تعریف جمعیت چیست؟ – مفاهیم آماری جمعیت به زبان ساده

جمعیت یا جامعه آماری، مبنای همه تحلیل‌ها و محاسبات حوزه آمار است. به همین دلیل در این متن، به بررسی جامعه آماری پرداخته و از منظر آمار به تعریف جمعیت می‌پردازیم. البته در بعضی از قسمت‌های متن نیز به مبانی جمعیت شناختی اشاره خواهیم کرد تا بهتر این مفهوم برای خواننده شناخته شود. اغلب اعضای جامعه را فرد یا عضو جمعیت می‌نامیم. البته این اعضا لزوما از جامعه انسانی نیستند. بلکه درختان، لوله‌های تولید شده در یک کارخانه و ... همگی تشکیل یک جامعه آماری را می‌دهند. بنابراین موضوع فقط به جمعیت انسانی اختصاص ندارد و برای هر هویتی که بتوان برایش یک اندازه‌گیری را مشخص کرد، جامعه یا جمعیت آماری مطرح می‌شود.

برای آشنایی بیشتر با مفاهیم اولیه آمار بهتر است نوشتارهای جامعه آماری – انواع داده و مقیاس‌های آن‌ها و مفاهیم آماری – آمار و جامعه آماری – به زبان ساده را مطالعه کنید. همچنین خواندن مطالب توزیع فراوانی – به زبان ساده و مفاهیم آماری – شاخص‌های توصیفی نیز خالی از لطف نیست.

تعریف جمعیت چیست ؟

واژه یا عبارت «جمعیت» (Population) به معنی افرادی است که در یک ناحیه جغرافیایی (مثلا شهر یا روستا) زندگی می‌کنند. البته این مفهوم در جمعیت‌شناسی، تمام یا بخشی از ساکنان یک ناحیه را شامل می‌شود. به کلیه کسانی که به ‌طور پیوسته در این ناحیه جغرافیایی زندگی می‌کنند، جمعیت می‌گویند. این گردهمایی ممکن است به صورت خانوار و یا خانواده شکل گیرد. بدین ترتیب، جمعیت را می‌توان مجموعه‌ای از خانوارها یا خانواده‌ها در نظر گرفت که برای امری خاص، در زمانی مشخص و مکانی معین، گرد هم آمده‌اند. در این بین زمان و مکان برای این افراد به جهت شکل‌گیری جمعیت اهمیت دارد.

عمل اندازه‌گیری یک یا چند ویژگی از تک تک افراد جامعه یا جمعیت آماری را «سرشماری» (Census) می‌گویند. البته در تصور عمومی، سرشماری فقط شمارش افراد محسوب می‌شود ولی مراجعه به افراد به منظور اندازه‌گیری یا مشخص کردن یک یا چند ویژگی، همان سرشماری خواهد بود. به طور مثال طرح سرشماری نفوس و مسکن، متغیرهای مختلفی مانند سن، محل اقامت، محدوده درآمدی، مالکیت خانه و غیره را از افراد جامعه اندازه‌گیری و ثبت می‌کند. هدف این طرح سرشماری، بدست آوردن روند تغییرات جمعیتی و همچنین مهاجرت و تغییر محل سکونت است.

معمولا نتایج حاصل از سرشماری را به صورت جدول‌ها یا نمودارهایی نمایش می‌دهند تا بیشترین اطلاعات در کوتاه‌ترین زمان به بیننده منتقل شود. در تصویرهای زیر نمونه‌ای از نمودارهای مربوط به نتایج سرشماری را مشاهده می‌کنید.

در نمودار بعدی، نسبت جنسیت و تعداد افراد جامعه، در سنین مختلف ترسیم شده است. این نمودار را به هرم جمعیتی نیز می‌شناسیم. مشخص است که متولدین دهه شصت، افزایش یافته و نسبت زن به مرد تقریبا در همه سنین ثابت است. در اینجا تعریف جمعیت آماری، کل افرادی است که در سال ۱۳۹۵، در ایران (یا کشورهای دیگر) حضور داشته‌اند.

نکته: جمعیت و مفاهیم مربوط به آن اغلب در علم «جمعیت شناسی» (Demography) مورد بحث قرار می‌گیرد. در این علم، هدف شناسایی ویژگی‌ها و خصوصیات جمعیتی مانند تغییرات فیزیکی، روحی و روانی در جامعه است و کمتر به جنبه استنباط یا استنتاج آماری توجه می‌شود.

تعریف جمعیت در آمار

دسته‌ای از افراد یا اعضای موضوع مورد تحقیق را در نظر بگیرید. در این افراد، یک یا چند خصیصه (ویژگی) قابل اندازه‌گیری و البته مورد علاقه است. برای مثال کارکنان یک بیمارستان را در نظر بگیرید که از لحاظ سابقه کار مورد بررسی قرار گرفته‌اند. چنین افرادی را جمعیت یا جامعه آماری موضوع تحقیق می‌نامیم. برای مثال هدف از این بررسی، بدست آوردن شاخص‌های آماری از این متغیر (مثل میانگین یا واریانس سابقه کارها) است. البته ممکن است علاوه بر سابقه کار، سن، جنسیت و غیره نیز مورد بررسی قرار گیرد. برای یک محقق مهم است که تمامی افراد یا اعضای مورد بررسی، در این خصیصه یا ویژگی‌ها مشترک بوده ولی ممکن است مقدار این ویژگی‌ها متفاوت باشد.

فیلم مجموعه آموزش آمار و احتمالات – از دروس دانشگاهی تا کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

واضح است که سن یا سابقه کارکنان بیمارستان با یکدیگر متفاوت است ولی امکان اندازه‌گیری این دو متغیر برای همه این افراد میسر است. این موضوع کمک می‌کند تا تعریف درستی از تعریف جمعیت برای تحقیق یا تحلیل آماری ارائه کنیم. به این ترتیب تعریف جمعیت در علم آمار به صورت زیر معین می‌شود.

جمعیت یا جامعه آماری: افراد یا اعضایی است که در یک یا چند ویژگی مشترک بوده و هدف موضوع تحقیق را تشکیل می‌دهند.

وجود ویژگی مشترک و همچنین دسترسی پذیری (از لحاظ زمانی و مکانی) از خصوصیات اصلی تعریف جمعیت آماری است. به این منظور اگر از جمعیت مورد نظر نتوان خصوصیات مورد نظر را اندازه‌گیری کرد، نمی‌توان آن را یک جامعه یا جمعیت آماری در نظر گرفت. برای مثال جامعه فرزندان متولد ۱۴۰۰ به بعد از لحاظ وزن هنگام تولد، یک جامعه آماری نیست زیرا محدوده زمانی آن مشخص نیست و نمی‌توان اعضای آن را مشخص کرد.

اندازه جمعیت و جامعه متناهی و نامتناهی

تعداد اعضای جامعه آماری، حجم یا اندازه جامعه آماری (Population Size) را مشخص می‌کند. بنابراین با توجه به اینکه اندازه جمعیت متناهی یا نامتناهی باشد، جامعه آماری را به دو بخش تقسیم می‌کنند. در جامعه متناهی، تعداد اعضای جامعه، قابل شمارش و البته کراندار است. برای مثال اگر جمعیت آماری مورد بررسی یک مدرسه دبستان را شامل شود، که از لحاظ وزن در ابتدای سال تحصیلی ۱۴۰۰ مورد بررسی قرار می‌گیرند، می‌توان آن را متناهی در نظر گرفت. ولی اگر نتوان تعداد اعضای جامعه آماری را شمارش کرد، جامعه آماری را نامتناهی می‌نامیم.

در اکثر مواقع، بررسی جامعه‌های نامتناهی منجر به استفاده از توزیع‌های آماری می‌شود که به کمک آن‌ها می‌توان رفتار عمومی جامعه را مشخص کرد. برای آشنایی بیشتر با توزیع‌های آماری نوشتار توزیع های آماری — مجموعه مقالات جامع وبلاگ فرادرس را مطالعه کنید.

نکته: محاسبه احتمال در جوامع آماری متناهی به سادگی و به کمک تعبیر فراوانی نسبی انجام می‌شود ولی برای جوامع نامتناهی ناگزیر به استفاده از توزیع‌ها یا الگوهای احتمالی هستیم.

توجه داشته باشید که در نرم‌افزارها یا تکنیک‌های آماری، هر عضوی از جامعه آماری را به نام مشاهده یا مورد (Case) نام‌گذاری می‌کنند. بنابراین تعداد اعضای یک جامعه، تعداد مشاهدات یا کیس‌های آن است.

جمعیت و متغیرهای کمی و کیفی

همانطور که در بخش قبل خواندید، با توجه به اندازه یا حجم جامعه آماری، می‌توان آن‌ها را طبقه‌بندی کرد. روش دیگر برای طبقه‌بندی جمعیت آماری، استفاده از نوع متغیرهای جامعه است. شاید در تعریف یک جمعیت آماری، ویژگی مورد نظر، قابل بیان به صورت عددی نباشد و در حقیقت کیفیتی را برای افراد جامعه آماری مورد نظر قرار داده‌ایم. به این ترتیب جمعیت آماری از افرادی تشکیل شده که فقط متغیر کیفی برایشان اندازه‌گیری شده است.

برای مثال متغیرهایی مانند نژاد، جنسیت، وضعیت تاهل و محل سکونت می‌تواند مواردی باشد که در آن ویژگی مورد نظر، کیفی است. البته اغلب برای مشخص کردن این ویژگی‌ها، آن‌ها را بوسیله کدگذاری، تبدیل به عدد می‌کنیم و طبق مقیاس «اسمی» (Nominal) یا «ترتیبی» (Ordinal)، به ارقام و اعداد تبدیل کرده و به کار می‌گیریم. این کدگذاری را اغلب «مقیاس‌بندی» (Scaling) می‌نامند.

در مقابل متغیرهای کمی، قابل بیان به صورت عددی بوده و از طریق شمارش یا استفاده از ابزارهای اندازه‌گیری، به صورت عددی نمایش داده می‌شوند. متغیرهایی کمی مانند تعداد خانوار، سن، وزن، طول و غیره، مثال‌هایی هستند که مقادیر آن‌ها عددی بوده و قابلیت اجرای محاسبات ریاضی روی آن‌ها وجود دارد. این گونه متغیرها را با مقیاس «فاصله‌ای» (Interval) و «نسبی» (Ratio) می‌شناسیم.

جمعیت و نمونه

هنگامی که به بررسی یک جامعه می‌پردازیم، ممکن است به همه اعضای آن دسترسی نداشته باشیم. بنابراین ممکن است اندازه‌گیری ویژگی و متغیرهای مورد نظر برای همه جمعیت امکان‌پذیر نباشد. در این حالت به جای سرشماری از «نمونه‌گیری» (Sampling) استفاده می‌شود. این نمونه‌ها باید به شکلی انتخاب شوند که ظرفیت نمایش ویژگی‌های جامعه را دارا باشند. بنابراین با توجه به ساختار جامعه، تکنیک و روش‌های مختلفی برای نمونه‌گیری ابداع شده است.

برای مثال «نمونه‌گیری تصادفی ساده» (Simple Random Sample)، «نمونه‌گیری طبقه‌ای» (Stratified Sampling) یا «نمونه‌گیری خوشه‌ای» (Cluster Analysis) از این دست محسوب می‌شوند. البته شیوه‌های دیگری از نمونه‌گیری نیز وجود دارد که از مدل‌های احتمالی پیروی نمی‌کند. از این دست می‌توان به «نمونه‌گیری گلوله برفی» (Snow Ball Sampling) یا «نمونه‌گیری قضاوتی» (Judgmental Sampling) اشاره کرد.

در نوشتاری دیگر از مجله فرادرس به مفهوم نمونه آماری و روش‌های نمونه‌گیری اشاره خواهیم کرد. همانطور که می‌دانید، به کمک نمونه‌گیری و استنباط آماری (آزمون فرض یا فاصله اطمینان) می‌توانیم خصوصیاتی که از نمونه بدست آورده‌ایم را به جامعه نسبت داده و خطای این کار را هم محاسبه کنیم.

خلاصه و جمع‌بندی

قبل از هر تحقیق علمی و بررسی یک پدیده، باید جامعه یا تعریف جمعیت آماری را مشخص کرد. این امر به جنبه‌های گوناگون درک موضوع مورد بحث کمک می‌کند. بنابراین هدف از تحقیق و اعضای جامعه آماری معرفی شده و محقق می‌داند که در چه محدوده‌ای فعالیت خواهد داشت. جمع‌آوری داده و اطلاعات از کل جامعه آماری را سرشماری می‌گویند ولی اگر بخشی از جامعه هدف، مورد بررسی قرار گرفته و براساس آن خصوصیات آماری جامعه تعیین شود، به نمونه‌گیری دست زده و استنباط آماری انجام داده‌ایم.