شبه جمله چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
شبه جملهها واژه یا مجموعهای از واژهها هستند که بدون داشتن فعل، معنای یک جمله کامل را به مخاطب منتقل میکنند. برای مثال، عبارت «ساکت!» بهتنهایی یک شبه جمله است زیرا معنای جمله کامل «ساکت باش.» را نشان میدهد. اصوات و مناداها مهمترین انواع شبه جمله هستند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد میگیریم شبه جمله چیست و انواع آن را با مثالهای بسیاری توضیح میدهیم. بعد از آن کاربردهای شبه جمله را بررسی میکنیم و در انتها نیز پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردهایم که دانش خود را در این زمینه بهخوبی بسنجید.
شبه جمله چیست؟
شبه جمله واژه یا مجموعهای از واژههاست که بدون داشتن فعل، معنای کامل و مستقل یک جمله را بیان میکنند. برای مثال، در جمله «یزدان را سپاس که ما را از خشکسالی نجات داد.» شبه جمله «یزدان را سپاس» وجود دارد. زیرا این عبارت، معنای «یزدان را سپاس میگویم.» میدهد. اصوات، مناداها و هر واژه یا عبارت بدون فعلی که معنای یک جمله کامل را بدهد، شبه جمله است.
در ادامه، نمونههایی از شبه جمله و انواع آن را بررسی میکنیم. پیش از آن میتوانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، مبحث شبه جمله و جمله فارسی را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال انواع شبه جمله
در جدول زیر، نمونههایی از انواع شبه جمله را آوردهایم تا با این مفهوم بیشتر آشنا شوید. در ادامه همین بخش، هرکدام از این انواع شبه جمله را با مثالهای بیشتر و بهطور جداگانه بررسی میکنیم.
انواع شبه جمله | مثال |
بیان آرزو | کاش از پی صدهزارسال از دل خاک چون سبزه امید بر دمیدن بودی (خیام) |
بیان تعجب | من چشم توام اگر نبینی چه عجب من جان توام کسی نبیند جان را (ابوسعید ابوالخیر) |
بیان سپاس | شُکرُلِلَّه همای باز آمد چونکه باز آمد این غراب گریخت (مولانا) |
بیان افسوس و درد | هیهات که باز بوی مِی میشنوم آوازهی های و هوی و هی میشنوم (ابوسعید ابوالخیر) |
بیان امر | هرکه همراه ماست بسمالله ما که رفتیم هرچه بادا باد (حبیب خراسانی) |
بیان تشویق | بیانش جانِ محض و محضِ جان است هزاران آفرین بر جان حافظ (صغیر اصفهانی) |
بیان تنبیه | زنهار که بد گفتن کس وِرد مکن وین آتش شر، قرینِ گوگرد مکن (اهلی شیرازی) |
بیان تصدیق | فردا به مدرسه میآیی؟ البته |
بیان تکذیب | آیا اینجا بودهای؟ هرگز |
بیان احترام | گفت اگر گَردی شبی از روی چون ماهم جدا تا سحرگاهان ستاره میشِمُر، گفتم بهچشم (کمال خجندی) |
بیان نفرین | بندگانت را از کشتن ایشان چه شرف ننگ بر بازان، روزی که کبوتر گیرند (حسن غزنوی) |
بیان تفسیر | زندگی یعنی تلاش. |
شبه جمله منادایی | مَپْسَند خدایا که سر و افسر جم را با پای ستم، دیو لگدکوب نماید (فرخی یزدی) |
تفاوت جمله و شبه جمله
حالا که یاد گرفتیم شبه جمله چیست و مثالهایی از انواع آن را خواندیم، تفاوت آن با جمله را توضیح میدهیم. تفاوت جمله و شبه جمله با هم، در عدم وجود فعل در شبه جمله است چون شبه جمله نیز مانند جمله، معنای کامل انجام یک کار یا پذیرفتن یک حالت را به خواننده منتقل میکند و تنها تفاوت آن با جمله در عدم وجود فعل در ساختار آن است. شباهتها و تفاوتهای شبه جمله و جمله را در جدول زیر آوردهایم.
برای آشنایی با جملههای فارسی و شناسایی جملهها از شبه جملهها میتوانید از فیلم آموزش رایگان جمله فارسی در فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مشخصات جمله | جمله | شبهجمله |
دارای معنای کامل و مستقل | آری | آری |
وجود فعل در ساختار آن | آری | خیر |
مثال جمله و شبه جمله
در جدول زیر، دو حالت جمله و شبه جمله از چند مفهوم را آوردهایم تا یاد بگیرید تفاوت جمله و شبه جمله چیست و آنها را با هم مقایسه کنید.
مفهوم | شبهجمله | جمله |
امید به خوبشدن کسی | امید که خوب بشوی. | امیدواریم (هستیم) که خوب بشوی. |
تعجب از زیبایی گل | چه گل زیبایی! | چه گل زیبایی است. |
یادگیری شبه جمله در فارسی هفتم
تا اینجا یاد گرفتیم شبه جمله چیست و با مثالهایی انواع آن را شناختیم. شبه جملهها بدون آنکه در ساختار خود فعلی داشته باشند، یک جمله محسوب میشوند. پس برای شناسایی آنها به یادگیری و شناخت انواع افعال فارسی نیاز داریم. علاوه بر آن، برای درک معنای جمله، لازم است که مشخصات و اجزای جملههای فارسی را بشناسیم. به همین دلایل، در این بخش برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس را آوردهایم تا با استفاده از آنها، مبحث شبه جمله را بهخوبی یاد بگیرید.
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
همچنین برای یادگیری تمام مباحث مختلف ادبیات فارسی دوره متوسطه، میتوانید از مجموعه آموزش کامل و کاربردی زیر استفاده کنید.
تا اینجا یاد گرفتیم شبه جمله چیست، چه انواعی دارد و تفاوت آن با جمله را نیز بررسی کردیم. در ادامه به معرفی و بررسی انواع شبه جمله میپردازیم.
انواع شبه جمله
حالا که یاد گرفتیم شبه جمله چیست، در اینجا به معرفی انواع آن میپردازیم. یک دستهبندی کلی از شبه جمله، اصوات و منادا است. منادا همان اسمی است که یکی از نشانههای ندا، قبل یا بعد از آن قرار میگیرد و گوینده، آن اسم را مورد خطاب قرار میدهد. اصوات نیز کلمههایی هستند که از روی صداهای طبیعی موجود در جهان ساخته شدهاند و بیانگر احساسات مختلفی چون درد، تعجب، آرزو، تصدیق، احترام و... هستند. اما همه شبه جملهها در دو دسته کلی صوت و منادا قرار نمیگیرند و برخی واژهها و عبارتهای بدون فعل دیگر نیز، معنای یک جمله کامل و مستقل را بیان میکنند. در این بخش، انواع شبه جمله را از نظر مفهوم و معنای آنها معرفی میکنیم. این انواع عبارتاند از:
- شبه جمله دعایی
- شبه جمله تعجبی
- شبه جمله سپاس
- شبه جمله افسوس
- شبه جمله امری
- شبه جمله تشویقی
- شبه جمله تنبیهی
- شبه جمله تصدیق
- شبه جمله تکذیب
- شبه جمله احترام
- شبه جمله نفرین
- شبه جمله تفسیری
- شبه جمله منادا
در ادامه تمام موارد فهرست بالا را با مثالهای جداگانه بررسی میکنیم. پیش از آن میتوانید برای یادگیری شبهجمله و انواع آن، فیلم آموزش رایگان شبهجمله فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر بالا آوردهایم.
شبه جمله امید و دعایی
واژه یا واژههایی که بدون داشتن فعل، مفهوم یک جمله دعایی را به ما منتقل میکنند، شبه جمله امید و آرزو هستند. مفهوم این شبه جملهها، امید و آرزو برای انجام کار یا پذیرفتن یک حالت است. واژههایی چون «کاش، ایکاش، انشاءالله، کاشکی، الهی، آمین و...» نمونههایی از این نوع شبه جمله هستند. در جدول زیر، مثالهایی از این شبه جمله را میبینیم.
مثال | معنی |
کاشکی خسرو غزنین سوی غزنین رَوَدی که رهِ غزنین خرّم شد و غزنین خرّم (فرخی سیستانی) | امیدوار هستم. |
«الهی به ریاضات و مجاهدات و به انقطاع دل از مخلوقات و اعراض سر از مکونات فتنه از خود دور کرده باشد.» (هجویری) | خدا کند. |
شبه جمله تعجب
واژههایی چون «بَه، اوه، وَه، عجب، چهعجب، شگفتا، سبحانالله، ایعجب و...» شبه جملههایی هستند که مفهوم متعجبشدن از چیزی را به خواننده منتقل میکنند. در جدول زیر، نمونههایی از این شبه جمله را بررسی کردهایم.
مثال | معنی |
وه چه سادهدلی و چه نادان که ندانی تو عصمت از عصیان (سنایی) | عجیب است. |
«شگفتا از کسی که خدای خویش بشناسد و لحظهای از او غافل ماند.» (شیخ بهایی) | متعجب هستم. |
شبه جمله سپاس
عبارتهایی چون «شکر، تشکر، سپاس، الحمدلله، شکرلله، شکر خدا و...» بدون نیاز به فعل، معنای کامل «سپاسگزار بودن» را بیان میکنند. پس این عبارات، شبه جملههای سپاس هستند که در جدول زیر، نمونههایی از آنها را با هم بررسی میکنیم.
مثال | معنی |
ای خدا جای تشکر، چشمزخمم میزنند چشمِ من همچشمی اَر با رودِ جیحون میکند (میرزاده عشقی) | تشکر بکنند. |
سپاس از جهاندار فریادرس نگیرد به سختی جز او دست، کس (فردوسی) | سپاسگزار هستم. |
شبه جمله افسوس و درد
عبارتهایی مانند «افسوس، آه، دردا، دریغا، فریاد، داد، وافریادا، بَدا، آخ، هیهات، دریغ و...» که یا اسم صوتی برای دردکشیدن هستند یا معنای «متأسف بودن» را نشان میدهند، شبه جملههای افسوس و درد هستند. در جدول زیر، نمونههایی از این شبه جمله را آوردهایم.
مثال | معنی |
وای عشقا چه آتشی که ز تو هیچ عاشق همینیابد داد (فرخی سیستانی) | جای غم و اندوه است. |
جانا به جان رسید ز عشق تو کار ما دردا که نیستت خبر از روزگار ما (انوری) | این، دردآور است. |
شبه جمله امر
ممکن است کلمه یا گروهی از کلمات، معنای یک فعل امر را به شنونده و خواننده منتقل کنند، در این صورت با شبه جمله امر مواجه هستیم. عبارتهایی چون «ساکت!، خاموش!، ایست!، بهراست!، خفه!، آزاد!، آرام!، بسمالله!، یاالله! و...» شبه جملههای امری هستند و معنای یک فعل امر را بیان میکنند. در جدول زیر، نمونههایی از این شبه جمله را بررسی میکنیم.
مثال | معنی |
ماییم و نوای بینوایی بسمالله اگر حرف مایی (نظامی) | شروع کن. |
با که گوید؟ با تو یا من؟ -هیس! (اخوان ثالث) | ساکت باش. |
نکته: معمولاً در شبه جملهها، فعل به قرینه معنایی حذف شده است. برای مثال در شبه جمله «هیس!» که در جدول بالا وجود دارد، فعل «باش / باشید» به قرینه معنایی از این جمله حذف شده است و خواننده از طریق معنای این واژه پی میبرد که منظور از آن، «ساکت باش.» است.
شبه جمله تحسین و تشویق
از واژهها و عباراتی چون «آفرین، احسنت، مرحبا، خوب، بهبه، ماشاءالله، بارکالله و...» برای تشویق استفاده میکنیم و بدون استفاده از فعل، این مفهوم را به مخاطب خود منتقل میکنیم. پس این عبارات، شبه جملههای تشویق و تحسین هستند. مثالهایی از این شبه جمله را در جدول زیر مشاهده میکنید.
مثال | معنی |
که احسنت ای جهاندارِ معانی که در ملک سخن، صاحبقِرانی (نظامی) | احسنت بر تو باد. |
کلکِ تو بارکالله بر ملک و دین گشاده صد چشمه آب حیوان از قطره سیاهی (حافظ) | خدا به تو برکت بدهد. |
شبه جمله تنبیه
معنای تنبیه، آگاهکردن و متوجهکردن کسی نسبت به چیزی است و شبه جملههایی مانند «مباد، مبادا، ای امان، زینهار، زنهار، هان، هین و...» نیز، برای آگاهیدادن، پرهیزدادن و متوجه کردن افراد استفاده میشوند. در جدول زیر، نمونههایی از این شبه جملهها را آوردهایم.
مثال | معنی |
هان تا لبِ شیرین نستاند دلت از دست کان کز غم او کوه گرفت از کمر افتاد (سعدی) | مراقب باش. |
دل خرابی میکند دلدار را آگَه کنید زینهار ای دوستان جان من و جان شما (حافظ) | به شما هشدار میدهم. |
تا اینجا دانستیم شبه جمله چیست و چند نوع از ا» را با مثال توضیح دادیم. در ادامه نیز به معرفی و توضیحِ انواع دیگری از آن میپردازیم.
شبه جمله تصدیق و ایجاب
از شبه جملههایی مانند «آری، البته، بلی، ایوالله و...» برای تصدیق و تأیید استفاده میکنیم. نمونههایی از این شبه جمله را در فهرست زیر آوردهایم.
مثال | معنی |
گویند صبر کن که تو را صبر بَر دهد آری دهد ولیک به عمر دگر دهد (دقیقی) | درست است. |
به او چو گفت تو گویی که از خدا میخواست جواب داد که البته این وظیفه ماست (میرزاده عشقی) | همینطور است. |
شبه جمله تکذیب و انکار
از عباراتی چون «هرگز، خیر، نهخیر، استغفرالله، حاشا، حاشا و کلّا، ابدا، نه و...» برای رد کردن و تأیید نکردن چیزی استفاده میکنیم. در جدول زیر، مثالهایی از این نوع شبه جمله را مشاهده میکنید.
برای یادگیری بهتر جملهها و شبهجملههای فارسی میتوانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال | معنی |
من بیرضای تو نکنم عیش در بهشت حاشا که دوزخ است مرا بیرضای تو (امیر معزی) | این طور نیست. / درست نیست. |
به مرگ او راضی هستی؟ خیر | اینطور نیست. |
شبه جمله احترام
از شبه جملههایی مانند «چشم، بهروی چشم، بهچشم، قربان، بله قربان و...» برای ادای احترام به مخاطب استفاده میکنیم. در جدول زیر، نمونههایی از کاربرد این شبه جملهها را آوردهایم.
مثال | معنی |
گفت اگر با ما سخن داری به چشم دل بگو تا نگردد گوش مردم باخبر، گفتم بهچشم (هلالی جغتایی) | بهروی چشمم میگذارم. |
همه سربازان حاضر هستند؟ بله قربان | بله قربان شما بشوم. |
شبه جمله سرزنش و نفرین
عباراتی چون «ننگ، کوفت!، تُف!، زهرمار! و...» مفهوم سرزنش یا دعایی بد را بیان میکنند و به آنها شبه جمله سرزنش و نفرین میگوییم. مثالهایی از این شبه جمله را در جدول زیر مشاهده کنید.
مثال | معنی |
سایه آن را نمیدیدند هیچ صد تفو بر دیدههای پیچپیچ (مولانا) | بر آن تُف (لعنت) میاندازم. |
زهرمار! | زهر مار بخوری. (کنایه از مردن) |
شبه جمله تفسیر
گاهی واژه «یعنی»، شبه جملهای است که کار افعال اسنادی را انجام میدهد و دو جزء یک جمله را به هم مرتبط میکند. برای مثال معنای عبارت «عشق یعنی توجه» این است که «عشق، توجهکردن است.» پس واژه «یعنی» در چنین مواقعی، شبه جمله محسوب میشود و چون چیزی را تفسیر میکند، به آن شبه جمله تفسیر میگوییم. در جدول زیر، نمونههای بیشتری از این نوع شبه جمله را مشاهده میکنید.
مثال | معنی |
قشنگ یعنی چه؟ قشنگ یعنی تعبیر عاشقانه اشکال (سهراب سپهری) | قشنگ، تعبیر عاشقانهی اشکال است. |
سیاح جهان معرفت یعنی دل در بحر غمت دست بهسر پای بهگِل (ابوسعید ابوالخیر) | سیاح جهان معرفت، دل است. |
شبه جمله منادا
منادا یکی از نقشهای دستوری زبان فارسی است که یا همراه با حروف ندایی مانند «ای، ی، ا و...» یا بدون اینها میآید و آن را مخاطبِ سخن خود قرار میدهیم. هرکدام از مناداها نیز، یک شبه جمله محسوب میشوند. در جدول زیر، نمونههایی از منادا را در جملهها بررسی کردهایم.
مثال | منادا |
کریما قادرا پروردگارا به فضل خود ببخشی این گدار را (عطار) | ای کسی که کریم، قادر و پروردگار هستی. |
سهراب بیا اینجا. | سهراب (مخاطب فعل امر «بیا») |
تفاوت شبه جمله و صوت
صوتها، نامآواهایی هستند که از صداهای موجود در طبیعت به زبان فارسی راه پیدا کردهاند. برای مثال در هنگام دردکشیدن، صدایی مانند «آخ» از گلوی انسان خارج میشود و این صدا، یک واژه از نوع صوت است. افرادی بهجای شبهجمله از صوت نیز استفاده میکنند اما باید بدانیم که این دو مفهوم، یکسان نیستند.
تمام صوتهای موجود در زبان فارسی، شبه جمله محسوب میشوند اما همه شبه جملههای فارسی، صوت نیستند. مناداها و تمام واژهها و عبارات بدون فعلی که معنای کامل و مستقل یک جمله را بیان میکنند، شبه جمله محسوب میشوند. در جدول زیر، انواع دیگر شبه جمله را همراه با صوت آوردهایم تا تفاوت این دو مبحث را بهتر درک کنید.
انواع شبهجمله از نظر نوع عبارت | مثال |
صوت | آخ / وای / اَه |
منادا | خدایا / ربّی / بارالها / یا ابوالفضل |
واژهها و عبارتهای بدون فعل و دارای معنای کامل | ساکت! / سریع! / ایست! |
تا اینجا یاد گرفتیم شبه جمله چیست و انواع آن را با مثال بررسی کردیم. در ادامه، کاربردهای شبهجملهها در زبان فارسی را با مثال توضیح میدهیم.
کاربرد شبه جمله
تا اینجا یاد گرفتیم شبه جمله چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، کاربردهای شبه جمله را بررسی میکنیم. در زبان فارسی از شبه جملهها بهعنوان نهاد، قید، مسند، جملههای پایه و جملههای مستقل استفاده میکنیم. پس کاربردهای شبه جمله در زبان فارسی مطابق با فهرست زیر است.
- نهاد
- قید
- مسند
- جانشین جمله پایه
- جمله مستقل
در ادامه هرکدام از این کاربردهای شبه جمله را با مثال بررسی میکنیم. پیش از آن میتوانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس، با این کاربردها و دیگر نقشهای دستوری زبان فارسی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
شبه جمله به عنوان نهاد
نهاد جزئی از جمله است که درباره آن توضیحی میدهیم. برای مثال در جمله «علی دانشآموز است.»، کلمه «علی» نهاد جمله است. از شبه جملهها نیز میتوانیم بهعنوان نهاد استفاده کنیم. دراینصورت، بعد از شبه جمله، یکی از حروف اضافه را در جمله قرار میدهیم و بعد از آن نیز متممی برای شبه جمله میآوریم. به مثال زیر توجه کنید.
مثال
در مصرع دوم بیت زیر، شبه جمله «آفرین» نهاد است. این شبه جمله همراه با حرف اضافه «بر» آمده و دو متمم (دست و بازو) نیز پذیرفته است. معنای این مصرع چنین است: «آفرین بر دست و بازوی تو باشد.»
راند حق این آب را در جویِ تو
آفرین بر دست و بر بازوی تو
(مولانا)
نهاد | گزاره | |
آفرین | حرف اضافه | متممِ نهاد |
بر | دست و بازو |
شبه جمله به عنوان قید
قیدها یکی از اجزای اضافی در جملهها هستند که جمله یا یکی از ارکان آن مانند فعل، فاعل، مفعول و... را مقید به زمان، کیفیت، کمیت و... میکنند. برای مثال در جمله «او گریان به خانه برمیگشت.»، واژه «گریان» قیدی برای فاعل (او) است و قید حالت محسوب میشود. شبهجملهها نیز میتوانند قید باشند. در این حالت، شبه جمله حرف ربط یا حرف اضافه نمیپذیرد. مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال
شبه جمله «عجبا» در بیت زیر، قیدی برای جمله «عشق و آزادگی و حسن و جوانی و هنر بهطرز عجیبی هیچ نیرزند.» است. زیرا چگونگیِ نیرزیدن را بیان میکند. پس این شبه جمله، قیدی برای فعل این بیت است.
عشق و آزادگی و حسن و جوانی و هنر
عجبا هیچ نیرزند که بیسیم و زرم
(شهریار)
شبه جمله به عنوان مسند
نقش مسند، یکی از اجزای جملههای اسنادی و آن صفت و حالتی است که آن را به نهاد جمله نسبت میدهیم. برای مثال در جمله «لباسم قرمز است.»، صفت «قرمز»، مسند این جمله است. از برخی شبه جملهها بهعنوان مسند نیز استفاده میکنیم. در این حالت، شبه جمله بدون حروف ربط و اضافه میآید. به مثال زیر توجه کنید.
مثال
در مصرع اول بیت زیر، شبه جمله دعایی «خوشا (خوش باشد)» وجود دارد. نقش دستوری این شبه جمله، مسند است. در واقع، اگر این مصرع را بهصورت غیربلاغی بنویسیم به چنین جملهای میرسیم: «شیراز و وضع بیمثالش خوش (خوب) باشد.» و اجزای این جمله اسنادی، مطابق با جدول زیر هستند.
خوشا شیراز و وضع بیمثالش
خداوندا نگهدار از زوالش
(حافظ)
نهاد | مسند | فعل |
شیراز و وضع بیمثالش | خوش | باشد (محذوف) |
جانشین جمله پایه
جملههای مرکب در زبان فارسی از دو نوع جمله پایه و پیرو ساخته میشوند. برای مثال در جمله مرکب «من آمدم که تو را ببینم.»، جمله «من آمدم.» که محتوای اصلی جمله را بیان میکند، جمله پایه یا هسته است و جمله «که تو را ببینم.» که همراه با حرف ربط «که» آمده، جمله پیرو یا وابسته است. همچنین جملههای پایه، معنای کامل و مستقلی میدهند اما جملههای پیرو برای کامل شدن معنای خود نیازمند جمله پایه هستند.
گاهی از شبه جملهها به عنوان جملههای پایه استفاده میکنیم. یعنی بعد از آن، حرف ربط «که» میگذاریم و بعد از آن حرف نیز، جملهای قرار میدهیم که از نظر معنایی به شبه جمله وابسته باشد. به مثال زیر توجه کنید.
مثال
در جدول زیر، جملههای پایه و پیرو موجود در مصرع اول این بیت را مشخص کردهایم و همانطور که مشاهده میکنید، شبه جمله «ایکاش» به عنوان جمله پایه و هسته این جمله مرکب بهکار رفته است. معنای این مصرع، چنین است: «جای آرمیدن بودنِ تو، آرزوی من است.»
ایکاش که جای آرمیدن بودی
یا این رهِ دور را رسیدن بودی
(خیام)
جمله مرکب | جملههای پایه و پیرو |
ایکاش که جای آرمیدن بودی. | جمله پایه: ایکاش (آرزو داشتم.) |
جمله پیرو: که جای آرمیدن بودی. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس درباره جملههای پایه و پیرو توضیح دادهایم و آنها را با مثال بررسی کردهایم.
جمله مستقل
بسیاری از شبه جملهها، بهطور جداگانه یا با قرار گرفتن در ساختمان جملههای دیگر، بهعنوان جملهای مستقل ایفای نقش میکنند. دراینصورت، آنها حرف اضافه یا حرف ربط نمیپذیرند. مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال
در بیت زیر، سه جمله مستقل وجود دارد که آنها را در جدول زیر آوردهایم. یکی از این جملهها، شبه جمله «بسمالله» است که معنای مستقلی میدهد و نقشی برای سایر جملهها ایفا نمیکند.
من نه آنم که به تیغ از تو بگردانم روی
امتحان کن به دوصد زخم مرا، بسمالله
(صائب تبریزی)
جملههای بیت | نوع جمله |
من آن کسی نیستم که به تیغ از تو روی برگردانم. | جمله مرکب |
من را با زدن دویست زخم، امتحان کن. | جمله ساده |
بسمالله (شروع کن.) | شبهجمله |
شمارش شبه جمله
تا اینجا یاد گرفتیم شبه جمله چیست و انواع و کاربردهای آن را با مثال توضیح دادیم. در این بخش، شبه جملهها را از نظر تعداد جمله بررسی میکنیم. شبه جملهها از نظر جملهشماری، یک جمله محسوب میشوند. یعنی باید هرکدام از مناداها، صوتها و واژهها و عبارات بدون فعلِ دارای معنای جمله کامل را بهعنوان یک جمله بشمریم. در مثالهای این بخش، با انجام این کار آشنا میشوید.
پیش از آن میتوانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آوردهایم، مبحث شبهجمله را بهخوبی یاد بگیرید.
مثال ۱
در بیت زیر، دو فعل وجود دارد اما تعداد جملههای آن، چهار عدد است. زیرا دو شبهجمله نیز در این بیت وجود دارند.
بهبه ای گنج گرانمایه در این ویرانه
جای کس جز تو نباشد چه به جای آمدهای
(صغیر اصفهانی)
جملههای بیت | نوع جمله |
بهبه | شبه جمله |
ای گنج گرانمایه | منادا و شبه جمله |
در این ویرانه جای کس جز تو نباشد. | جمله ساده |
چه به جای آمدهای. | جمله ساده |
مثال ۲
جملههای مستقل و قابلشمارش بیت زیر را در جدول پایینی آوردهایم و نوع آنها را نیز مشخص کردهایم.
ای عشق دریغا که بیان از تو محالست
حظ تو ز خود باشد و حظ از تو محال است
(عین القضات همدانی)
جملههای بیت | نوع جمله |
ای عشق | منادا و شبه جمله |
دریغا که بیان از تو محال است. | جمله مرکب (دریغا: جمله پایه) |
حظ تو ز خود باشد. | جمله ساده |
حظ از تو محال است. | جمله ساده |
نکته: همانطور که در ردیف دوم جدول بالا مشاهده کردید، چون شبه جمله «دریغا» جزئی از جمله مرکب است، آن را یک جمله جداگانه از جمله «که بیان از تو محال است»، محسوب نکردیم و کل جمله مرکب را بهعنوان یک جمله مستقل حساب کردیم.
نمونه سؤال شبه جمله
حالا که یاد گرفتیم شبه جمله چیست و انواع آن را با مثال بررسی کردیم، میتوانید با انجام تمرین زیر، یادگیری خود را افزایش دهید. این تمرین از ده پرسش چهارگزینهای تشکیل شده است. برای پاسخدهی، در هر سؤال روی گزینه صحیح مورد نظر خود کلیک کنید سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز کسب میکنید و در پایان تمرین یعنی بعد از پاسخدادن به همه پرسشها، امتیاز نهایی خود را خواهید دید. هرچهقدر این امتیاز به عدد ده نزدیکتر باشد، شما این مطلب را بهتر یاد گرفتهاید.
۱. منظور از شبه جمله چیست؟
به جملههای دارای فعل اسنادی شبه جمله میگوییم.
شبه جمله همان صوت یا نامآواهای موجود در زبان فارسی است.
شبه جمله فقط شامل جملههای امری بدون فعل امر است.
هر واژه یا گروهی از واژهها که بدون داشتن فعل، معنای یک جمله کامل و مستقل را بدهند، شبه جمله هستند.
۲. در کدام گزینه شبه جمله وجود دارد؟
دوستانم را در هنگام سختی شناختم.
ساخت وطن بسیار دشوار اما ممکن است.
دوستان به دادم برسید.
اینجا خانه و سرزمین ما است.
واژه «دوستان» در گزینه سوم این سؤال، منادا و شبه جمله است زیرا گوینده، «دوستان» را مخاطب قرار داده است.
۳. کدام گزینه نادرست است؟
شبهجملهها در حکم جمله محسوب میشوند.
فقط مناداها و صوتها را شبه جمله حساب میکنیم.
تفاوت جمله و شبه جمله در وجود و عدم وجود فعل است.
عبارت «ماشاءالله!» یک شبه جمله است.
۴. شبه جمله موجود در بیت زیر، دارای چه مفهومی است؟
افغان خروس صبحگاه از غم تو
آه از غم تو هزار آه از غم تو
(رودکی)
شبه جمله دعایی
شبه جمله تعجب
شبه جمله افسوس
شبه جمله تنبیه
۵. تعداد و نوع شبهجملههای موجود در این عبارت را در کدام گزینه مشاهده میکنید؟
«امید که بر مصنف و خواننده و نویسنده و شنونده مبارک و میمون افتد انشاءالله.» (عنصرالمعالی)
انشاءالله: شبه جمله دعایی
انشاءالله: شبه جمله سپاس
امید: شبه جمله دعایی
امید و انشاءالله: شبه جمله دعایی
۶. شبه جمله موجود در بیت زیر، چه کاربردی دارد؟
افسوس که سرمایه ز کف بیرون شد
وز دست اجل بسی جگرها خون شد
(خیام)
قید فعل «شد»
مسند جمله اسنادی
جانشین جمله پایه
نهاد جمله
۷. کاربرد شبه جمله موجود در بیت زیر چیست؟
صد هزاران آفرین بر جانشان
پاک باشد تا ابد دیوانشان
(عطار)
نهاد جمله
مسند جمله
قید جمله
جانشین جمله پایه
۸. در کدام گزینه، شبه جمله تفسیری وجود دارد؟
انشاءالله به زودی شما را میبینیم.
محبت یعنی ایثار و توجه به عزیزان.
در پاسخ به شوخی او گفتم: «کوفت! ساکت!»
آیا غذا خوردهای؟ خیر
۹. در کدام گزینه جمله وجود دارد؟
درودِ جهانآفرین بر تو باد
خمِ چرخ گردان زمین تو باد
(فردوسی)
آفرین بر خامه حقگوی تو
مرحبا بر چشم و بر ابروی تو
(میرزاده عشقی)
پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت
آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد
(حافظ)
گزینه اول و سوم
۱۰. تعداد درست جملههای موجود در این عبارت، در کدام گزینه وجود دارد؟
بسمالله ای مسیح که چندین تن عزیز
در شاهراه میکده بسمل نهادهاند
(بابافغانی)
۱: «در شاهراه میکده بسمل نهادهاند.»
۱: «چندین تن عزیز در شاهراه میکده بسمل نهادهاند.»
۲: «بسمالله ای مسیح» و «چندین تن عزیز در شاهراه میکده بسمل نهادهاند.»
۳: «بسمالله»، «ای مسیح» و «چندین تن عزیز در شاهراه میکده بسمل نهادهاند.»
جدول خلاصه نکات شبه جمله در فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم شبه جمله چیست و انواع آن مانند اصوات، منادا، شبه جمله تعجب، تأسف، تصدیق، آرزو، نفرین و... را با مثال معرفی کردیم. در ضمن، تفاوت شبه جمله با جمله را نیز توضیح دادیم. در پایان مطلب، ده پرسش چهارگزینهای را بهعنوان تمرینی برای تقویت یادگیری طرح کردیم. در جدول زیر، مهمترین مباحث مطرحشده در این مطلب را بهطور بسیار خلاصه قرار دادهایم اما پیشنهاد میکنیم برای یادگیری کامل مبحث شبه جمله، مطلب را بهطور کامل مطالعه کنید.
۱. شبه جمله | اصوات، مناداها و هر واژه و عبارتی که بدون وجود فعل، معنای یک جمله کامل و مستقل را میدهد. |
۲. تفاوت جمله و شبه جمله | جمله دارای فعل و شبه جمله بدون فعل است. |
۳. برخی از مهمترین انواع شبه جمله از نظر مفهوم | شبه جمله دعایی و امید: انشاءالله، کاش، امید که و... |
شبه جمله تشویقی: آفرین، مرحبا و... | |
شبه جمله تعجب: وه، عجب، شگفتا و... | |
شبه جمله افسوس و درد: آه، وای، دردا، دریغ و... | |
شبه جمله امر: ساکت!، ایست!، بسمالله! و... | |
۴. کاربرد شبه جمله | نهاد: آفرین بر تو! |
قید: عشق عجبا که کافی نباشد! | |
مسند: خوشا حالِ دلت! | |
جانشین جمله پایه: امید که رهایی نزدیک باشد. | |
جمله مستقل: بارکالله! بسیار عالی ساز مینوازی. | |
۵. شبه جمله در جملهشماری | هر شبهجمله بهعنوان یک جمله شمرده میشود. |
سلام خدا قوت
خیلی ممنون بابت مطلب کاربردی تون
خیلی استفاده کردم
سلام معصومه گرامی.
خوشحالیم که این آموزش برایتان مفید بوده است.
شاد باشید.
سلام علیکم
متشکر از مطالب مفیدتان
با کسب اجازه مطالب شبه جمله برای یک گروه درسی مقاله که لازم بود،کپی شد
کدام یک از گزینه هلی زیر شبه جمله است
۱کجا ۲چرا ۲کو ۳کی
سلام.
اگر «چرا» برای تصدیق بهکار رود، میتوان آن را شبهجمله درنظر گرفت.
موفق باشید.