فرادرسجمع مکسر در فارسی چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
جمع مکسر یا جمع بی‌قاعده نوعی از جمع در عربی است که کلمه‌ها با حروف جمع مانند «ون» یا «ین» به حالت جمع تبدیل نشده‌اند بلکه تبدیل آن‌ها به حالت جمع، با شکستن ساختار آن‌ها اتفاق افتاده است. مانند جمع مکسر «امراض» که از اسم «مرض» ساخته شده است و معنای «بیماری‌ها» می‌دهد. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم که جمع مکسر چه نوع جمعی است و کاربرد جمع مکسر در فارسی چیست.
جمع مکسر در فارسی چیست؟
جمع مکسر نوعی جمع عربی است که به جای جمع بستن اسم‌های عربی مفرد با «ون» و «ین» و «ات (برای اسم‌های مؤنث)»، ساختار کلمه شکسته (مکسر) می‌شود. برای مثال، به‌جای جمع بستن اسم مذکر «عالم» به صورت سالم، یعنی تبدیل این اسم به «عالمون» یا «عالمین»، ساختار این اسم را می‌شکنیم و آن را با به صورت جمع مکسر «عُلَما» در می‌آوریم. در زبان فارسی برای جمع بستن اسم‌ها از روش جمع مکسر استفاده نمی‌کنیم اما مانند بسیاری از واژه‌های عربی که در زبان فارسی امروز کاربرد دارند، برخی از جمع‌های مکسر نیز به عنوان اسم، در جمله‌های فارسی به کار می‌روند.
پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات در دوره متوسطه از مجموعه فیلم‌های آموزشی ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
در ادامه با وزن‌های ساخت جمع مکسر، جمع‌های مکسر پرکاربرد در زبان فارسی و کاربرد این اسم‌ها در زبان فارسی، آشنا می‌شویم.
وزن های جمع مکسر با مثال
در جدول زیر، وزن‌های جمع‌های مکسر عربی را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها، بررسی می‌کنیم.
| وزن جمع مکسر | مثال | معنی |
| أفعُل | أنفُس | نفْس‌ها (جان‌ها) |
| أفعال | أعیاد | عیدها |
| أفعِلة | أطعِمة | طعام‌ها (غذاها) |
| فُعْل | خُضر | سبزها |
| فُعَل | غُرَف | اتاق‌ها |
| فِعَل | قِطَع | بخش‌ها |
| فَعَلَة | کَتَبة | نویسندگان |
| فِعلَی | مَرضَی | بیماران |
| فِعال | رجال | مردها |
| فُعول | عُلُوم | دانش‌ها |
| فُعّال | تُجّار | بازرگانان |
| أفعِلاء | أغنیاء | ثروتمندان |
| فِعلة | إخوَة | برادران |
| فُعُل | رُسُل | پیامبران |
| فُعَلاء | فقراء | نیازمندان |
| مَفاعِل | مساجِد | مسجدها |
| مَفاعیل | مَفاتیح | کلیدها |
| فُعلان | بُلدان | شهرها |
نکته: علامت‌های جمع در زبان فارسی «ان» و «ها» است پس برای معنا کردن هر اسمی که به روش مکسر جمع بسته شده است، باید یک «ان» یا «ها» به انتهای معنای مفرد آن کلمه اضافه کنیم.
مثال جمع مکسر در زبان فارسی
همه وزن‌های جمع مکسر، در زبان فارسی، به یک اندازه کاربرد ندارند و از برخی از آن‌ها بیش از سایر جمع‌های مکسر استفاده می‌شود. در جدول زیر، برخی از پرکاربردترین اسم‌های جمع مکسر در زبان فارسی را با معنایشان آورده‌ایم.
| جمع مکسر | معنا | مفرد |
| حُروف | حرف‌ها | حرف |
| اَدیان | دین‌ها | دین |
| اُدَبا | ادیبان (ادیب‌ها) | ادیب |
| مکاتب | مکتب‌ها | مکتب |
| اَبیات | بیت‌ها | بیت |
| عُلَما | دانشمندان | عالم |
| اطفال | کودکان | طفل |
| غُربا | غریب‌ها | غریب |
| اماکن | مکان‌ها | مکان |
نکته: در زبان فارسی، همزه پایانی اسم‌های عربی، حذف می‌شود. برای مثال، جمع مکسر «غُرَبا» در جدول بالا، در زبان عربی باید به صورت «غُرَباء» نوشته شود.
تفاوت جمع سالم و جمع مذکر
در زبان عربی، نوعی دیگری از جمع بستن اسم‌ها نیز وجود دارد که به آن، جمع سالم می‌گوییم. در جمع سالم، اسم‌های مذکر را با «ون و ین» و اسم‌های مؤنث را با «ات» جمع می‌بندیم. یعنی تغییری در ساختار اسم‌های مفرد ایجاد نمی‌کنیم و با اضافه کردن این نشانه‌های جمع به انتهای آن‌ها، آن‌ها را به حالت جمع تبدیل می‌کنیم. در جدول زیر، با تفاوت جمع سالم و جمع مکسر، بیشتر آشنا می‌شوید.
| مفرد | جمع سالم | جمع مکسر |
| رَجُل (مرد) | رجلون | رِجال |
| طالب (دانشجو) | طالبین | طُلّاب |
| علة (دلیل) | علات | عِلَل |
نکته: باید دقت کنیم که اسم‌های مکسر، معنای جمع می‌دهند و نباید در زبان فارسی، نشانه‌های جمع فارسی یعنی «ها و ان» را به آن‌ها اضافه کنیم. برای مثال، استفاده از کلمه «اطعمه‌ها» در زبان فارسی، نادرست است زیرا خود کلمه «اطعمه» معنای «غذاها» می‌دهد و ترجمه «اطعمه‌ها» می شود: «غذاها‌ها» که بسیار نادرست است و مطابق با فارسی معیار نیست.
یادگیری جمع مکسر در زبان فارسی
جمع مکسر نوعی از جمع عربی است که قاعده مشخصی ندارد و هر کلمه‌ای با یکی از وزن‌های آن، تبدیل به جمع مکسر می‌شود. اما در زبان عربی، جمع سالم نیز وجود دارد که قواعد مشخصی دارد. از طرف دیگر، این جمع‌های مکسر، مانند خیلی از واژه‌های داخل شده به زبان فارسی، در زبان ما نیز به کار می‌روند و مانند اسم‌های فارسی در جمله‌ها، نقش‌های مختلفی می‌پذیرند. پس اسم‌های مکسر در زبان عربی کاربرد خاص خود را دارند و در زبان فارسی نیز کاربرد و نقش دارند و یادگیری قواعد مربوط به جمع‌های مکسر در زبان فارسی لازم است. به همین دلیل در این بخش، برخی از آموزش‌های فارسی فرادرس که در یادگیری این مبحث به شما کمک می‌کنند را آورده‌ایم.
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه فارسی فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف زبان فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
کاربرد جمع مکسر در فارسی چیست؟
چون نوع کلمه‌هایی که جمع مکسر هستند، اسم است پس به عنوان اسم، در جمله‌های مختلف فارسی ایفای نقش می‌کنند. باید دقت کنیم که وقتی این اسم‌ها را در زبان فارسی استفاده می‌کنیم، دیگر نباید قواعد اعرابی زبان عربی را برای آن‌ها رعایت کنیم و فقط لازم است که طبق دستور زبان فارسی و قواعد آن، این کلمه‌ها را به کار ببریم. در فهرست زیر، نوع نقش‌های مختلفی که جمع‌های مکسر در زبان فارسی می‌پذیرند را آورده‌ایم.
- نقش‌های اصلی
- نقش‌های تبعی
برای یادگیری بیشتر نقش‌های مختلف کلمه‌ها در زبان فارسی و قواعد آن‌ها، می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول نقش های اصلی و تبعی جمع مکسر در فارسی
در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمع‌های مکسر را در نقش‌های دستوری اصلی و تبعی زبان فارسی به کار برده‌ایم تا بتوانید با آن‌ها آشنا شوید و آن‌ها را با هم مقایسه کنید.
| انواع نقش‌های جمع مکسر | نقش دستوری | مثال |
| نقش اصلی | نقش نهادی | ادعیه خوانده شدند. |
| نقش فاعلی | ادبا فرهیخته هستند. | |
| نقش مفعولی | افکارت را با من در میان بگذار. | |
| نقش مسندی | پیشوای شیعیان ائمه هستند. | |
| نقش متممی | از مراحل سختی عبور کردی. | |
| نقش منادا | ای علما! بهپا خیزید. | |
| نقش تبعی | نقش مضاف الیه | باورهای مذاهب، متفاوت است. |
| نقش معطوف | تفکر و اعمال، باید هماهنگ باشند. | |
| نقش بدل | بازیکنان، اعضای تیم، به زمین رفتند. | |
| نقش تکرار یا تأکید | اخبار را شنیدم، اخبار. |
در ادامه، نقش‌های اصلی و تبعی جمع‌های مکسر در زبان فارسی را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم. در مطلب زیر از مجله فرادرس نیز به طور مفصل درباره نقش های دستورس مختلف زبان فارسی، بحث کرده‌ایم.
نقش های اصلی جمع مکسر
منظور از اصلی بودن نقش‌ها این است که اسم‌هایی که در جایگاه این نقش‌ها در جمله قرار می‌گیرند، به طور مستقیم صاحب این نقش‌ها می‌شوند و نقش آن‌ها وابسته به کلمه دیگری نیست. در فهرست زیر، نقش‌های اصلی که جمع‌های مکسر در زبان فارسی می‌پذیرند را آورده‌ایم.
- نهاد
- فاعل
- مفعول
- مسند
- متمم
برای یادگیری کامل مفعول فارسی و نشانه‌ها و انواع آن، می‌توانید از فیلم آموزشی رایگان مفعول در فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول نقش های اصلی جمع مکسر در فارسی
در جدول زیر، برای هرکدام از نقش‌های اصلی که جمع های مکسر در زبان فارسی می پذیرند، توضیح کوتاهی داده‌ایم و مثالی از اسم‌های مکسر را نیز آورده‌ایم.
| نقش‌های اصلی جمع مکسر در فارسی | توضیح | مثال |
| نهاد | جمله درباره آن، خبری به ما می‌دهد. | اطفال در مدرسه هستند. |
| فاعل | انجام‌دهنده فعل جمله | شعرای پارسی، شعرهای نفیسی سروده‌اند. |
| مفعول | فعل جمله بر روی آن انجام یا واقع می‌شود. | اماکن تاریخی ایران را دیدم. |
| مسند | صفت و حالتی در جمله‌های با افعال اسنادی | آن‌ها، فقرا هستند. |
| متمم | کامل‌کننده معنای فعل گذرا به متمم | او از علما سؤالی پرسید. |
| منادا | کسی یا جیزی که مورد خطاب قرار می‌گیرد | ای فقها! حکم دهید. |
نقش های تبعی جمع مکسر
نقش‌های تبعی، نقش‌هایی هستند که وقتی اسم‌ها در جایگاه آن‌ها قرار می‌گیرند، وابسته به کلمه دیگری هستند و نقش خود را به صورت اصلی نمی‌پذیرند بلکه با وابسته شدن به نقش‌های اصلی، نقش می‌پذیرند. در فهرست زیر، نقش‌های تبعی جمع‌های مکسر در زبان فارسی را آورده‌ایم.
- مضاف الیه
- معطوف
- بدل
- تکرار
برای یادگیری بیشتر نقش‌های تبعی زبان فارسی، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول نقش های تبعی جمع مکسر در فارسی
در جدول زیر، نقش های تبعی جمع‌های مکسر در زبان فارسی را با مثال و توضیحی کوتاه برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم.
| نقش‌های تبعی جمع مکسر در فارسی | توضیح | مثال |
| مضاف الیه | اضافه شدن اسمی به اسم دیگر با کسره | اخلاقِ فُضلا را داشته باش. |
| معطوف | اضافه شدن اسمی به اسم دیگر با «و» عطف | خیابان‌ها و مساجد را تزئین کردند. |
| بدل | اطلاعات اضافه درباره یک اسم | ثروتمندان، اغنیا، مرفّه هستند. |
| تکرار یا تأکید | تکرار یک نقش در جمله | دروست را خوب بخوان، دروست. |
نکته: خود جمع‌های مکسر در زبان فارسی، مانند اسم‌های فارسی می‌توانند وابسته‌هایی چون مضاف الیه بگیرند. مانند مثال آخر جدول بالا که در آن، جمع مکسر «دروس»، مضاف الیه گرفته است و ضمیر متصل «ت» به آن اضافه شده است.
نمونه سؤال جمع مکسر در فارسی
حالا که یاد گرفتیم کاربرد جمع مکسر در زبان فارسی چیست، می‌توانید با پاسخ به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار، کافی است که روی گزینه صحیح موردنظرتان کلیک کنید و بعد از آن، گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را ببینید. هر جواب درست یک امتیاز دارد و بعد از پاسخ دادن به تمام پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیازی که کسب کرده‌اید را خواهید دید.
۱. کدام گزینه نادرست است؟
جمع مکسر نوعی از جمع عربی است.
جمع مکسر روشی برای جمع بستن فعل‌های عربی است.
قواد جمع مکسر مربوط به زبان فارسی نیست.
از جمع‌های مکسر در زبان فارسی نیز به عنوان اسم، استفاده می‌شود.
۲. کدام گزینه درست است؟
جمع مکسر، نوعی جمع با قاعده محسوب می‌شود.
از وزن‌های ساخت جمع مکسر می‌توانیم برای جمع بستن اسم‌های فارسی نیز استفاده کنیم.
جمع‌های مکسر به هیچ وجه در زبان فارسی به کار نمی‌روند.
هم اسم‌های مذکر و هم اسم‌های مؤنث را می‌توانیم با وزن‌های جمع مکسر، از مفرد به جمع تبدیل کنیم.
۳. در کدام گزینه، جمع مکسر به صورت اشتباه به کار رفته است؟
مردم می‌گویند: «اطفال، معصوم هستند.»
مراقب اعمال و افکار خودت باش.
مادرم ادعیه‌های مفاتیح را برایم می‌خواند.
مباحث دروس امسال را بخوان.
خود کلمه «ادعیه» معنای «دعاها» می‌دهد و جمع بستن دوباره آن با علامت جمع فارسی (ها) نادرست است.
۴. کدام گزینه درباره جمع سالم و جمع مذکر، درست است؟
جمع سالم مربوط به زبان فارسی و جمع مکسر مربوط به زبان عربی است.
جمع سالم با علامت‌های «ون، ین و ات» انجام می‌شود اما جمع مکسر، بی‌قاعده است.
جمع سالم برای جمع بستن اسم‌های مفرد و جمع مکسر برای جمع بستن اسم‌های مثنی به کار می‌رود.
از هر دو روش جمع سالم و مکسر، در زبان فارسی نیز برای جمع بستن اسم‌ها استفاده می‌کنیم.
۵. ترجمه کدام جمع مکسر درست نیست؟
علما: عالمان
فضلا: فضل‌ها
افکار: فکر‌ها
مصائب: مصیبت‌ها
«فضائل» جمع اسم «فاضل» است پس ترجمه آن، «فاضل‌ها» می‌شود نه «فضل‌ها».
۶. در میان این گزینه‌ها، چند جمع مکسر وجود دارد؟ «رجال، ارقام، مراسم، حوادث، رفقا، علل»
۶ جمع مکسر
۵ جمع مکسر
۴ جمع مکسر
۳ جمع مکسر
۷. کدام گزینه درباره کاربرد جمع‌های مکسر در زبان فارسی درست نیست؟
جمع‌های مکسر می‌توانند به عنوان اسم، نقش‌های دستوری اسم را بپذیرند.
جمع‌های مکسر، فقط نقش‌های تبعی دستوری زبان فارسی را می‌پذیرند.
جمع‌های مکسر می‌توانند فاعل یا مفعول جمله‌های فارسی باشند.
همه جمع‌های مکسر در زبان فارسی کاربرد ندارند و برخی از آن‌ها در زبان فارسی استفاده می‌شوند.
۸. جمع مکسر به کار رفته در این جمله و نقش دستوری آن در کدام گزینه وجود دارد؟ «مدارس ابتدایی، محل رشد نسل آینده هستند.»
مدارس: فاعل
نسل: مسند
مدارس: نهاد
نسل: مضاف الیه
۹. در این عبارت، چند جمع مکسر وجود دارد؟ «علمای مذاهب و ادیان گوناگون، اماکن مذهبی خاصی برای خواندن ادعیه و انجام فرایض خاص خود دارند.»
۷ جمع مکسر: علما، مذاهب، ادیان، گوناگون، اماکن، ادعیه و فرایض
۵ جمع مکسر: علما، مذاهب، ادیان، اماکن و ادعیه
۵ جمع مکسر: علما، مذاهب، ادیان، اماکن و فرایض
۶ جمع مکسر: علما، مذاهب، ادیان، اماکن، ادعیه و فرایض
۱۰. جمع مکسر «حوادث» در جمله «از طوفان حوادث نترس.» چه نقشی دارد و این نقش، اصلی است یا تبعی؟
متمم: نقش اصلی
مضاف الیه: نقش تبعی
مفعول: نقش اصلی
معطوف: نقش تبعی
کلمه «طوفان» متمم این جمله است و جمع مکسر «حوادث»، مضاف الیه این متمم است.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم که جمع مکسر چه نوع کلمه‌ای است و تفاوتش با سایر کلمه‌های جمع بسته شده عربی چیست. در ضمن، کاربرد جمع مکسر در فارسی و نقش‌های اصلی و تبعی آن را نیز با مثال‌های مختلفی بررسی کردیم. در انتها نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
