اثرات دنیاگیری ویروس کرونا بر محیط زیست

دنیاگیری کووید-19 که در اصطلاح عامه، گاه آن را دنیاگیری ویروس کرونا می‌نامند، دنیاگیری جاری دنیاست که در اثر «کرونا ویروس سندرم حاد تنفسی 2» یا به اختصار SARS-Cov-2 ایجاد شده است. در این مطلب، به تمام اثرات زیست‌محیطی ناشی از بحران کووید-19، بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده تا ابتدای تابستان 99، نگاهی خواهیم انداخت. این که تمام این آمار و ارقام در کوتاه مدت و بلندمدت، چه معنایی برای محیط زیست دارند و چه درس‌هایی می‌توان از این مصیبت برای مقابله با تغییرات اقلیم در آینده فرا گرفت. پس برای آگاهی از اثرات دنیاگیری ویروس کرونا در ادامه این مقاله با مجله فرادرس همراه باشید.

این بیماری، نخستین بار در ماه آذر 1398 در ووهان چین، شناسایی شد و به سرعت تمام جهان را درگیر خود کرد، به نحوی که سازمان بهداشت جهانی (WHO) در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۹۸ شیوع آن را «وضعیت اضطراری بهداشت عمومی در سطح جهانی» اعلام کرد و تنها ظرف پنجاه روز، در تاریخ ۲۱ اسفند ۱۳۹۸ اعلام وضعیت «دنیاگیری» (Pandemic) کرد.

فیلم آموزش اپیدمیولوژی و عفونت های بیمارستانی

اینجا کلیک کنید

اکنون که حدود شش ماه از اعلام این دنیاگیری می‌گذرد، جهان به محلی کاملاً متفاوت تبدیل شده است؛ بسیاری از کشورها هنوز درگیر سطحی از قرنطینه یا دست‌کم فاصله‌گذاری اجتماعی هستند، نظام درمانی کشورها فشاری کمرشکن را تجربه می‌کند، مشاغل دچار رکود و گاه تعطیلی شده‌اند و اقتصاد جهانی نیز در شرف فرو رفتن در بحرانی است که ممکن است از زمان رکورد بزرگ بعد از جنگ جهانی دوم بی‌سابقه باشد.

هر چند این بیماری کماکان جان افراد بسیاری را تهدید می‌کند، اما علاوه بر بشر، تأثیر عمیقی نیز روی محیط زیست بر جای گذاشته است. ابتدا دانشمندان، متوجه کاهش سطح انتشار گازهای گلخانه‌ای در چین شدند؛ یعنی همان جایی که دنیاگیری از آن آغاز شده بود. هم‌زمان که ویروس کووید-19 دنیا را در می‌نوردید، روند کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز در سراسر جهان گسترش یافت.

به موازات این اتفاق، پست‌هایی در شبکه‌های اجتماعی پربیننده شد که خبر از مشاهده گاه و بیگاه حیوانات وحشی در مناطق شهری می‌داد، رخدادی که بعضی آن را «فشردن دکمه تنظیم مجدد (Reset) بشر توسط طبیعت» تفسیر کردند. در کنار تمام این‌ها، موضوعی که کمتر مورد توجه قرار گرفت، افزایش چشمگیر پسماندهای پزشکی و بسته‌بندی ناشی از خریدهای اینترنتی بود.

هرچند امروزه، شناخت ویروس‌ها از لحاظ ساختار و بیماریزایی آن‌ها در انسان، منجر به ابداع ‌روش‌های مفید درمان و طراحی واکسن‌های موثر شده است، اما تا ریشه کنی همه آن‌ها راه زیادی باقی مانده است که یکی از دلایل عمده آن، قدرت تطابق و جهش پذیری ویروس ها با بسیاری از شرایط محیطی است.

تأثیر دنیاگیری کووید-19 بر انتشار کربن

دستورات صادر شده در خصوص قرنطینه شهرها یا در خانه ماندن شهروندان به دلیل دنیاگیری کووید-19، باعث کاهش شدید سفرها و همچنین سقوط فعالیت‌های اقتصادی در سراسر دنیا شد. مهم‌ترین تأثیر این اتفاق، کاهش ازدحام وسایل نقلیه بود که معمولاً در زمان اوج ترافیک رخ می‌داد. برای مثال، در شهری مثل نیویورک که به داشتن ترافیک‌های اعصاب خردکن مشهور است، ازدحام در زمان اوج ترافیک در سه ماهه نخست سال میلادی جاری، نسبت به سال 2019 (1398) به میزان 47 درصد کاهش یافت. این رقم، برای شهر لس‌آنجلس، برابر 51 درصد بود.

فیلم آموزش ویروس شناسی Medical Virology

اینجا کلیک کنید

اثر کرونا بر ترافیک شهری

ترافیک کمتر به معنای انتشار کمتر آلاینده‌هایی مثل کربن مونوکسید است. البته اکنون که بسیاری از مشاغل، کمابیش به حالت عادی بازگشته‌اند و کارکنان اجازه بازگشت به محل کارشان را پیدا کرده‌اند، ترافیک و میزان آلاینده‌ها نیز دوباره رو به افزایش گذاشته است، اما آیا این کاهش موقتی، ممکن است اثر ماندگاری روی محیط زیست داشته باشد؟ سرنخ پاسخ این پرسش را می‌توان در رفتارهای بعدی مردم مشاهده کرد.

برای مثال، در شهر ووهان که بیماری از آنجا آغاز شد، حتی پس از برداشته شدن محدودیت‌ها و بازگشت کارمندان به سر کار، ترافیک کماکان 50 درصد کمتر از زمان پیش از شیوع بیماری است. پس می‌توان تا اندازه‌ای به ادامه این روند (دست‌کم تا زمان فرو نشستن کامل بیماری) امیدوار بود.

اثر کرونا بر سفرهای هوایی

جنبه دیگر ماجرا نیز موضوع مسافرت‌های هوایی است. به لطف هواپیماهایی که زمین‌گیر شدند، انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز مطابق پیش‌بینی‌ها کاهش یافت. بر اساس آمارها، انتشار کربن دی‌اکسید ناشی از پروازهای تجاری در سال 2018 (1397) به رقم 900 میلیون تن رسید و انتظار می‌رفت که تا سال 2050 (1429) این رقم سه برابر شود.

مشکل این بود که حتی با بهبود بازدهی مصرف سوخت هواپیماها، افزایش شدید تقاضا، بر این دستاورد پیشی می‌گرفت و اثر آن را خنثی می‌کرد، اما ناگهان تقاضا سقوط کرد. در سه ماهه نخست سال جاری میلادی، تعداد مسافران هوایی اروپا 67 میلیون نفر کاهش یافت و در ایالات متحده آمریکا نیز ترافیک پروازهای داخلی، کاهشی 40 درصدی را تجربه کرد.

البته این اتفاق، همچون شمشیر دو لبه بوده است. کاهش تقاضا برای سفرهای هوایی، هر چند باعث کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای شد، اما در مقابل نیز باعث اخراج گسترده و مرخصی‌های بدون حقوق داوطلبانه کارکنان خطوط هوایی شده است.

اثرات کوتاه مدت و بلندمدت بر تغییرات اقلیمی

پرسش مهم این است که آیا کاهش حجم ترافیک و مسافرت‌های هوایی، اثر چشمگیری بر انتشار گازهایی مثل نیتروژن دی‌اکسید و کربن مونوکسید داشته است؟ ظاهراً که در کوتاه مدت این‌طور بوده است. برای مثال، انتشار کربن در بازه چهار هفته‌ای پس از سال نوی چینی به میزان 25 درصد، در این کشور کاهش پیدا کرد. طبق برخی مطالعات، بهبود کیفیت هوا در چین در دو ماهه نخست سال جاری میلادی نیز ممکن است باعث نجات جان 4000 کودک زیر پنج سال و 73 هزار سالخورده بالای 70 سال شده باشد.

فیلم آموزش هوا و اقلیم شناسی

اینجا کلیک کنید

در اروپا نیز موارد مشابهی دیده شده است. میزان انتشار آلاینده نیتروژن مونوکسید، طی ماه مارس (اسفند) در شمال ایتالیا به میزان 10 درصد کاهش یافت، یعنی همان مناطقی که با بدترین وضعیت شیوع بیماری و قرنطینه سراسری روبه‌رو شدند.

بهبود کیفیت هوا در مادرید اسپانیا به دلیل دستور سراسری در خانه ماندن مردم، از این هم واضح‌تر بوده است. برای مثال در تاریخ 17 مارس (27 اسفند 98)، میانگین سطح نیتروژن دی‌اکسید به میزان 75 درصد کاهش یافت. در شهر نیویورک نیز، انتشار کربن مونوکسید که عمدتاً توسط خودروها تولید می‌شود، در فروردین‌ماه، در مقایسه با سال پیش، حدود 50 درصد کاهش یافت.

با تمام این اوصاف، شوربختانه کاهش انتشار کربن، تنها تا زمانی که این ویروس همراه ما باشد، ادامه خواهد یافت. هم اکنون نیز بسیاری از کارها به حالت عادی خود بازگشته‌اند و با فرونشینی کامل ویروس، فعالیت‌ها به یک‌باره اوج خواهد گرفت و همانند بحران‌های مشابه، به احتمال فراوان شاهد اثر «پس‌زدگی» خواهیم بود.

برای مثال، طی بحران اقتصادی دنیا در سال 2008 (1387)، انتشار کربن دی‌اکسید به میزان 1 درصد کاهش پیدا کرد، اما با پایان بحران، میزان انتشار آن حتی با نرخی سریع‌تر از پیش، دوباره به حالت قبل بازگشت. بنابراین همان‌طور که دبیر کل سازمان ملل، آنتونیو گوترش در یکی از سخنرانی‌هایش گفته است «با ویروس، نمی‌توان به جنگ تغییرات اقلیمی رفت».

روی هم رفته، اقدامات انجام شده برای جلوگیری از شیوع ویروس کورونا تأثیری ماندگار و طولانی مدت بر تغییرات آب‌وهوایی نخواهد داشت، بلکه ما نیازمند تغییری ساختاری هستیم. اما این واقعیت که برخی از رویکردهای قدیمی، مانند افزایش دورکاری، با بروز این دنیاگیری شتاب گرفته‌اند، کماکان به قوت خود باقی خواهد ماند، رویکردهایی که می‌توانند تأثیرات ماندگاری در کاهش انتشار کربن و کاهش سرعت گرم شدن کره زمین داشته باشند.

تأثیر دنیاگیری کووید-19 بر تولید پسماند

تقاضای بالا برای محصولات پزشکی، مثل دستکش‌های یکبار مصرف، ماسک جراحی و افشانه‌های مایع ضدعفونی‌کننده، در سایه کورونا، موجی از پسماندهای پزشکی را به دنبال داشته است. برای مثال، تولید پسماندهای پزشکی در ووهان چین و در اوج دوران شیوع بیماری، از 40 تن به 240 تن در روز افزایش یافت. برای مقابله با این حجم از پسماندهای پزشکی، تأسیسات بازیافت این زباله‌ها در 29 شهر مجبور شدند با ظرفیت کامل و به صورت 24 ساعته فعالیت کنند.

ماسک بهداشتی

اگرچه ماسک‌های استفاده شده توسط کادر درمان، عموماً ضدعفونی و سپس سوزانده یا به محل دفن زباله فرستاده می‌شوند، اما عاقبت ماسک‌هایی که برای مصرف عموم، تولید شده‌اند، نامعلوم است. از یک سو مشخص نیست این ماسک‌ها تا چه مدت در چرخه مصرف باقی می‌مانند و از سوی دیگر، ماسک‌های مصرف شده توسط هر دو گروه مبتلایان به بیماری و افراد بدون علامت، جداگانه جمع‌آوری نمی‌شود. این ماسک‌ها عموماً در قالب زباله‌های خانگی یا تجاری، جمع‌آوری و همراه سایر پسماندها وارد چرخه بازیافت می‌شوند.

هر چند، بسیاری از کشورها تأسیسات بازیافت بهتر و ظرفیت بالاتری در مقایسه با چین دارند، اما شکی نیست که موج این پسماندها به این زودی فروکش نخواهد کرد. این موضوع، نه تنها تهدیدی برای محیط زیست به شمار می‌رود، بلکه کارکنان بخش جمع‌آوری زباله را نیز در معرض تهدید ابتلا به این بیماری قرار می‌دهد.

بسته بندی و کیسه‌های پلاستیکی

علاوه بر اقلام بهداشتی، بسته‌بندی‌های پلاستیکی نیز طی این دنیاگیری، محبوبیت بالایی پیدا کرده است. این بسته‌بندی‌ها که پیش‌تر، در اغلب نقاط اروپا گزینه‌ای تجملاتی و مخالف محیط زیست محسوب می‌شد، اکنون طرفداران فراوانی یافته است، به عنوان مثال، تنها در ایتالیا، مشتریانی که در فروردین‌ماه، مرکبات بسته‌بندی شده را خریداری کردند، نسبت به مدت مشابه سال گذشته بیش از 111 درصد افزایش یافتند. این در حالی است که هیچ مدرکی دال بر انتقال کووید-19 از طریق غذا یا بسته‌بندی مواد غذایی وجود ندارد.

کیسه‌های پلاستیکی نیز یکی دیگر از اقلامی هستند که با وجود ضرر فراوان برای طبیعت، محبوبیت یافته‌اند. بخشی از این مسئله نیز ناشی از ممنوعیت استفاده از کیسه‌های چند بار مصرف، در بعضی کشورها، به ویژه ایالات متحده بوده است. استدلال این ممنوعیت این بود که احتمال انتقال کرونا ویروس از طریق کیسه‌های چند بار مصرف، بیشتر است. نکته قابل توجه این است که اگرچه تحقیقات نشان داده‌اند ویروس کووید-19 تا 72 ساعت روی پلاستیک زنده می‌ماند، اما هیچ تحقیقی درباره کیسه‌های پارچه‌ای انجام نشده است.

تنها چیزی که به یقین می‌توان گفت این است که بر اساس نتیجه پژوهشی که سال 2015 (1394) در نشریه معتبر Science به چاپ رسید، حدود 275 میلیون تن پلاستیک تنها در سال 2010 (1389) در 192 کشور ساحلی دنیا تولید شده است که بین 4/8 تا 12/7 میلیون تن از آن‌ها در نهایت، از اقیانوس‌ها سر در می‌آورند. شکی نیست که دنیاگیری کرونا ویروس تنها این تهدید را تشدید کرده و به آن سرعت بخشیده است.

خرید اینترنتی

در کنار این دو مورد، موضوع خرید اینترنتی و بسته‌بندی آن‌ها نیز در میان است. بر اساس آمار موجود، سالانه 165 میلیارد بسته اینترنتی، تنها در آمریکا تحویل داده می‌شود که مقوای (کارتن) لازم برای آن، معادل بریدن یک میلیارد درخت است. اکنون که دنیاگیری کرونا ویروس باعث شده مردم کمتر از خانه‌های خود خارج شوند، عطش و تقاضا برای خرید برخط افزایش یافته است که به همراه خود، نیاز به بسته‌بندی بیشتر را نیز به دنبال می‌آورد. این در حالی است که میزان دورریز این حجم عظیم از بسته‌بندی‌های ارسالی، هنوز محاسبه نشده است.

تنها نکته مثبتی که در این میان وجود دارد، کاهش حجم پسماندهای تجاری بوده است. با این وجود، هنوز مشخص نیست آیا روند مذکور می‌تواند افزایش پسماندهای خانگی را که در بالا به آن اشاره شد، جبران نماید یا خیر. اگر این اتفاق رخ ندهد، بی‌شک، طبیعت روزهای سخت‌تری را در پیش رو خواهد داشت.

تأثیر دنیاگیری کووید-19 بر حیات وحش و زیستگاه‌ها

از زمان آغاز دنیاگیری کرونا ویروس، نظریه‌ای در شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار شده است که طبیعت، در حال بازسازی و ترمیم خود است. تصاویر ادعایی مربوط به مشاهده حیوانات وحشی که آزادانه در مناطق شهری در حال پرسه زدن هستند، هزاران پسند به دست آورده و پیوسته بین کاربران بازنشر می‌شود.

اگرچه برخی از این تصاویر و ویدئوها حقیقی هستند، اما بررسی‌ها از نادرستی بسیاری دیگر حکایت دارد. از میان تصاویر واقعی می‌توان به مشاهده پرسه زدن گوزن‌های ژاپنی در خیابان‌ها و ایستگاه‌های مترو شهر «نارا» ژاپن اشاره کرد. به نظر می‌رسد دلیل حضور این حیوانات در این مکان‌های نامعمول، ناپدید شدن ناگهانی گردشگرانی است که معمولاً در پارک‌ها به آن‌ها غذا می‌دادند.

مشاهده گوزنی نر در خیابان‌های «درادون» (Dehradun) در ایالت اوتاراکند در شمال هند، یا پیدا شدن سر و کله شیر کوهی در خیابان‌های سانتیاگو، آن هم زمانی که حکومت نظامی در شهر برقرار بود، جزو عکس‌ها و ویدئوهایی هستند که هنوز خلاف آن ثابت نشده است.

اما در موارد دیگر، بسیاری از عکس‌ها و تصاویر منتشر شده، این حقیقت را نادیده گرفته‌اند که حیوانات مذکور، پیش از این نیز جزو ساکنان همیشگی مناطق ادعایی بوده‌اند. برای مثال، گرازهای وحشی سال‌هاست که در جست‌وجوی غذا از تپه‌های اطراف بارسلون به سمت شهر می‌آیند؛ یا در کالیفرنیای آمریکا، بوقلمون‌های وحشی، دیگر به نوعی بخشی از ساکنان دائمی اوکلند به شمار می‌روند.

در این میان، شاید مشهورترین داستان، مربوط به بازگشت دلفین‌ها و قوها به آبراهه‌های ونیز باشد، اما حقیقت این است که فیلم‌برداری از دلفین‌ها خارج از ونیز انجام شده است و قوها نیز مشتریان همیشگی این آبراهه‌ها بوده‌اند.

محبوبیت این داستان‌ها به نوعی نشانگر آن است که در چنین دنیاگیری ویرانگری، مردم نیازمند یافتن معنایی برای ادامه حیات و پیدا کردن هدفی پشت پرده هزاران مرگ رخ داده هستند. لازم به گفتن نیست که برای تحمل چنین شرایطی، تصاویر و فیلم‌های مربوط به حیات وحش می‌تواند بهترین پادزهر علیه اضطراب موجود باشند.

تأثیر دنیاگیری کووید-19 بر مصرف انرژی

تعطیل شدن فعالیت‌های اقتصادی، در اوایل دوران دنیاگیری کرونا ویروس، لزوماً به معنای کاهش مصرف انرژی نبوده است؛ بلکه برخی فعالیت‌ها در این دوران، افزایش مصرف انرژی را به دنبال داشته‌اند.

همان‌طور که اشاره شد، در خانه ماندن‌های اجباری، میل به استفاده از اینترنت را افزایش داد. بخشی از پهنای باند مصرفی، مربوط به تماشای برخط ویدئوها و همچنین جست‌وجو برای یافتن اطلاعات درباره ویروس کورونا بوده است، موضوعی که برای مثال، سبب شد رکورد جهانی جدیدی در زمینه انتقال ترافیک اینترنت در فرانکفورت آلمان به ثبت برسد.

در ایتالیا و فرانسه، تقاضا برای اینترنت باند پهن، به ترتیب 70 و 30 درصد افزایش یافت. در کره جنوبی نیز طی هفته پایانی اسفند، انجام بازی‌های برخط، 30 درصد و تماشای ویدئو بر بسترهای اشتراکی (Streaming) صد درصد افزایش یافت.

برای این که بتوانید از انرژی مورد نیاز این حجم تبادل داده، تخمین متناسبی داشته باشید، باید بگوییم انرژی مصرف شده برای 64 میلیون بار پخش برخط مجموعه «چیزهای غریب» (Stranger Things) تنها طی یک ماه نخست انتشار آن، قابل مقایسه با 675 میلیون کیلومتر رانندگی و انتشار 189 میلیون کیلوگرم کربن دی‌اکسید است. این مقدار، معادل آن است که فاصله بین تهران تا مشهد را 379,213 بار با خودرو خودتان بروید و برگردید.

برگزاری جلسات کاری و کلاس‌های درسی، به صورت برخط نیز یکی دیگر از دلایل افزایش تقاضا برای اینترنت باند پهن بوده است. سرورها و پایگاه‌های داده‌ای که از این خدمات پشتیبانی می‌کنند، همگی نیازمند انرژی هستند.

با وجود این، پایگاه‌های داده، تنها مسئول 0/3 درصد از کل انتشار کربن هستند و فقط 1 درصد از کل تقاضای انرژی جهان را به خودشان اختصاص می‌دهند، بنابراین در مقیاس کلان، افزایش تقاضا برای اینترنت باند پهن، به اندازه سایر عوامل، مثل افزایش سریع پسماندهای پزشکی، بر محیط زیست اثرگذار نخواهد بود.

تأثیر کلی دنیاگیری کووید-19 بر محیط زیست

اغلب اثرات محیط زیستی مربوط به دنیاگیری کرونا ویروس، مثل کاهش انتشار کربن یا افزایش پسماندهای پزشکی، موقتی خواهد بود. با وجود این، درس اصلی که می‌توان از این دنیاگیری آموخت، مربوط به رویکردهای دوستدار محیط زیست هستند که پیش از این نیز وجود داشته‌اند و شیوع بیماری، تنهاشتاب بیشتری به آن‌ها داده است.

فیلم آموزش اپیدمیولوژی و عفونت های بیمارستانی

اینجا کلیک کنید

سفرهای تجاری، ممکن است کاهش پیدا کنند، چرا که مدیران دریافته‌اند از طریق جلسات ویدئویی هم می‌توان به نتیجه مشابهی رسید. تجارت جهانی، ممکن است دچار عقب‌گرد شود، چون کشورها متوجه شده‌اند تا چه اندازه به زنجیره تأمین جهانی محصولات، وابسته هستند و شاید تصمیم بگیرند خودشان، محصولات مورد نیازشان را تولید کنند.

از طرف دیگر، تقاضا برای دورکاری، مدت‌هاست وجود دارد. شاید شرکت‌ها بالاخره دریافته باشند کارکنانشان می‌توانند از خانه هم به همان اندازه محل کار، مؤثر و سازنده باشند و تصمیم به کوچک کردن دفاتر کار یا خلاص شدن از شر آن‌ها (و هزینه‌های مرتبط با آن) کنند.

شکی نیست از دست رفتن زندگی حتی یک نفر بر اثر بیماری کووید-19 کماکان ویرانگر خواهد بود. هیچ جایی برای جشن گرفتن چنین مصیبت عظیمی وجود ندارد. شاید آموختن از آنچه رخ داده است و به کار گیری آموخته‌هایمان برای مبارزه با تغییرات اقلیمی و کند کردن روند گرمایش جهانی در آینده، پیروزی کوچکی در برابر واقعیت تلخ این روزها باشد.