نبض چیست و چگونه به وجود می‌ آید؟ — به زبان ساده

نبض نشان‌دهنده هر انقباض قلب برای فرستادن خون به سرخرگ‌ها است. اندازه‌گیری نبض و دانستن اینکه نبض چگونه به وجود می آید، به ما کمک می‌کند از وضعیت سلامتی کلی بدن خود اطلاعاتی به دست بیاوریم. در این مقاله، پیرامون این موضوع که نبض چیست و چه عواملی سبب تغییر آن می‌شود، و همچنین در مورد تفاوت نبض با ضربان قلب و ارتباط آن با فشار خون می‌خوانیم.

نبض چگونه به وجود می‌آید ؟

نبض، تعداد ضربان قلب هر فرد را در دقیقه نشان می‌دهد و نتیجه انبساط و انقباض دیواره سرخرگ‌ها برای ادامه یافتن جریان خون در رگ‌ها است. با هر بار انقباض ماهیچه قلب، خون با فشار وارد سرخرگ می‌شود. این فشار موجی، در طول سرخرگ ادامه پیدا می‌کند و سبب ادامه جریان خون در اندام‌ها می‌شود. این فشار، نبض ایجاد می‌کند.

نبض در چه رگ هایی قابل تشخیص است ؟

تمام سرخرگ‌های بدن نبض دارند اما احساس نبض در رگ‌های نزدیک به سطح پوست بسیار راحت‌تر است. در رگ‌های زیر می‌توان نبض را راحت‌تر احساس کرد.

• سرخرگ‌های شعاعی نزدیک به سطح پوست در مچ دست
• سرخرگ‌های بخش پایینی و کناری فک
• سرخرگ پیشانی در قسمت بالایی و خارجی چشم
• سرخرک کاروتید در بخش کناری گردن
• سرخرگ براکیا در بخش داخلی ماهیچه دوسر بازو
• سرخرگ فمورال در کشاله ران
• سرخرگ زانویی پشت زانو
• سرخرگ بخش بالایی پا

تعداد نبض

تعداد نبض افراد سالم در سن‌های مختلف، متفاوت است و معمولا با افزایش سن، کاهش می‌یابد. افراد زیر ۱۷ سال، به دلیل قلب و اندام‌های حرکتی کوچک‌تر، ضربان قلب تندتری دارند. سن، جنسیت، احساسات، تمرین ورزشی و بیماری‌ها، تعداد نبض افراد را تغییر می‌دهد. میانگین نبض افراد سالم پس از تولد در ادامه آمده است.

• نوزاد تا ۴ هفتگی: ۱۰۰ تا 190 ضربه در دقیقه
• چهار هفتگی تا یک‌سالگی: ۱۰۰ تا ۱۸۰ ضربه در دقیقه
• یک تا سه‌سالگی: ۹۸ تا ۱۴۰ ضربه در دقیقه
• سه تا پنج‌سالگی: ۸۰ تا ۱۲۰ ضربه در دقیقه
• ۵ تا ۱۲ سالگی:‌ ۷۵ تا ۱۱۸ ضربه در دقیقه
• ۱۲ سال به بالا: ۶۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه

انواع نبض چیست ؟

دو نوع نبض در سیستم گردش خون انسان وجود دارد.

• «نبض محیطی» (Peripheral Pulses): نبضی که در اندام‌های محیطی و روی برآمدگی‌های استخوانی حس می‌شود.
• «نبض بالایی» (Apical Pulses): ضربان قلب مرکزی که در بخش بالایی قلب و به‌وسیله «استتسکوپ» (Stethoscope) یا گوشی پزشکی حس می‌شود.

نبض در حالت استراحت چگونه به وجود می آید ؟

در زمان استراحت اندام‌ها کمترین فعالیت و کمترین مصرف اکسیژن را دارند. به همین دلیل ضربان قلب و نبض پایین‌تر است. در بیشتر افراد بزرگسال و سالم که ورزشکار حرفه‌ای نیستند، ضربان قلب در حالت استراحت بین ۶۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه است.

روش‌های اندازه‌گیری نبض چیست ؟

اندازه‌گیری نبض با روش‌های مختلفی انجام می‌شود. لمس رگ‌های نزدیک به سطح، استفاده از استتسکوپ و ساعت‌های هوشمند از جمله روش‌هایی هستند که به کمک آن‌ها می‌توان تعداد نبض را شمرد.

گرفتن نبض چگونه است ؟

یکی از ساده‌ترین روش‌های اندازه‌گیری نبض، لمس رگ‌هایی است که نزدیک سطح پوست قرار دارند. در این روش می‌توان در یک بازه زمانی مشخص تعداد نبض را اندازه گرفت و با ضربی ساده، تعداد آن در دقیقه را محاسبه کرد.

بهترین حالت برای اندازه‌گیری نبض این است که پس از چند دقیقه نشستن و استراحت، دو انگشت اشاره و میانی را روی سرخرگ شعاعی مچ دست قرار دهید. برای جلوگیری از مسدود شدن مسیر خون و توقف نبض فشار کمی به رگ‌ها وارد کنید و تعداد ضرباتی که در ۱۰ تا ۱۵ ثانیه حس می‌کنید را بشمارید. با این حرکت به راحتی می‌توانید تعداد نبض خود در یک دقیقه را محاسبه کنید. برای اندازه‌گیری نبض از انگشت شصت کمک نگیرید، چون خود این انگشت نبض دارد.

اندازه‌گیری نبض با ساعت هوشمند

ساعت‌های هوشمند به جای فشار از نور برای اندازه‌گیری نبض استفاده می‌کنند. با تغییر موقت حجم سرخرگ‌های کوچک در هر ضربان، نور برگشتی از رگ به ساعت تغییر می‌کند و تعداد این تغییرات نشان‌دهنده نبض و ضربان قلب است. این ساعت‌ها روش جدیدی برای اندازه‌گیری هر لحظه نبض و تغییرات آن در موقعیت‌های مختلف، استراحت و فعالیت‌ها هستند اما به دلیل طراحی ساده‌ای که دارند بعضی حرکات عملکرد آن‌ها را مختل می‌کند و تعداد نبض را گزارش نمی‌کنند.

اندازه‌گیری نبض با نوار قلب

نوار قلب یا «الکتروکاردیوگرام» (Electrocardiogram| ECG) نبض بالایی را اندازه می‌گیرد. ماهیچه قلب جریان الکتریکی ایجاد می‌کند. در واقع هر ضربان در نتیجه این جریان الکتریکی به وجود می‌آید. نوار قلب، قابل اطمینان‌ترین روش برای اندازه‌گیری ضربان قلب و بررسی وضعیت سلامت آن است. این تست بدون درد، غیرتهاجمی و در بیشتر مراکز درمانی در دسترس است.

تغییرات نبض چگونه به وجود می‌ آید ؟

نبض و ضربان قلب افراد با هم و در سن‌های مختلف تفاوت دارد. نبض هر فرد به شکل خودکار و با توجه به شرایط محیطی تغییر می‌کند. به همین دلیل ضربان قلب و نبض در فعالیت‌های بدنی، استرس و هیجان‌ها تغییر می‌کند.

تغییرات نبض زمانی به وجود می‌آید که ضربان قلب سریع، کند یا نامنظم می‌شود. در این حالت خون کافی به اندام‌های بدن نمی‌رسد.

• «ضربان قلب سریع» (Tachycardia): ضربان قلب سریع یا «تاکی‌کاردی» در مواقعی ایجاد می‌شود که ضربان قلب در حالت استراحت بیش از ۱۰۰ ضربه در دقیقه است. این پدیده بر اثر بعضی بیماری‌ها ازجمله عفونت، کم‌خونی و پرکاری تیروئید ایجاد می‌شود.
• «ضربان قلب کند» (Bradycardia): ضربان قلب کمتر از ۶۰ ضربه در دقیقه، ضربان قلب کند یا «براکی‌کاری» نام دارد.

عوامل موثر بر تغییر نبض چیست ؟

علاوه بر انجام تمرینات ورزشی، نبض و ضربان قلب بر اثر عوامل مختلف کم یا زیاد و از حالت طبیعی خارج می‌شود. بیماری یا تب، کمبود آب بدن، اضطراب، مصرف بعضی از داروها و بیماری‌ها ازجمله عواملی هستند که ضربان قلب را تغییر می‌دهند.

• تمرین‌های ورزشی: در زمان ورزش، اندام‌ها به مواد غذایی و اکسیژن بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل قلب با سرعت بیشتری کار می‌کند تا خون مورد نیاز این اندام‌ها را تامین کند. در این حالت ضربان قلب و نبض فرد افزایش می‌یابد.
• قهوه و نوشیدنی‌های انرژی‌زا: کافئین موجود در این نوشیدنی‌ها با مسدود کردن آدنوزین - فاکتور کاهش‌دهنده ضربان قلب - سبب افزایش ضربان قلب و نبض می‌شود.
• استرس: استرس و هیجان، سبب فعال شدن سیستم عصبی سمپاتیک می‌شوند. این سیستم با افزایش ضربان قلب بدن را برای مقابله با استرس آماده می‌کند.
• کمبود آب: کمبود آب، حجم خون را کاهش می‌دهد و قلب برای انقباض و پمپ خون به رگ‌ها فشار بیشتری تحمل می‌کند. در این شرایط ضربان قلب بیشتر می‌شود.
• تب یا عفونت: در شرایط تب و عفونت، به خصوص عفونت‌های شدید که عفونت وارد خون می‌شود، فعالیت قلب برای رساندن اکسیژن و سلول‌های ایمنی بیشتر به اندام‌های عفونی افزایش پیدا می‌کند.
• بیماری‌های قلبی: بعضی بیماری‌ها، پتانسیل الکتریکی قلب را تحت تاثیر و ضربان قلب را افزایش یا کاهش می‌دهند.
• مصرف دارو: مصرف داروها ممکن است بر ضربان قلب اثر بگذارد. برای مثال داروهای مهارکننده گیرنده‌های بتا، ضربان قلب را کاهش می‌دهند.
• بیماری‌های غده تیروئید: غده تیروئید، یکی از غدد درون‌ریز بدن و تنظیم‌کننده متابولیسم است. پرکاری این غده ضربان قلب را افزایش می‌دهد.
• استراحت: در زمان استراحت، سیستم عصبی پاراسمپاتیک که فعالیتی مخالف سیستم سمپاتیک دارد، فعال می‌شود و ضربان قلب را کاهش می‌دهد.

فیلم آموزش علوم تجربی – پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

چرا پزشک نبض را می‌گیرد ؟

نبض اطلاعات مفیدی در مورد سلامت کلی فرد در اختیار پزشک قرار می‌دهد. هر تغییری در ضربان قلب، سبب ایجاد تغییر در تعداد نبض می‌شود و نشان‌دهنده مشکلی در سلامتی فرد است.

تفاوت ضربان قلب و نبض چیست ؟

نبض و ضربان قلب با هم ارتباط دارند اما یکسان نیستند. ضربان قلب، سرعت پمپ خون از قلب در یک بازه زمانی مشخص را نشان می‌دهد. نبض، نشان می‌دهد ما چگونه ضربان قلب را احساس می‌کنیم. با هر ضربان، قلب منقبض می‌شود و خون را با فشار به رگ‌ها می‌فرستد. نبض نشان‌دهنده افزایش فشار سرخرگی در هر ضربان است، که سبب تداوم جریان خون در رگ می‌شود. بین هر ضربان، قلب استراحت می‌کند و به همین دلیل ضربان، یک فشار لحظه‌ای به نظر می‌رسد و مثل جریان آب داخل لوله نیست.

تفاوت فشار خون و نبض چیست ؟

فشار خون و ضربان قلب دو پارامتر متفاوت و مرتبط با هم است. فشار خون، نیرویی است که خون به دیواره سرخرگ وارد می‌کند و معمولا با دو عدد اندازه‌گیری می‌شود. «فشار سیستولی» (Systolic Pressure) نشان‌دهنده فشاری است که ضربان قلب و حرکت خون به سرخرگ وارد می‌کند و «فشار دیاستولی» (Diastolic Pressure) نشان‌دهنده فشاری است که فشار قلب در حالت استراحت بین دو ضربان را نشان می‌دهد. فشار خون فرد سالم در شرایط عادی ۱۲۰ بر ۸۰ میلی‌متر جیوه است.

ضربان قلب یا نبض، تعداد انقباض قلب در هر دقیقه را نشان می‌دهد که با عوامل مختلف محیطی و داخلی بدن تغییر می‌کند و در یک بزرگسال سالم و در شرایط معمولی، بین ۶۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه گزارش می‌شود.

دستگاه تنظیم کننده ضربان قلب

«دستگاه تنظیم‌کننده ضربان قلب» (Pacemaker) دستگاه الکتریکی کوچکی است که به ‌وسیله جراحی و برای تنظیم ضربان قلب در قفسه سینه قرار می‌گیرد. این دستگاه از کاهش غیر طبیعی ضربان قلب جلوگیری می‌کند. بر اساس نوع اختلال قلب، دستگاه تنظیم‌کننده ممکن است برای بطن چپ، بطن راست یا هر دو بطن باشد.

جمع‌بندی

نبض، موجی در دیواره سرخرگ است که به‌وسیله انقباض ماهیچه بطن چپ قلب و ورود خون به سرخرگ ایجاد می‌شود. قدرت و تعداد نبض در هر دقیقه، توانایی قلب در پمپ خون را نشان می‌دهد و عوامل مختلفی بر آن اثر دارند.

سوالات متداول

در این بخش به تعدادی از سوالات متداول پیرامون نبض و چگونگی به وجود آمدن آن پاسخ می‌دهیم.

ساده ترین روش اندازه گیری نبض چیست؟

ساده‌ترین روش اندازه‌گیری نبض لمس رگ‌های شعاعی مچ دست است.

چه عواملی تعداد نبض را تغییر می دهند؟

سن، جنسیت، احساسات، تمرین ورزشی و بیماری‌ها، عواملی هستند که تعداد نبض افراد را تغییر می‌دهند.