فرادرسحرف اضافه چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
«حروف اضافه» کلمه‌هایی هستند که معنای واژگانی ندارند، اما واژه یا گروهی از واژه‌ها را به فعل، صفت تفضیلی، انواع اسم‌ها و... نسبت داده و به آنها نقش دستوری متممی می‌دهند. کلمه یا کلمه‌هایی که بعد از حروف اضافه قرار می‌گیرند «متمم» نامیده می‌شوند. به‌طور مثال، «به» در جمله «به خانه رفتم.» حرف اضافه است و «خانه» هم نقش متمم را به عهده دارد. در این مطلب از مجله فرادرس، علاوه‌بر اینکه نشان می‌دهیم حرف اضافه چیست، کاربردهای آن را نیز در جمله‌ها بررسی می‌کنیم. همچنین انواع حرف اضافه و روش تشخیص آنها را توضیح می‌دهیم. در بخش پایانی، تمرین‌هایی برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه می‌کنیم.
حرف اضافه چیست؟
کلمه «اضافه» در لغت به معنای «نسبت دادن» است. حرف‌های اضافه کلمه‌هایی هستند که اگرچه معنای واژگانی ندارند، اما نسبت کلمه یا گروهی از کلمه‌ها را با فعل جمله، صفت‌ها، اسم‌ها و... نشان می‌دهند. بهعنوان مثال، «از» نوعی حرف اضافه است که برای خواننده یا شنونده، معنای خاصی ندارد، اما در جمله «از تاریکی می‌ترسم.» نسبت بین «تاریکی» و فعل «می‌ترسم» را مشخص می‌کند.
انواع حروف اضافه فارسی را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس به‌راحتی یاد بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
به کلمه یا کلمه‌هایی که بعد از حروف اضافه می‌آیند «مُتَمِّم» گفته میشود. «متمم» به معنی «تمام‌کننده» است و کلمه یا کلمه‌هایی که نقش متممی دارند، در حقیقت معنای دستوری حرف اضافه را کامل می‌کنند. در مثال بالا، «تاریکی» بعد از حرف اضافه «از» قرار گرفته و متمم این جمله محسوب میشود. به حروف اضافه، «نقش‌نمای اضافه» نیز گفته میشود.
حروف اضافه پرکاربرد
در زبان فارسی، حروف اضافه متنوعی به کار میروند. پرکاربردترین حروف اضافه فارسی شامل این مواردند:
- از
- به
- با
- بر
- در
- مگر
- بی
- غیر
- به‌جز
- تا
- از جهت
- مانند
- مثل
- و...
همگی این حرف‌ها از نوع حروف اضافه پیشین هستند، زیرا قبل از متمم خود قرار می‌گیرند.
انواع حروف
تا اینجا توضیح دادیم که حرف اضافه چیست و چه نقشی در جمله دارد. البته این نکته را هم باید یادآوری کنیم که زبان فارسی حروف گوناگونی دارد. حروف زبان فارسی به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- حرف ربط یا پیوند: کلمه‌هایی که دو یا چند جمله، گروه یا کلمه را به هم پیوند می‌دهند؛ مانند: که، تا، و، اما، ولی و... .
- حرف اضافه: نسبت بین کلمه‌ها را با فعل جمله، صفت‌ها و... مشخص می‌کنند؛ مانند: با، به، از، بر، کسره اضافه (ـِ) و... .
- حرف نشانه: نقش دستوری کلمه‌ها را نشان می‌دهند؛ مانند نشانه‌های ندا (یا، ای، ا و...) که نقش منادا را نشان می‌دهند.
مثال حروف اضافه
در بخش قبلی یاد گرفتید که حرف اضافه چیست و چگونه به کار میرود. در این بخش، با کمک مثال‌هایی از جمله‌های فارسی با کاربرد این نوع از حروف بیشتر آشنا می‌شوید. برای یادگیری مثال‌های بیشتر توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.
مثال اول برای حرف اضافه
در مثال زیر، «از» و «برای» هر دو حرف اضافه هستند. «از» نسبتِ «دیروز» و «برای» نسبتِ «امتحان» را با فعل جمله مشخص می‌کند. «دیروز» و «امتحان» متمم‌های این جمله هستند.
از دیروز دارم برای امتحان آماده می‌‌شوم.
مثال دوم برای حرف اضافه
در این مثال نیز از حروف اضافه «با» و «به» استفاده شده است. «با» نسبتِ «شدت زیادی» و «به» نسبتِ «پنجره» را با فعل جمله نشان می‌دهد. «شدت زیادی» و «پنجره» هر دو دارای نقش دستوری متممی هستند.
پرده با شدت زیادی به پنجره می‌خورد.
مثال سوم برای حرف اضافه
در این جمله، حرف اضافه «از» نسبتِ «سایر شکوفه‌ها» را با صفت تفضیلی «زیباتر» نشان می‌دهد. «سایر شکوفه‌ها» متمم این جمله به شمار می‌آید.
فکر می‌کنم شکوفه‌های انار زیباتر از سایر شکوفه‌ها هستند.
مثال چهارم برای حرف اضافه
در این مثال نیز حرف اضافه «از» به کار رفته است. این حرف، نسبتِ «مشکلات» را با مصدر فعل «فرار کردن» مشخص می‌کند. توجه داشته باشید که مصدرها در حکم اسم هستند و می‌توانند با حرف اضافه بیایند. «مشکلات» متمم این جمله است.
فرار کردن از مشکلات، هرگز نتیجه خوبی ندارد.
مثال پنجم برای حرف اضافه
«در» بهعنوان حرف اضافه در جمله زیر به کار رفته است. این کلمه نسبتِ «یخچال» و فعل جمله را نشان می‌دهد. کلمه «یخچال» بعد از حرف اضافه «در» آمده و متمم آن محسوب میشود.
میوه‌ها را در یخچال نگه دارید.
نقش حرف اضافه در گروه اسمی
در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که حرف اضافه چیست و کاربرد آن چگونه است. در این بخش باید این نکته را هم اضافه کنیم که معمولاً بعد از حروف اضافه، گروه‌های اسمی قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر، متمم‌هایی که بعد از حروف اضافه می‌آیند، معمولاً از جنس گروه‌های اسمی هستند که یا با وابسته‌های پیشین و پسین به کار میروند یا به‌تنهایی و بهعنوان هسته گروه می‌آیند.
بنابراین برای شناخت بهتر حروف اضافه و کاربرد آنها لازم است با گروه‌های اسمی و ساختارشان نیز آشنا باشید. به کمک فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، گروه‌های اسمی و ساختار آنها را به‌راحتی می‌آموزید.
- فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نکته‌های مهمی در مورد دستور زبان و ادبیات فارسی ارائه شده است که یادگیری آنها حتماً برایتان مفید خواهد بود.
انواع حروف اضافه
برای اینکه به‌طور کامل بدانیم حرف اضافه چیست، لازم است با انواع حروف اضافه آشنا شویم. حرف‌های اضافه را براساس ساختار آنها می‌توان به دو دسته «حروف اضافه ساده» و «حروف اضافه مرکب» تقسیم کرد. در ادامه، هر کدام از انواع حروف اضافه را با مثال بررسی می‌کنیم.
حرف اضافه ساده
حروف اضافه ساده تنها از یک تکواژ تشکیل می‌شوند و نمی‌توان آنها را به اجزای کوچک‌تری تقسیم کرد؛ مانند: با، بر، به، بی، تا، جز، غیر، مانند، مثل، مگر، واسه‌ی و... . توجه داشته باشید که انتهای برخی از حرف‌های اضافه ساده، همیشه حرکت کسره قرار می‌گیرد. «مثلِ»، «مانندِ» و... . با این حال، این حرف‌ها همیشه از نوع ساده هستند و به خاطر وجود حرکت کسره به حرف مرکب تبدیل نمی‌شوند.
در ادامه، مثال‌هایی از کاربرد حرف اضافه ساده را در جمله بررسی می‌کنیم.
مثال اول برای حرف اضافه ساده
«بی» حرف اضافه ساده است که در جمله زیر با متمم خود، یعنی «اجازه شما» به کار رفته است.
بی اجازه شما به مهمانی نمی‌رویم.
مثال دوم برای حرف اضافه ساده
«واسه‌ی» نوعی حرف اضافه است که بیشتر در زبان گفتاری کاربرد دارد. در مثال زیر، کاربرد این حرف اضافه را با متمم خود، یعنی «بردار کوچکم» مشاهده می‌کنید.
واسه‌ی برادر کوچکم اسباب‌بازی خریدم.
حرف اضافه مرکب یا گروهی
حروف اضافه مرکب یا گروهی، از ترکیب یک حرف اضافه ساده با کلمههای دیگری مانند اسم، صفت یا حرف ساخته می‌شوند. بهعنوان مثال، «به» حرف اضافه‌ای است که با «جز» ترکیب شده و حرف اضافه مرکب «به‌جز» را به وجود آورده است. از میان رایج‌ترین حروف اضافه مرکب می‌توان به این موارد اشاره کرد: بدون (به + دون)، تابه‌حال (تا + به + حال)، غیر از (غیر + از)، به مجرد (به + مجرد)، تا به (تا + به) و... .
در ادامه، مثال‌های بیشتری از این نوع حرف اضافه را بررسی می‌کنیم.
مثال اول برای حرف اضافه مرکب
«علاوه‌بر» نوعی حرف اضافه مرکب است که از ترکیب دو جزء «علاوه» و «بر» به وجود آمده است. کاربرد این حرف اضافه را در مثال زیر مشاهده می‌کنید.
با خواندن این مطلب، علاوه‌بر حروف اضافه، سایر حرف‌های فارسی را هم یاد می‌گیرید.
مثال دوم برای حرف اضافه مرکب
در مثال زیر حرف «از جهت» بهعنوان حرف اضافه مرکب به کار رفته است. این کلمه با ترکیب حرف «از» و اسم «جهت» ساخته شده است.
لازم است حروف اضافه را از جهت ساختار آنها بررسی کنیم.
نکته: در بیشتر مواقع می‌توان به‌جای حرف اضافه مرکب، حرف اضافه ساده قرار داد؛ مانند: از برای رضایت شما این کار را انجام دادم. ← برای رضایت شما این کار را انجام دادم.
به کمک فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، انواع حروف اضافه فارسی و کاربردهای آنها را به‌آسانی یاد می‌گیرید.
تشخیص حروف اضافه ساده و مرکب
گاهی ممکن است تشخیص حروف اضافه ساده از مرکب دشوار باشد. به‌طور مثال، احتمالاً با خواندن جمله «به سبب بارندگی، مدارس تعطیل شدند.» از خودتان می‌پرسید که آیا «به سبب» نوعی حرف اضافه مرکب است که با ترکیب «به» و «سبب» به وجود آمده یا در واقع، «به» حرف اضافه ساده است و «سبب» متمم آن به شمار می‌آید.
در این حالت، باید به قابلیت گسترش‌پذیری اسم‌ها توجه کنید. قابلیت گسترش پذیری یعنی اینکه بتوان برای اسم مورد نظر وابسته پیشین یا پسین قرار داد. اگر بتوان اسمی را که با حرف اضافه آمده است، با استفاده از وابسته‌ها گسترش داد، حرف اضافه از نوع ساده است. اگر اسم همراه با حرف اضافه را نتوانید گسترش دهید، به این معناست که اسم مورد نظر بخشی از یک حرف اضافه مرکب است.
بهعنوان مثال در جمله «به سبب بارندگی مدارس تعطیل شدند.» نمی‌توان برای اسم «سبب» وابسته پیشین (به این سبب...) یا وابسته پسین (به سببی ...) قرار داد. بنابراین «به سبب» نوعی حرف اضافه مرکب است.
در جمله «با وسیله به امتحان آمد.» می‌توان برای اسم «وسیله» وابسته پیشین (با این وسیله ...) و وابسته پسین (با وسیله خوبی ...) قرارداد. بنابراین در این جمله، «با» حرف اضافه ساده است و «وسیله» متمم آن محسوب میشود.
کاربرد و معنای حروف اضافه
در بخش‌های قبلی نشان دادیم که حرف اضافه چیست و به این نکته اشاره کردیم که حروف اضافه فاقد معنای واژگانی هستند؛ یعنی مخاطب با خواندن یا شنیدن آنها معنای خاصی را دریافت نمی‌کند. با این حال، حرف‌های اضافه معنا و کاربرد دستوری دارند و مخاطب با شنیدن یا خواندن آنها به معنای دستوری آنها پی می‌برد.
در بخش‌های بعدی، برخی از رایج‌ترین حرف‌های اضافه فارسی و معنا و کاربرد دستوری آنها را توضیح می‌دهیم.
حرف اضافه «از»
از این حرف اضافه در موارد زیر استفاده میشود:
- نشان دادن آغاز و پایان: «از فردا کارم را شروع می‌کنم.» و «از خراسان به اینجا آمده‌اند.»
- به معنی «با»: این خانه را از (با) آجر ساخته‌اند.
- با معنی «به سبب» و برای نشان دادن علت: از رفتار اخیر شما اندوهگین شدم.
- بهعنوان حرف اضافه برخی از فعل‌ها: ترسیدن (از)، فرار کردن (از)، پرسیدن (از) و... .
- به معنی «اثرِ» یا «نوشته»: رمان چشم‌هایش از بزرگ علوی.
- برای بیان جنس: گردنبدی از طلا.
- برای نشان دادن اجزای یک کل: آرایه ایهام تناسب ترکیبی است از دو آرایه ایهام و تناسب.
- بعد از صفت‌های تفضیلی: روشن‌تر از خورشید.
- برای نشان دادن منشأ یک کار یا پدیده: رودهای استان خوزستان از زاگرس سرچشمه می‌گیرند.
حرف اضافه «با»
در ادامه، موارد کاربرد «با» و معنای آن را توضیح می‌دهیم.
- به معنای «همراهی»: شما با چه کسی به سالن نمایش رفتید؟
- به معنای «به وسیله» یا «توسط»: قابلمه را با دستگیره بلند کن!
- در معنای «به کمک»: من با مادرم درس‌هایم را یاد گرفتم.
- با معنای «در مقابل»، «در عوض» و «در برابر»: این کتاب را با پول زیادی خریدم.
- برای نشان دادن انتساب و به معنای «نسبت به»: با پدر و مادرت رفتار خوبی داشته باش!
- بهعنوان حرف اضافه فعل با معنی «نسبت به»: با بزرگ‌ترها رفتار بهتری داشته باشید.
- به معنی «با وجود»: با آنکه تلاش زیادی کرد، به نتیجه دلخواه نرسید.
در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز به برخی از مهم‌ترین حروف اضافه فارسی و کاربرد آنها اشاره شده است.
حرف اضافه «به»
کاربردها و معانی حرف اضافه «به» شامل این مواردند:
- به معنای «در» و برای نشان دادن ظرفیت زمانی و مکانی: به نظرم آمد که نام شما را قبلاً شنیده‌ام.
- با معنی «به کمک» و «به وسیله»: به دست خود این خانه را ساخته‌ام.
- برای نشان دادن علت یک رخداد: به این خاطر آمدم تا با شما گفت‌و‌گو کنم.
- با معنی «به عهده»: کار جهان را به اهل دنیا واگذار کردیم.
- برای مقابله و به معنی «به قدر» و «به اندازه»: مادیات به پشیزی نمی‌ارزند.
- برای نشان دادن انتها و پایان: از مدرسه به خانه رفتم.
- برای سوگند: تو را به خدا رحم کنید!
- به معنی «بر»: رئیس می‌خواست حرفش را به کرسی بنشاند.
- به معنی «به سوی»: این ره که تو می‌روی به ترکستان است.
- به معنی «با»: به‌به! چشممان به جمال شما روشن شد!
- به معنی «برای»: مردم به تماشا ایستاده بودند.
- برای بیان سازگاری و توافق و به معنی «مطابقِ»: زندگی به کام و اوضاع به مراد است!
نکته: حرف اضافه «به» ممکن است با کلمه پس از خود ادغام شود؛ مانند بدین (به + دین)، بدیشان (به + ایشان)، بدان (به + آن) و... .
حرف اضافه «در»
از حرف اضافه ساده «در» برای موارد زیر استفاده میشود:
- برای بیان ظرفیت‌های زمانی و مکانی: «نامه را در صندوق پست انداختیم.» و «در آیین ما، این کار نکوهش شده است.»
- با معنای «درباره»: در این مورد، چه نظری دارید؟
- برای نشان دادن کثرت و اتصال: نسل در نسل، به علم و دانش مشغول بوده‌اند.
حرف اضافه «بر»
کاربردها و معانی مختلف حرف اضافه ساده «بر» عبارتند از:
- برای نشان دادن بالا بودن چیزی: پرنده بر شاخه درخت نشست.
- به معنی الزام و وجوب: بر ماست که از گذشتگان خود درس بگیریم.
- به معنای ترتیب و توالی: پدر بر پدر درس‌خوانده و عالم بودند.
- به معنی «نسبت به»: پادشاه بر وزیر خود خشم گرفت.
حرف اضافه «تا»
حرف اضافه ساده «تا» برای نشان دادن پایان یا انتهای زمان و مکان به کار میرود. به‌طور مثال در جمله «از دیروز تا حالا، دارم به تصمیمات جدیدم فکر می‌کنم.» از این حرف برای نشان دادن پایان یک بازه زمانی استفاده شده است.
حرف اضافه «جز»
از این حرف اضافه ساده برای نشان دادن استثنا استفاده میشود. «جز» با معنی «غیر» و «مگر» به کار میرود؛ مانند: جز شما کسی را در این دنیا ندارم.
حرف اضافه «برای» یا «از برای»
«برای» از نوع حروف اضافه ساده است، اما «از برای» نوعی حرف اضافه مرکب به شمار می‌آید. کاربردها و معانی مختلف حرف اضافه «برای» یا «از برای» شامل موارد زیر هستند:
- برای بیان علت و با معنی «به سبب»: نمایندگان شرکت برای (از برای) رسیدگی به امور آمده بودند.
- با معنای «نسبت به»: زندگی برخی از انسان‌ها در راه فداکاری برای (از برای) دیگران سپری میشود.
- با معنی «از بهر»: خانه‌ای برایمان باقی نمانده است.
حرف اضافه «اِلّا»
این حرف اضافه ساده از زبان عربی وارد زبان فارسی شده است و برای نشان دادن معنای استثنا به کار میرود؛ مانند: همه را در مراسم معرفی کردند، الّا شما.
حرف اضافه «اِلی»
«الی» از حروف جرّ عربی به شمار می‌آید که با نقش حرف اضافه ساده به زبان فارسی راه پیدا کرده است. این کلمه با معنی «تا» در زبان فارسی به کار میرود؛ مانند: از ساعت ۳ الی ۵ منتظر شما بودم.
حرف اضافه «چون»
این کلمه کاربردهای متنوعی دارد. در صورتی که با معنای «مانند» و «مثل» به کار برود، نقش حرف اضافه ساده را به عهده دارد؛ مانند: تاکنون کسی را چون او ندیده بودم.
حرف اضافه «مانند»
از این حرف اضافه ساده برای بیان شباهت یا مثال استفاده میشود. «مانند» با معنی «مثل» و «نظیر» به کار میرود؛ مثل: «دانه‌های برف مانند الماس فرود می‌آمدند.»
حرف اضافه «مثل»
برای نشان دادن شباهت یا مثال از این حرف اضافه ساده استفاده میشود. این کلمه با معنای «چون» و «مانند» به کار میرود. بهعنوان مثال، در جمله «غریبه مثل بید می‌لرزید.» از این حرف استفاده شده است.
به کمک فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس می‌توانید کاربرد برخی از مهم‌ترین حروف اضافی فارسی را یاد بگیرید.
حرف اضافه «بی»
این حرف اضافه ساده برای نشان دادن نفی و سلب و در معنی «بدون» به کار میرود؛ مانند: «بی هیچ وسیله‌ای، راهی سفر شدند.»
توجه داشته باشید که در کلمه‌هایی مثل «بی‌سواد» و «بی‌ملاحظه»، «بی» پیشوند است، نه حرف اضافه.
حرف اضافه «غیر»
این حرف اضافه ساده با معنی «جز» و «مگر» به کار میرود؛ مانند: «غیرِ شما کسی به سراغم نیامد.»
حرف اضافه «بهر» و «از بهر»
«بهر» حرف اضافه ساده و «از بهر» حرف اضافه مرکب است. این حرف‌های اضافه با معنی «برای» و «از جهت» به کار میروند و همیشه حرف پایانی آن با حرکت کسره می‌آید؛ مانند: بهرِ (از بهرِ) دنیا غم مخور!
حرف اضافه «مگر»
این حرف اضافه ساده با معنی «جز»، «به‌جز» یا «غیر از» به کار میرود. به‌طور مثال در جمله «همه آمدند مگر شما.» از این حرف استفاده شده است.
حرف اضافه «سوایِ»
این حرف اضافه ساده از زبان عربی به فارسی راه پیدا کرده است. «سوایِ» با معنی «غیر از»، «مگر» و «جز» به کار میرود و حرکت حرف پایانی آن همیشه کسره است. بهعنوان مثال در جمله «همه سوایِ شما، موافقت کردند.»
حرف اضافه «واسه‌یِ»
این حرف اضافه ساده بیشتر در فارسی گفتاری و زبان محاوره کاربرد دارد و با معنی «برای» و «به جهت» به کار میرود. حرف آخر آن همیشه با حرکت کسره می‌آید؛ مانند: واسه‌یِ کسی ماجرای امروز را تعریف نکن!
حرف اضافه اختصاصی
در زبان فارسی، بعضی از فعل‌ها و اسم‌ها همیشه با حرف اضافه اختصاصی خود به کار میروند. در واقع، همیشه قبل یا بعد از آنها حرف اضافه خاصی می‌آید. در این بخش، کاربرد این فعل‌ها، اسم‌ها و صفت‌ها را توضیح می‌دهیم و به مثال‌هایی از آنها اشاره می‌کنیم.
حرف اضافه اختصاصی فعل
برخی از فعل‌های فارسی دارای حرف اضافه اختصاصی هستند؛ یعنی همیشه همراه با حرف اضافه مخصوص خود به کار میروند و معنای آنها بدون وجود متمم، ناقص می‌ماند. برای اینکه بدانید حرف اضافه چیست و کاربردهای آن را به‌طور کامل بشناسید، لازم است با این نوع از فعل‌ها آشنا شوید.
در جدول زیر، به برخی از این فعل‌ها، همراه با مثال اشاره شده است. همچنین در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس نیز نکته‌ها مهمی در این مورد ارائه شده است.
| فعل | حرف اضافه | مثال |
| گفتن | به | در مورد این ماجرا به کسی چیزی نگفتم. |
| ترسیدن | از | از حیوانات وحشی می‌ترسم. |
| مصاحبه کردن | با | لازم است با چند نفر مصاحبه کنیم. |
| پرداختن | به | باید به کارهای ضروری خود بپردازیم. |
| اندیشیدن | به | به چه می‌اندیشی؟ |
| جنگیدن | با | سرسختانه با مشکلات خود بجنگید. |
| سپردن | به | کودک را به پدرش سپردند. |
| هراسیدن | از | از مشکلات بزرگ می‌هراسی. |
| ماندن | در | کل روز را در خانه ماندم. |
حرف اضافه اختصاصی اسم
بعضی از اسم‌ها همیشه با حرف اضافه خاصی به کار میروند و لازم است در کنار آنها از متمم استفاده شود. در جدول زیر، برخی از این اسم‌ها را با مثال معرفی کرده‌ایم.
| اسم | حرف اضافه | مثال |
| دوستی | با | دوستی با اهل علم بسیار سودمند است. |
| آگاهی | از | آگاهی از این مسائل ضرورت دارد. |
| اعتیاد | به | اعتیاد به مواد مخدر گسترش یافته است. |
| اقتباس | از | کتابم را با اقتباس از نویسنده دیگری نوشته‌ام. |
| تمایل | به | تمایل به مصرف شیرینی می‌تواند مضر باشد. |
| ملاقات | با | ملاقات با شما باعث افتخار من است. |
| وابستگی | به | وابستگی به والدین در کودکان و نوجوانان دیده میشود. |
| نیاز | به | نیاز به محبت در وجود هر انسانی نهادینه شده است. |
| مقایسه | با | خودت را با دیگران مقایسه نکن! |
تفاوت حرف اضافه و حرف ربط
هم حرف اضافه و هم حرف ربط فاقد معنای واژگانی هستند و ساختار آنها تا حدودی به هم شبیه است. با توجه به این نکته، ممکن است گاهی تشخیص آنها از یکدیگر برایتان دشوار باشد. در این بخش به مهم‌ترین تفاوت‌های حروف اضافه و حروف ربط اشاره می‌کنیم.
مشاهده فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز برای یادگیری بهتر این مبحث مفید خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه می‌بینید.
حروف ربط بین دو یا چند جمله، گروه و کلمه قرار می‌گیرند و آنها را به هم پیوند می‌دهند. به همین خاطر، بعد از حرف‌های ربط ممکن است، جمله، گروه اسمی، گروه فعلی، گروه قیدی و... قرار بگیرد. در حالی که معمولاً بعد از حرف‌های اضافه، گروه اسمی می‌آید.
بنابراین، اگر بعد از حرف مورد نظر، چیزی به‌جز گروه اسمی آمده باشد، می‌توانید مطمئن باشید که آن حرف از نوع حروف اضافه نیست، بلکه حرف ربط است. برای یادگیری بهتر این نکته به مثال‌های زیر توجه کنید.
در جمله اول، بعد از حرف «و»، جمله «به مادرم سلام کردم.» آمده است. پس نتیجه می‌گیریم که «و» حرف اضافه نیست، بلکه حرف ربط است. در جمله دوم، گروه اسمی «خانه خودم» بعد از حرف «به» قرار دارد. این گروه در واقع، متمم حرف «به» محسوب میشود. بنابراین، «به» نوعی حرف اضافه است.
به خانه رسیدم و به مادرم سلام کردم.
به خانه خودم رسیدم.
روش تشخیص حروف اضافه
در بخش‌های قبلی، حروف اضافه را معرفی کردیم و نشان دادیم که انواع حرف اضافه چیست. در این بخش، نشان می‌دهیم که چگونه می‌توان حروف اضافه را از سایر حروف فارسی یا وندها تشخیص داد.
همان‌طور که گفتیم، حروف اضافه ممکن است در ساختار کلمههای دیگر به کار بروند. در این حالت، دیگر حرف اضافه نیستند و نقش پیشوند، میان‌وند یا پس‌وند را به عهده دارند؛ مانند حرف اضافه «از» که بهعنوان پیشوند در صفت «ازکارافتاده» آمده است. توجه داشته باشید که حرف‌های اضافه همیشه به‌طور مستقل و جداگانه در جمله به کار میروند؛ مانند «از» در جمله «از خانه به اینجا آمدم.»
چنانچه حروف اضافه در ساختار کلمه‌ها به کار رفته باشند و کاربرد مستقلی در جمله نداشته باشند، در واقع، نوعی وند هستند، نه حرف اضافه.
از آنجایی که حروف ربط هم ساختاری شبیه به حروف اضافه دارند، ممکن است گاهی تشخیص آنها از یکدیگر دشوار باشد. توجه داشته باشید که بعد از حروف اضافه، معمولاً از گروه‌های اسمی استفاده میشود، اما بعد از حروف ربط، ممکن است جمله، فعل، انواع گروه‌ها و... قرار بگیرند.
به‌طور مثال، «و» در جمله «به خانه برو و کارهایت را انجام بده.» نوعی حرف ربط است، زیرا پس از آن از یک جمله استفاده شده است. در همین مثال، «به» بهعنوان حرف اضافه آمده است و بعد از آن گروه اسمی «خانه» قرار دارد.
گروه اسمی و ساختار آن در مطلب زیر از مجله فرادرس با مثال‌های متنوع آموزش داده شده است.
محل قرار گرفتن حرف اضافه
اکنون که با حروف اضافه و کاربرد آنها آشنا شدید، ممکن است از خودتان بپرسید که محل قرار گرفتن حرف اضافه چیست و این حروف در کدام قسمت از جمله به کار میروند. در فارسی امروز، همه حروف اضافه از نوع پیشین هستند؛ یعنی قبل از متمم خود قرار می‌گیرند. با وجود این، در گذشته، برخی از حروف اضافه بعد از متمم خود می‌آمدند. همچنین گاهی متمم بین دو بخش حرف اضافه مرکب قرار می‌گفته است. در این مورد به مثال زیر توجه کنید.
انواع حروف اضافه را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس بهتر و بیشتر یاد بگیرید. از طریق لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
در شعر زیر، از حرف اضافه مرکب «به بر» استفاده شده است. این حرف امروزه دیگر کاربردی ندارد. «جان» بهعنوان متمم این حرف اضافه، بین دو بخش آن قرار گرفته است.
دیبای سخن پوش به جان بر، که تو را جان
هرگز نشود ای پسر از دیبا زیبا
(ناصر خسرو)
حرف اضافه در کلمه مرکب
برخی از حرف‌های اضافه ممکن است در ساختار کلمههای مرکب به کار بروند. البته در این حالت، دیگر حرف اضافه نخواهند بود، بلکه نوعی وند به شمار می‌آیند. بهعنوان مثال، «به» یکی از حروف اضافه رایج در زبان فارسی است که در ساختار کلمه مرکب «خانه‌به‌دوش» به کار رفته و نقش میان‌وند را به عهده دارد.
همچنین «بر» در فعل «برآمدن» نوعی پیشوند فعلی است، نه حرف اضافه.
آشنایی با حروف ربط
در بخش‌های قبلی نشان دادیم که حرف اضافه چیست و از متممها و نقش آنها در جمله سخن گفتیم. همچنین نشان دادیم که متممها چه ارتباطی با حروف اضافه دارند. البته تا اینجا بیشتر متمم‌های فعلی یا متمم‌های اجباری جمله را بررسی کردیم. با این حال، متمم‌های دیگری هم در زبان فارسی وجود دارند که یادگیری آنها حتماً برایتان سودمند خواهد بود.
فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس انواع متممها و ساختار آنها را به‌طور کامل بررسی کرده‌اند.
- فیلم آموزس ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
برای یادگیری سایر موضوعات دستور زبان فارسی نیز می‌توانید از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.
حروف اضافه در گذر زمان
چه در گذشته و چه در این دوره، فارسی‌زبانان همواره تمایل دارند تا جای ممکن در گفتار و نوشتار خود از حروف اضافه استفاده نکنند. به‌طور مثال، به‌جای اینکه بگویند: «به خونه رسیدم.» از جمله «خونه رسیدم.» استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر، حرف اضافه را از جمله خود حذف می‌کنند.
در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس نیز به همین مبحث پرداخته شده است. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.
با گذر زمان، فارسی‌زبانان حرف‌های اضافه را از کلام خود حذف کرده و متمم آنها را به‌جای حرف اضافه به کار می‌برند. مثلاً در جمله «به محضِ آمدن شما، من هم می‌آیم.» به‌تدریج حرف اضافه «به» را حذف می‌کنند و متمم آن، یعنی «محض» را به‌جای آن به کار می‌برند. در نتیجه جمله «محضِ آمدن شما، من هم می‌آیم.» را می‌سازند. در این جمله، «محض» نقش حرف اضافه را به عهده گرفته است.
سؤالات متداول
تا این بخش، آموختید که حرف اضافه چیست، چه انواعی دارد و چگونه به کار میرود. با وجود این، باز هم ممکن است سؤالاتی در مورد این نقش‌نماها داشته باشید. در این بخش به برخی از سؤالات متداول در مورد مبحث حروف اضافه پاسخ می‌دهیم.
آیا همه حروف اضافه با حرکت کسره می‌آیند؟
خیر، برخی از حروف اضافه بدون حرکت کسره به کار میروند؛ مانند «از»، «با»، «بی» و... .
چه کلمه‌هایی حرف اضافه می‌گیرند؟
صفت‌های تفضیلی، برخی از فعل‌ها، اسم‌های جمع و... همراه با حرف اضافه می‌آیند. مثالی از هر کدام را در ادامه مشاهده می‌کنید.
- صفت تفضیلی: سرخ‌تر از سیب
- فعل: به سؤالات زیر پاسخ دهید. (پاسخ دادن به...)
- یکی از اقوام ما (اقوام اسم جمع است.)
تمرین حرف اضافه
در بخش‌های قبلی با حروف اضافه و کاربردهایشان آشنا شدید. همچنین آموختید که انواع حرف اضافه چیست. در این بخش، آزمونی ارائه میشود که با حل کردن آن می‌توانید آموخته‌هایتان را مرور کنید.
البته قبل از پاسخگویی به این آزمون، خوب است با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، ابتدا نکته‌های تکمیلی را هم یاد بگیرید و سپس پاسخ دادن به سؤال‌ها را آغاز کنید. لینک این آموزش کاربردی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
این آزمون شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. بعد از اینکه صورت هر سؤال را مطالعه کردید، لازم است گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. زیر هر کدام از سؤال‌ها، گزینه «مشاهده جواب» قرار گرفته است. با کلیک روی آن می‌توانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید.
همچنین با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، پاسخ تشریحی هر سؤال نشان داده میشود.
بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده میشود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهایتان را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- در کدام گزینه از حرف اضافه استفاده شده است؟
یا فردا یا پس‌فردا باید امتحانات را برگزار کنید.
می‌خواهم امروز با شما صحبت کنم.
کتاب‌ها را جابه‌جا نکنید!
گفتی که قبلاً هم اینجا بوده‌ای؟
«یا» در گزینه اول و «که« در گزینه چهارم، حرف ربط هستند.
«را» در گزینه سوم، نقش‌نمای مفعولی است، نه حرف اضافه.
۲- همه گزینهها حرف اضافه مرکب هستند، به‌جز...
مانند
بدون
به‌جز
به‌منزله
بدون (به + دون)، به‌جز (به + جز) و به منزله (به + منزله) همگی از نوع حرف اضافه مرکب هستند.
۳- کدام حرف اضافه برای نشان دادن ظرفیت زمانی و مکانی به کار میرود؟
مثل
چون
در
بر
از حرف اضافه «در» برای نشان دادن ظرفیت زمانی (در ساعت مقرر) و ظرفیت مکانی (در لیوان آب) استفاده میشود.
۴- کدام فعل با حرف اضافه اختصاصی «از» می‌آید؟
جواب دادن
اشاره کردن
خواندن
پرسیدن
«جواب دادن» و «اشاره کردن» با حرف اضافه «به» می‌آیند.
فعل «خواندن» حرف اضافه اختصاصی ندارد.
۵- از کدام حرف اضافه برای بیان رابطه شباهت استفاده میشود؟
مگر
چون
از بهر
برای
«چون» در صورتی که معنای «مثل» و «مانند» داشته باشد، برای بیان رابطه شباهت به کار میرود.
۶- حرف اضافه در جمله زیر، نسبت کدام کلمه را با فعل مشخص می‌کند؟
امروز از صبحانه خبری نیست!
امروز
خبر
صبحانه
صبحانه خبری
در این جمله، حرف اضافه «از»، نسبت متمم، یعنی «صبحانه» را با فعل مشخص می‌کند.
۷- کدام اسم با حرف اضافه اختصاصی به کار میرود؟
مداد
اطلاع‌رسانی
جنگ
درمان
سایر گزینهها حرف اضافه اختصاصی ندارند.
۸- متمم را در جمله زیر مشخص کنید.
مدرسه را در سال گذشته افتتاح کردند.
مدرسه
سال
گذشته
سال گذشته
کل گروه اسمی «سال گذشته» متمم حرف اضافه «در» محسوب میشود.
۹- متممها معمولاً به چه صورتی به کار میروند؟
گروه فعلی
گروه صفتی
گروه حرف اضافه‌ای
گروه اسمی
متممها معمولاً از نوع گروه اسمی هستند.
۱۰- «به» در همه گزینهها حرف اضافه است، به جز...
همسایه‌ها را خانه‌به‌خانه ملاقات کردم.
به سوی مسیر تازه‌ای خواهم رفت.
به سؤال‌های معلم پاسخ بدهید.
پرنده به سمت آسمان پرواز کرد.
در کلمه «خانه‌به‌خانه»، «به» میان‌وند است، نه حرف اضافه.
جمع بندی
اینکه حرف اضافه چیست و چه کاربردی دارد موضوع اصلی این مطلب از مجله فرادرس را تشکیل می‌دهد. در این مطلب نشان دادیم که حروف اضافه چه نقشی در جمله‌ها دارند و شامل چه مواردی هستند. همچنین کاربرد آنها را در جمله نشان دادیم. در ادامه، معنای برخی از مهم‌ترین حروف اضافه را بررسی کردیم و روش تشخیص آنها را از حروف ربط و وندها آموزش دادیم. در نهایت، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه کردیم.
