نهاد چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

نهاد نقشی است که سایر اجزای جمله، حاوی توضیحی درباره آن هستند. نهاد می‌تواند اسم، صفت، گروهی اسمی، ضمیر و.. باشد. برای مثال در جمله «سارا مهربان است.»، اسم «سارا» نهادی است که بقیه جمله، «مهربان بودن» او را بیان می‌کند. نهادها دارای انواعی چون فاعل، مسندالیه، اختیاری و اجباری هستند و ممکن است بعضی از آن‌ها از جمله حذف شوند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم نهاد چیست و چه انواعی دارد. همچنین نحوه تشخیص نهاد جمله و روش حذف نهاد از جمله را توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای را برای ارزیابی و تمرین قرار داده‌ایم.

نهاد چیست؟

نهاد بخشی از جمله است که درباره آن خبری داده می‌شود. جمله‌های فارسی از دو بخش کلی نهاد و گزاره تشکیل می‌شوند. گزاره حاوی توضیحی درباره نهاد است و نهاد آن کس یا آن چیزی است که کاری را انجام می‌‌دهد یا حالتی را می‌پذیرد. برای مثال در جمله «او چگونه زنده مانده است؟»، کل عبارت «چگونه زنده مانده است؟» توضیحی درباره ضمیر «او» است، بنابراین این ضمیر، نهاد جمله است. نهاد در جمله‌های اسمیه (دارای فعل اسنادی)، مسندالیه و در جمله‌های فعلیه (دارای فعل تام)، فاعل است. همچنین نهاد می‌تواند به‌صورت آشکار (نهاد جدا) یا به‌صورت پنهان (نهاد اجباری) وجود داشته باشد.

در این مطلب به بررسی انواع نهاد و چگونگی حذف و تشخیص آن در جمله‌ها می‌پردازیم. پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، نهاد و انواع آن را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال انواع نهاد

در جدول زیر، انواع نهاد را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید. در ادامه مطلب، هرکدام از انواع نهاد را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

مثال نهاد و گزاره

همانطور که در بخش‌های قبلی مطلب گفتیم، هرجمله‌ای از دو بخش نهاد و گزاره تشکیل شده است و گزاره توضیحی درباره نهاد جمله می‌دهد. این توضیح می‌تواند شامل خبر، بیان پرسش، بیان احساسات و درخواست باشد. مفهوم گزاره، تأثیری در نهاد جمله ندارد و آن را تغییر نمی‌دهد. در واقع، جمله‌های فارسی از نظر مفهوم به چهارنوع جمله‌های خبری، پرسشی، عاطفی و امری تقسیم می‌شوند که گزاره شامل یکی از مفاهیم است. برای درک بهتر این مطلب به مثال‌های جدول زیر توجه کنید.

نحوه تشخیص نهاد

حال که یاد گرفتیم نهاد چیست ، در این بخش روش تشخیص نهاد را توضیح می‌دهیم. برای انجام این کار کافی است که قبل از فعل جمله، یک سؤال «چه‌کسی / چه‌چیزی؟» قرار بدهیم و در همان جمله به‌دنبال پاسخی برای آن بگردیم. پاسخ این سؤال، نهاد جمله است. در این بخش، مراحل تشخیص نهاد را بیان می‌کنیم. سپس نهاد را در مثال‌هایی تشخیص می‌دهیم تا با انجام این کار آشنا شوید.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر نهاد و شیوه تشخیص آن از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر  آورده‌ایم، استفاده کنید.

جدول مراحل تشخیص نهاد با مثال

در جدول زیر، مراحل تشخیص نهاد جمله را آورده‌ایم و این مراحل را برای جمله‌ای نمونه، طی کرده‌ایم.

مثال ۱

در جدول زیر، مراحل نحوه تشخیص نهاد را برای مصرع اول بیت زیر انجام داده‌ایم.

مثال ۲

در جدول زیر نیز، مراحل تشخیص نهاد را برای یک نمونه دیگر انجام داده‌ایم.

نکته: در این جمله نمی‌توانیم عبارت «ای ساربان» را نهاد جمله در نظر بگیریم زیرا این عبارت دارای حرف ندا (ای) است و منادا محسوب می‌شود. نقش منادا نیز یکی از نقش‌های اصلی دستور زبان فارسی است و نمی‌توانیم آن را نهاد جمله بدانیم. نهاد این جمله را از روی صیغه فعل آن که دوم شخص مفرد است، ضمیر «تو (دوم شخص مفرد)» دانسته‌ایم. البته صیغه دوم شخص مفردِ فعل امر، شناسه ندارد اما همین شناسه‌نداشتن نیز نشانه‌ای برای تشخیص شخص و شمار آن است.

تا اینجا یاد گرفتیم نهاد چیست، چه انواعی دارد و راه تشخیص نهاد چیست، در ادامه مثال دیگری برای تشخیص نهاد را بررسی می‌کنیم و بعد از آن به توضیح مبحث حذف نهاد می‌پردازیم.

مثال ۳

ممکن است جمله‌های ادبی به‌خصوص جمله‌های موجود در اشعار، دستورمند نباشند یعنی ترتیب اجزای آن‌ها مطابق با ترتیب اجزای جمله معیار در دستور زبان فارسی نباشد. مانند مثال زیر که در آن، فعل اسنادی «است» پیش از نهاد جمله (دلم) آمده و به مسند جمله (مشوش) چسبیده است. برای تشخیص نهاد این جمله‌ها باید ابتدا آن‌ها را مطابق با دستور زبان فارسی معیار بنویسیم و سپس نهاد و دیگر اجزای آن‌ها را شناسایی کنیم.

حذف نهاد

ممکن است برخی از اجزای جمله‌ها به قرینه لفظی یا معنایی از جمله حذف شوند. نهاد نیز یکی از اجزای قابل حذف از جمله است. البته همه انواع نهاد قابل حذف نیستند. نهاد جدا یا اختیاری را می‌توانیم از جمله حذف کنیم اما نهاد اجباری یا پیوسته که همان شناسه افعال است را نمی‌توانیم از ساختار فعل و از ساختمان جمله‌ها حذف کنیم. در جدول زیر، قابل حذف بودن یا نبودن انواع نهاد را به‌طور خلاصه بیان کرده‌ایم.

برای یادگیری بهتر چگونگی حذف نهاد از جمله می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱

نهاد مثال زیر، از نوع نهاد جدا یا اختیاری است و می‌توانیم آن را از جمله حذف کنیم. با حذف این نهاد، مشکل خاصی در معنای جمله پدید نمی‌آید و همچنان معنای کلی جمله را دریافت می‌کنیم.

مثال ۲

نهاد هردو جمله موجود در بیت زیر، از نوع پیوسته یا شناسه فعل است و در واقع نهاد جدا از این جمله‌ها حذف شده است. حال اگر بخواهیم نهاد پیوسته این جمله‌ها را نیز حذف کنیم، یعنی شناسه‌های «یم» را از آخر افعال «درگذریم» و «سربه‌سریم (سربه‌سر هستیم)» برداریم، نه‌تنها ساختار فعل ما کاملاً تغییر می‌کند بلکه معنای جمله نیز کاملاً متفاوت می‌شود. در واقع با حذف شناسه‌های این افعال، شخص و شمار این جمله از اول شخص جمع به سوم شخص مفرد (صیغه بدون شناسه) تغییر می‌کند.

یادگیری نهاد در فارسی هفتم

نهاد یکی از اجزای مهم جمله‌های فارسی است که در همه آن‌ها وجود دارد و خودش نیز دارای انواع زیادی است. پس شناخت و یادگیری درست آن در تمام جمله‌ها مهم است. علاوه بر این، ممکن است نهاد را در برخی از جمله‌ها با اجزای دیگری مانند نقش مفعول، متمم‌ها، صفت و... اشتباه بگیریم. این نکته نیز ضرورت یادگیری دقیق نهاد را بیشتر می‌کند. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در افزایش یادگیری مبحث نهاد و دیگر اجزای جمله، مفید هستند.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس

همچنین برای یادگیری تمام مباحث مختلف درس ادبیات فارسی در سال‌های متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش کاربردی زیر استفاده کنید:

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

انواع نهاد

تا اینجا یاد گرفتیم نهاد چیست و با مثال‌هایی نحوه تشخیص نهاد را نیز توضیح دادیم. در این بخش به بررسی انواع نهاد می‌پردازیم. نهاد از نظر قرار داشتن در جمله‌های اسمیه یا فعلیه و جدا یا پیوسته بودن به انواع فاعل، مسندالیه، اختیاری یا اجباری تقسیم می‌شود.

• فاعل
• مسندالیه
• نهاد جدا یا اختیاری
• نهاد پیوسته یا اجباری

در ادامه این بخش، هرکدام از انواع نهاد را به‌طور جداگانه و با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس، مبحث نهاد و سایر اجزای جمله را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول انواع نهاد

در جدول زیر، انواع نهاد را با توضیحی کوتاه درباره هرکدام از آن‌ها و مثالی برای هریک آورده‌ایم. در ادامه همین بخش، هرکدام از این‌ها را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

نهاد فاعلی چیست؟

اگر نهاد در جمله‌ دارای فعل تام یا خاص، وجود داشته باشد از نوع فاعلی است زیرا کار خاصی را انجام می‌‌دهد. برای مثال در جمله «سهراب رفت.» نهاد (سهراب)، کار خاص «رفتن» را انجام می‌دهد پس فاعل یعنی کننده کار است. در این بخش، نمونه‌هایی از نهاد فاعلی را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جدول زیر، با شناسایی فعل جمله اول بیت زیر و تشخیص نوع آن، نهاد را به عنوان فاعل جمله معرفی کرده‌ایم. زیر فعل «می‌رود»، انجام عمل خاص «رفتن» را نشان می‌دهد و نهاد این فعل، باید از نوع فاعل باشد.

مثال ۲

نهاد هر دو جمله برجسته‌شده در کادر زیر، فاعل هستند. فعل «گوید» فعلی تام یا خاص است که به انجام عمل «گفتن» دلالت می‌کند پس نهاد آن باید فاعل نیز باشد.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، نقش فاعل را در جمله‌های فارسی بررسی کرده‌ایم و روش تشخیص آن را نیز توضیح داده‌ایم.

تفاوت فاعل و نهاد چیست؟

هر فاعلی، نهاد است اما هر نهادی، فاعل نیست. زیرا نهاد می‌تواند مسندالیه باشد. یعنی در جمله‌های دارای فعل اسنادی، نهاد از نوع مسندالیه است و در جمله‌های دارای افعال تام یا خاص، نهاد از نوع فاعل است. در جدول زیر، تفاوت نهاد و فاعل را با مثال توضیح داده‌ایم.

نهاد مسندالیه چیست؟

اگر نهاد در جمله‌ دارای افعال اسنادی وجود داشته باشد، از نوع مسندالیه است. به‌بیان‌دیگر اگر نهاد، نهاد جمله‌ای اسنادی باشد، مسندالیهی است که مسند جمله به آن نسبت داده می‌شود. جمله‌های اسنادی دارای افعال اسنادی هستند که برخلاف افعال تام، به انجام کار خاصی دلالت نمی‌کنند بلکه فقط صفت و حالتی (مسند) را به نهاد جمله (مسندالیه) نسبت می‌دهند و به همین دلیل به آن‌ها فعل اسنادی یا ربطی می‌گوییم. افعال «است، بود، شد و...» نمونه‌هایی از فعل اسنادی هستند. در این بخش، مثال‌هایی از نهاد از نوع مسندالیه را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

هرکدام از مصرع‌های بیت زیر، یک جمله اسنادی هستند که نهاد آن‌ها و نوع آن را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.

​نکته: کلمه‌های «بَرین» موجود در مصرع‌های بالا، صفت و وابسته نهاد این جمله‌ها هستند. پس نهادها می‌توانند انواع وابسته‌های اسم مانند مضاف‌الیه‌ها، انواع صفت، شاخص‌ها و... را بپذیرند.

مثال ۲

فعل «نگردد» در مصرع اول بیت زیر، معنای اسنادی می‌دهد بنابراین نهاد مصرع اول، مسند الیه است. معنای این مصرع، چنین است: «دلت از بیدادگری (ظلم) سیر نخواهد شد.» و به همین‌خاطر، فعل آن را اسنادی یا ربطی می‌دانیم.

نکته: همانطور که در جدول بالا نیز مشخص کرده‌ایم، ضمیر شخصی پیوسته «-َ ت» که به فعل «نگردد» متصل شده، شناسه این فعل نیست. این ضمیر، وابسته و مضاف‌الیهِ نهاد جمله است که دچار پرش ضمیر شده و به فعل جمله پیوسته است.

تفاوت مسندالیه و نهاد چیست؟

هر مسندالیهی نهاد است اما هر نهادی مسندالیه نیست زیرا همانطور که در بخش قبلی یاد گرفتیم، نهاد می‌تواند از نوع فاعل نیز باشد. بنابراین می‌توانیم مسندالیه همه جمله‌ها را نهاد آن جمله بدانیم اما نمی‌توانیم هر نهادی را مسندالیه محسوب کنیم و باید با بررسی نوع فعل جمله، فاعل بودن یا مسندالیه بودن آن را تشخیص بدهیم. با بررسی مثال‌های جدول زیر، تفاوت مسندالیه و نهاد را بهتر درک می‌کنید.

تا اینجا بررسی کردیم که نهاد چیست و دو نوع از آن یعنی فاعل و مسندالیه را نیز یاد گرفتیم. در ادامه، دو نوع دیگر از نهاد یعنی نهاد جدا و نهاد پیوسته را با مثال توضیح می‌دهیم.

نهاد جدا یا اختیاری

اگر نهاد یک جمله به صورت یک اسم، یک ضمیر، یک صفت، یک گروه اسمی و... در جمله وجود داشته باشد، نهاد جدا یا اختیاری است. این نوع نهاد، کلمه‌ای مستقل از سایر واژه‌های موجود در جمله است. نهاد جدا یا اختیاری یا آشکار را می‌توانیم از جمله حذف کنیم و با حذف آن، مشکلی در ساختار و معنای جمله پدید نمی‌آید.

توجه کنید که هم نهاد جدا و هم نهاد پیوسته، باید از نظر شخص و شمار یا همان صیغه، با فعل جمله مطابقت داشته باشند. نمونه‌هایی از نهاد آشکار، جدا یا اختیاری را در همین بخش بررسی می‌کنیم و در بخش بعدی نیز نهاد اجباری یا پیوسته را توضیح می‌دهیم.

مثال ۱

در بیت زیر، نهاد به‌صورت ضمیر شخصی «آنان» و جدای از سایر اجزای جمله آمده و مستقل است. همچنین این ضمیر از نظر شخص و شمار با شناسه فعل جمله یعنی فعل «شدند» مطابقت دارد. هردوی آن‌ها مخصوص به سوم شخص جمع هستند.

مثال ۲

نهاد جمله‌های موجود در بیت زیر، به‌صورت اسم است. نهاد جمله اول، اسمی خاص (سکند (اسکندر)) و نهاد جمله دوم، اسمی عام (زنان) است. شخص و شمار این نهادها نیز با فعل جمله‌ها تطابق دارد.

نهاد پیوسته یا اجباری

اگر نهاد، به‌صورت جدا و آشکار در جمله‌ای وجود نداشته باشد، از نوع پیوسته و اجباری است و منظور از آن، شناسه‌های فعل است که متناسب با شخص و شمار نهاد جمله، در ساختار فعل جمله وجود دارند. این نوع نهاد، هم به فعل جمله می‌چسبد و هم قابل حذف نیست زیرا شناسه، جزئی از ساختمان هر فعل است.

اگر نهاد جدایی در جمله وجود داشته باشد که از نظر معنا و شخص و شمار با فعل جمله مطابقت کند، باید آن را نهاد جمله بدانیم. در واقع اگر هیچ نهاد جدایی در جمله وجود نداشته باشد، شناسه فعل را به‌عنوان نهاد پیوسته آن در نظر می‌گیریم. در همین بخش، مثال‌هایی از نهاد پنهان، پیوسته یا اجباری را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در بیت زیر، شناسه «-َ م» موجود در ساختار فعل «دیدم»، شناسه پیوسته یا اجباری این جمله است.

مثال ۲

در بیت زیر، دو جمله وجود دارد و نهاد هردو آن‌ها شناسه اول شخص مفرد یعنی «-َ م» است که در افعال «رفتم» و «دیدم» وجود دارد. این شناسه‌ها قابل حذف‌شدن از ساختار فعل‌ها نیستند.

تا اینجا یاد گرفتیم نهاد چیست و هرکدام از انواع آن را با مثال توضیح دادیم. در ادامه، نحوه تشخیص نهاد و مراحل آن را با مثال بررسی می‌کنیم.

نمونه سؤال نهاد

حالا که یاد گرفتیم نهاد چیست و انواع آن را نیز با مثال بررسی کردیم، می‌توانید با انجام تمرین زیر، مهارت خود را در زمینه شناسایی نهاد افزایش دهید. برای انجام این تمرین لازم است که در هر سؤال، روی گزینه درست موردنظر خود بزنید و سپس با کلیک بر روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست آن سؤال را ببینید. هر جواب درست در این تمرین، یک امتیاز را برای شما ذخیره می‌کند و در پایان آزمون یعنی پس از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.

جدول جمع بندی نهاد در زبان فارسی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم نهاد چیست و مراحل تشخیص نهاد را توضیح دادیم و انواع نهاد از نظر قابل حذف بودن و غیرقابل حذف بودن را نیز معرفی کردیم. بعد از آن، انواع آن یعنی نهاد فاعلی، نهاد مسندالیه، نهاد جدا یا اختیاری و نهاد پیوسته یا اجباری را نیز با مثال بررسی کردیم. در انتهای مطلب، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را افزایش دهید. در جدول زیر، برخی از مهم‌ترین نکته‌های گفته‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری درست و کامل این مبحث توصیه می‌کنیم که کل مطلب را مطالعه کنید.