تست های مثانه

پزشک برای اینکه متوجه شود علت اختلال مثانه چیست، آزمایش‌هایی انجام می‌دهد که مربوط به عملکرد و آناتومی مثانه یا بیوشیمی ادرار هستند. این آزمایش‌ها در دسته‌بندی زیر قرار می‌گیرند.

• آنالیز ادرار: این آزمایش روتین در مواقع بروز مشکلات مثانه انجام می‌گیرد. مرحله اول به وسیله سوآپ پیش می‌رود و اگر نیاز به بررسی بیشتر بود ادرار زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود.
• سیستوسکوپی: در این آزمایش لوله‌ای باریک وارد میزنای و مثانه می‌شود. این لوله که دوربین، چراغ و ابزارهای موردنیاز دیگر را به همراه دارد، پزشک را در تشخیص و درمان مشکلات مثانه یاری می‌کند.
• تست‌ یورودینامیک یا نوار مثانه: مجموعه‌ای از تست‌ها ازجمله اندازه‌گیری جریان ادرار، فشار و ظرفیت مثانه هستند که در مطب پزشک انجام می‌گیرند.

اختلالات مثانه چیست ؟

مثانه می‌تواند دچار اختلالات مختلفی از جمله بیش‌فعالی، التهاب، عفونت، سنگ و سرطان شود که در ادامه کلیه اختلالات و عوامل به‌وجود آورنده آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

التهاب مثانه

التهاب در این اندام باعث ایجاد درد مزمن یا حاد یا تکرر ادرار و احساس نیاز به دفع ادرار می‌شود. در این حالت بیمار گاهی به ۴۰ تا ۶۰ بار دفع ادرار در روز و حتی شب نیاز دارد و هربار درد زیادی را تحمل می‌کند. این بیماری در زنان شایع‌تر است و با افزایش سن، خطر ابتلا افزایش می‌یابد. نظریه‌های مختلفی ازجمله موارد زیر، درمورد دلایل ایجاد این اختلال وجود دارند.

• مشکل در بافت مثانه باعث می‌شود موادِ موجود در ادرار به مثانه آسیب بزنند.
• التهاب‌های بدن، موادی در خون آزاد می‌کنند که سبب بروز علايم در مثانه می‌شوند.
• ماده‌ای در ادرار وجود دارد که به مثانه آسیب می‌زند.
• یک مشکل عصبی باعث می‌شود موادی که به‌طور معمول آسیب‌زا نیستند، موجب احساس درد شوند.
• سیستم ایمنی فرد به مثانه حمله می‌کند.

سنگ مثانه

اگر ادرار برای مدت طولانی در مثانه بماند، مواد شیمیایی موجود در آن به کریستالی تبدیل می‌شود که سنگ مثانه نام دارد. اختلال‌هایی که توانایی مثانه برای خارج‌ کردن کامل ادرار را تحت تاثیر قرار می‌دهند و وجود هرگونه ماده خارجی غیرمتعارف در این اندام، فرد را به سنگ مثانه مبتلا می‌کند. این بیماری در مردان، به خصوص افراد بالای ۵۰ سال شیوع بیشتری دارد. موارد زیر، مهم‌ترین اختلالات به وجود آورنده این حالت هستند.

• بزرگ شدن غده پروستات: بزرگ شدن پروستات در مردان امکان تخلیه کامل مثانه را مختل می‌کند و باعث ایجاد سنگ مثانه می‌شود.
• آسیب عصبی: اگر عصب منتهی به مثانه به دلیل سکته، جراحت نخاع یا هر مشکل دیگری آسیب ببیند، انقباض و انبساط ماهیچه‌های کنترل کننده ادرار دچار اختلال می‌شود و سنگ مثانه ایجاد می‌کند. به این حالت مثانه نوروژنیک می‌گوییم.

التهاب، ابزارهای پزشکی و سنگ کلیه در رتبه بعدی قرار دارند.

• التهاب: التهاب ایجاد شده به دلیل عفونت مثانه یا رادیوتراپوی لگن می‌تواند منجر به ایجاد سنگ مثانه شود.
• ابزارهای پزشکی: کاتاترهای مثانه، ورود ابزارهای جلوگیری از بارداری به مثانه و استنت‌های ادراری می‌توانند سبب ایجاد سنگ مثانه شوند.
• سنگ کلیه: سنگ‌های ریز کلیه ممکن است از میزنای وارد مثانه شوند. اگر سنگ‌ها خارج نشوند تبدیل به سنگ‌های بزرگ مثانه خواهند شد.

اکوژن مثانه

این اصطلاح در واقع حالتی است که در سونوگرافی مثانه صداهای غیرطبیعی وجود دارد. توده‌های لخته خون و اثرات به‌جای‌مانده از عفونت‌های ادراری ازجمله ذرات اکوژنیک هستند که در سونوگرافی مشخص می‌شوند.

افتادگی مثانه

افتادگی بافت موکوزی مثانه به میزراه را افتادگی مثانه (سیتوسل) می‌گویند. این اختلال در زنان و با سه درجه اتفاق می‌افتد.