مصدر چیست؟ – به زبان ساده با تمرین و مثال

«مصدر» کلمه‌ای است که بر مفهوم اصلی انواع فعل‌ها دلالت می‌کند. از آن‌جایی که مصدرها فاقد زمان و شخص و شمار هستند، در دسته انواع اسم‌ها قرار می‌گیرند، نه فعل‌ها. مصدرها معمولاً با افزودن پسوند «ـَ ن» به بن ماضی فعل‌ها ساخته می‌شوند. به‌عنوان مثال، «شنیدن» نوعی مصدر است که از بن ماضی «شنید» و پسوند «ـَ ن» ساخته شده است. با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس می‌آموزید که مصدر چیست و چه انواعی دارد. در ادامه، مثال‌هایی از انواع مصدرها و روش تشخیص آن‌ها را یاد می‌گیرید. در بخش پایانی مطلب پیش رو، آزمونی با ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای در اختیارتان قرار می‌گیرد.

مصدر چیست؟

مصدر کلمه‌ای است که ویژگی‌های فعل‌ها و اسم‌ها را به‌طور همزمان در خود دارد. این کلمه اگرچه معنای اصلی فعل‌ها را نشان می‌دهد اما برعکس فعل‌ها، دارای مشخصه‌های زمان و شخص و شمار نیست. به همین خاطر، در کتاب‌های دستور زبان، مصدر را به‌‌عنوان نوعی اسم معرفی می‌کنند و آن را در دسته اسم‌ها قرار می‌دهند.

با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی هفتم فرادرس می‌توانید مصدرها و صورت کلی آن‌ها را به‌خوبی بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کرده‌ایم.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

مصدر نوعی «اسم مشتق» است و به‌عنوان «اسم معنی» شناخته می‌شود. مصدرها معمولاً با استفاده از بن ماضی فعل‌ها و پسوند «ـَ ن» ساخته می‌شوند. ساختار کلی مصدرها را در کادر زیر نشان داده‌ایم.

برای اینکه مصدرها و ساختار آن‌‌ها را بهتر یاد بگیرید، مثال‌هایی از مصدرهای فارسی را در جدول زیر ارائه کرده‌ایم.

البته مصدرها انواع و ساختارهای مختلفی دارند. به عبارت دیگر، اگرچه بسیاری از مصدرها با فرمول «بن ماضی + ـَ ن» ساخته می‌شوند اما مصدرهای دیگری نیز در زبان فارسی وجود دارند که ساختار آن‌ها کاملاً متفاوت است.

در جدول زیر، انواع مصدرها و ساختار آن‌ها را به‌طور خلاصه مشخص کرده‌ایم.

تا اینجا به‌طور کلی یاد گرفتید که مصدر چیست و با انواع آن نیز آشنا شدید. پیش از اینکه وارد مباحث بعدی شویم، لازم است به نکته‌های زیر در مورد مصدرها توجه داشته باشید.

• در این مطلب گفتیم که مصدرها با استفاده از پسوند «ـَ ن» ساخته می‌شوند اما در برخی از کتاب‌های دستور زبان، پسوندهای «دَن یا تَن» به‌عنوان پسوندهای مصدرساز معرفی شده‌اند.
• برخی از مصدرها، علاوه بر پسوند مصدرساز، دارای پسوند سببی‌ساز «اند یا انید» نیز هستند. این پسوند در انتهای بن مضارع فعل قرار می‌گیرد و آن را به فعل گذارا به مفعول یا گذرا به مفعول و متمم تبدیل می‌کند. (مانند: رساندن)

روش ساخت مصدر

در بخش‌های قبلی با ساختار مصدرها آشنا شدید. در این بخش می‌آموزید که روش ساخت مصدر چیست و چگونه می‌توان انواع مصدرها را تشکیل داد. چنانچه بخواهید از فعل‌ها، اسم‌ها و حتی صفت‌ها مصدر بسازید باید به نکته‌های زیر توجه کنید.

• برای ساخت مصدر اصلی ساده، لازم است بن ماضی فعل را به دست آورده و پسوند «ـَ ن» را انتهای آن قرار دهید. (خواند + ـَ ند = خواندن)
• برای ساخت مصدر اصلی مرکب، باید پسوند «ـَ ن» را به انتهای بن ماضی همکرد فعل اضافه کنید. (کوشش کرد + ـَ ن = کوشش کردن)
• برای ساخت مصدر اصلی عبارت فعلی، لازم است پسوند «ـَ ن» را در انتهای بن ماضی بخش فعلی آن قرار بدهید. (دست و پا زد + ـَ ن = دست و پا زدن)
• چنانچه بخواهید از اسم، صفت یا مصدر عربی، مصدر جعلی بسازید، باید «یدن» را انتهای آن‌ها قرار بدهید. (آغاز + یدن = آغازیدن)

انواع مصدر

در بخش قبلی، به‌طور کلی آموختید که مصدر چیست و چه مثال‌هایی دارد. همچنین تا حدودی با انواع مصدرها نیز آشنا شدید. در این بخش، نکته‌های تکمیلی را در مورد انواع مصدرها و روش ساخت آن‌ها می‌آموزید.

فیلم آموزش درس فارسی – پایه هشتم در فرادرس

کلیک کنید

مصدر اصلی

«مصدرهای اصلی» مصدرهایی هستند که معمولاً با استفاده از بن ماضی فعل‌ها و پسوند «ـَ ن» ساخته می‌شوند. این مصدرها دقیقاً برعکس مصدرهای جعلی هستند، زیرا ساختگی نیستند و مطابق با قاعده اصلی مصدرها، در زبان فارسی به وجود آمده‌اند. در بخش بعدی همین مطلب، مصدرهای جعلی و ساختار آن‌ها را نیز معرفی می‌کنیم.

اکثر مصدرهای فارسی از نوع مصدرهای اصلی به شمار می‌آیند. مثال‌هایی از مصدرهای اصلی را در جدول زیر نشان داده‌ایم. همچنین پسوند مصدرساز «ـَ ن» را در تمامی آن‌ها به صورت پررنگ مشخص کرده‌ایم.

نکته: مصدرهای اصلی می‌توانند از نوع «ساده» (مانند: شناختن)، پیشوندی (مانند: برگشتن)، مرکب (مانند: نشان دادن) و عبارت فعلی (مانند: از سر گذراندن) باشند.

مصدر جعلی

«مصدر جعلی»، مصدری است که از فعل‌های عربی، اسم‌ها یا صفت‌ها و پسوند «ـ َن» ساخته می‌شود. می‌دانیم که مصدرها در اصل با استفاده از بن ماضی و پسوند «ـَ ن» ساخته می‌شوند اما در مصدرهای جعلی، به‌جای بن ماضی، از اسم، صفت یا فعل‌های عربی استفاده می‌شود.

از آنجایی که ساختار این نوع از مصدرها با مصدرهای اصلی متفاوت است، آن‌ها را «مصدر جَعلی» (به معنای ساختگی) می‌نامند.

ساختار مصدرهای جعلی را در کادر زیر نشان داده‌ایم.

برای یادگیری بهتر این ساختار، در جدول زیر نمونه‌هایی از مصدرهای جعلی را ارائه کرده‌ایم.

نکته: در برخی از کتاب‌های دستور زبان، به کلمه‌هایی که با ساختار «اسم + یّت» ساخته شده باشند نیز مصدر جعلی گفته می‌شود، مانند «انسانیّت» و «آدمیّت». در این مطلب، این نوع از کلمه‌ها را مصدر جعلی نمی‌دانیم بلکه آن‌ها را در دسته «اسم مصدر یا حاصل مصدر» قرار می‌دهیم.

مصدر مرخم

«مُرَخَّم» در لغت به معنی «دُم‌بُریده» است و «مصدر مُرَخَّم» نیز نوعی مصدر است که «ـَ ن» از انتهای آن حذف شده باشد. این نوع از مصدرها در ظاهر شبیه به بن ماضی هستند اما بر معنای مصدری دلالت می‌کنند.

مثال‌هایی از مصدرهای مرخم را در جدول زیر نشان داده‌ایم. صورت کامل آن‌ها را نیز در پرانتز مشخص کرده‌ایم.

نکته: توجه داشته باشید که بن ماضی در ساختار فعل‌های ماضی یا اسم‌ها و صفت‌ها به کار می‌رود اما مصدر مرخم، به عنوان یک اسم و به صورت مستقل در انواع جمله‌ها حضور دارد.

مؤلفان برخی از کتاب‌های دستور زبان معتقدند مصدر مرخم در واقع نوعی بن ماضی است که معنای مصدری پیدا کرده است. همان‌طور که بن مضارع فعل‌ها نیز ممکن است با معنای مصدری به کار برود، مانند «اُفت»، «خیز» و... .

اسم مصدر یا حاصل مصدر

«اسم مصدر» یا «حاصل مصدر» کلمه‌ای است که نشانه مصدری (ـَ ن) ندارد اما بر معنای مصدری دلالت می‌کند. این نوع از مصدرها تنوع بالایی دارند و با ساختارهای مختلفی به وجود می‌آیند.

در جدول زیر، ساختار اسم‌های مصدر رایج در زبان فارسی را با مثال مشخص کرده‌ایم. با توجه به این مثال‌ها، به‌خوبی می‌آموزید که اسم مصدر چیست و ساختار آن چگونه است.

در مورد اسم‌های مصدر و ساختار آن‌ها، لازم است به نکته‌های زیر نیز توجه داشته باشید.

• اگر انتهای کلمه‌ای «‍ـه» بیان حرکت قرار داشته باشد، هنگام اضافه کردن «ی» به آن، واج میانجی «گ» بین آن کلمه و «ی» قرار می‌گیرد. (مانند: زنده + ی = زندگی)
• از منظر ویرایش و درست‌نویسی، بهتر است پسوند «یّت» را به انتهای اسم‌ها و صفت‌های فارسی و غیرعربی اضافه نکنید. (مانند «خوبیّت» و «فرعونیّت»)
• در ساختار «بن مضارع + ا + بن مضارع»، بن مضارع می‌تواند تکراری یا از دو فعل متفاوت باشد.
• در ساختار‌های «اسم + بن ماضی» و «اسم + بن مضارع» اسم و بن ماضی و مضارع از نظر معنایی به یکدیگر مرتبط‌اند.
• مصدرهایی که در زبان عربی به کار می‌روند، همگی از نوع اسم مصدر یا حاصل مصدر هستند. (مانند «تعامل»، «طبابت» و...)

انواع مصدر از نظر ساختار

مصدرها در واقع صورت صرف‌نشده فعل‌ها هستند و با صرف آن‌ها می‌توان فعل‌های مختلفی را تشکیل داد. از آنجایی که در زبان فارسی، چهار نوع فعل «ساده»، «پیشوندی»، «مرکب» و «عبارت فعلی» وجود دارند، مصدرها نیز مطابق با همین دسته‌بندی، در چهار گروه «ساده»، «پیشوندی»، «مرکب» و «عبارت فعلی» قرار می‌گیرند.

انواع فعل‌ها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس به‌راحتی یاد بگیرید. در جدول زیر، انواع چهارگانه مصدرها را نشان داده‌ایم و مشخص کرده‌ایم اجزای تشکیل‌دهنده انواع مصدر چیست.

در این مورد، لازم است به نکته‌های زیر نیز دقت کنید.

• فعل‌های مرکب شامل دو جزء هستند. جزء اول «فعلیار» نامیده می‌شود و جزء دوم «همکِرد» نام دارد. در مصدرهای مرکب، پسوند «ـَ ن» انتهای همکرد قرار می‌گیرد. (مثلاً: انتخاب «فعلیار» + نمودن «همکرد» = انتخاب نمودن)
• در عبارت‌های فعلی نیز پسوند «ـَ ن» در انتهای بخش فعلی آن‌ها قرار می‌گیرد، نه انتهای اسم، صفت، حرف اضافه و... .

انواع مصدر از نظر لازم و متعدی بودن

اگر مصدرها را براساس لازم یا متعدی بودن آن‌ها تقسیم‌بندی کنیم، این کلمه‌ها در ۳ دسته «لازم»، «متعدی» و «دووجهی» قرار می‌گیرند.

هر کدام از این موارد را در جدول زیر مشخص کرده و برای آن‌ها مثال‌هایی نیز ارائه کرده‌ایم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل‌های لازم و متعدی و انواع آن‌ها آموزش داده شده‌اند.

مثال مصدر

در بخش‌های قبلی با مصدرها آشنا شدید و یاد گرفتید که انواع مصدر چیست و چه ساختاری دارد. در این بخش، مثال‌هایی از انواع مصدرها ارائه می‌شود که با توجه به آن‌ها، کاربرد مصدرها را نیز به‌خوبی می‌آموزید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

مثال اول برای مصدر

مصدر زیر از نوع مصدرهای اصلی ساده است که با استفاده از بن ماضی «سپرد» و پسوند «ـَ ن» ساخته شده است. همچنین نوعی مصدر متعدی نیز به شمار می‌آید.

مثال دوم برای مصدر

مصدر زیر از نوع مصدرهای جعلی و لازم است که از صفت «خشک» و پسوندهای «ید» و «ـَ ن» تشکیل شده است.

مثال سوم برای مصدر

مثال زیر نیز نوعی مصدر اصلی ساده و متعدی است که از بن ماضی «خرید» و پسوند «ـَ ن» به دست آمده است.

مثال چهارم برای مصدر

پیشوند «باز»، بن ماضی «شناخت» و پسوند «ـَ ن»، مصدر زیر را تشکیل داده‌اند. مصدر زیر در واقع برای ساخت فعل‌های پیشوندی و متعدی «بازشناختم، بازشناختی، بازشناخت و...» به کار می‌‌رود.

مثال پنجم برای مصدر

اجزای تشکیل‌دهنده مثال زیر عبارتند از: پیشوند «بر»، بن ماضی «شمرد» و پسوند «ـَ ن». مصدر زیر برای ساخت فعل‌های پیشوندی «برشمردم، برشمردی، برشمرد و...» به کار می‌رود.

مثال ششم برای مصدر

مصدر «هزینه کردن» از اسم «هزینه»، بن ماضی «کرد» و پسوند «ـَ ن» تشکیل شده است. از این مصدر برای صرف فعل‌های مرکب «هزینه کردم، هزینه کردی، هزینه کرد و...» استفاده می‌شود.

مثال هفتم برای مصدر

حرف «به»، کلمه «فروش»، بن ماضی «رساند» و پسوند «ـَ ن»، مصدر متعدی زیر را تشکیل داده‌اند. این مصدر در ساختار عبارت‌های فعلی «به فروش رساندم، به فروش رساندی، به فروش رساند و...» به کار می‌رود.

البته در مثال بالا، «رساند» نیز از بن مضارع «رس» و پسوند سببی‌ساز «اند» ساخته شده است.

مثال هشتم برای مصدر

مثال زیر از نوع مصدرهای مرخم است. صورت کامل این مصدر به صورت «بازدیدن» بوده است. توجه داشته باشید که این مصدر از پیشوند «باز» و بن ماضی «دید» تشکیل شده است.

مثال نهم برای مصدر

از ترکیب صفت «آزاده» با پسوند «ی»، اسم مصدر زیر ساخته شده است. از آنجایی که انتهای کلمه «آزاده»، «های بیان حرکت» وجود دارد، هنگام اضافه شدن «ی» به این کلمه، بین آن‌ها واج میانجی «گ» قرار گرفته است.

مثال دهم برای مصدر

«جُستار» نیز نوعی اسم مصدر یا حاصل مصدر است که از بن ماضی «جُست» و پسوند «ار» تشکیل شده است.

جنانچه بخواهید به مثال‌های بیشتری از مصدرهای فارسی دسترسی داشته باشید، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس مراجعه کنید.

یادگیری صرف مصدرها با آموزش های فرادرس

اگرچه در کتاب‌های دستور زبان، مصدرها به‌عنوان نوعی اسم معرفی شده‌اند و معمولاً در دسته کلمه‌های مشتق قرار گرفته‌اند اما توجه داشته باشید که مصدرها در حقیقت برای صرف و ساخت فعل‌ها به کار می‌روند.

به عبارت دیگر، مصدرها صورت صرف‌نشده فعل‌ها هستند که معنای اصلی آن‌ها را نشان می‌دهند.

برای صرف کردن مصدرها و ساخت فعل‌های مختلف، در قدم اول لازم است پسوند «ـَ ن» را از انتهای فعل حذف کنید و سپس شناسه‌ها و همچنین پیشوندهای آن را اضافه کنید.

برای اینکه بیاموزید روش صرف مصدر چیست و چگونه می‌توان فعل‌های مختلف را با استفاده از مصدرها صرف کرد، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

• فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس

اگر می‌خواهید علاوه‌بر فعل‌ها، با موضوعات و مباحث دیگر دستور زبان فارسی نیز آشنا شوید، مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

روش تشخیص مصدر

اکنون که یاد گرفتید مصدر چیست و با انواع آن‌ها نیز آشنا شدید، لازم است روش تشخیص مصدرها را نیز بیاموزید. در ادامه، نکته‌هایی را ارائه کرده‌‌ایم که با توجه به آن‌ها می‌توانید مصدرها را به‌آسانی از سایر انواع کلمه‌ها تشخیص دهید.

• روش تشخیص مصدرهای ساده یا بسیط این است که پسوند «ـَ ن» را از انتهای آن‌ها حذف کنید. اگر آنچه باقی ماند، بن ماضی بود، می‌توانید مطمئن باشید که کلمه مورد نظر نوعی مصدر، آن هم از نوع ساده است. (بافتَن ← بافت)
• در مصدرهای پیشوندی، با حذف پسوند «ـَ ن»، یک پیشوند و بن ماضی فعل باقی می‌ماند. (فراخواندَن ← فراخواند)
• در مصدرهای مرکب و مصدرهای عبارت فعلی، اگر پسوند «ـَ ن» را از انتهای همکرد و بخش فعلی حذف کنید، تنها بخش‌های غیرفعلی و بن ماضی همکرد باقی می‌مانند. (فریب دادَن ← فریب داد - دست از جان شستَن ← دست از جان شست)
• برای تشخیص مصدر مرخم، تنها لازم است به انتهای آن، پسوند «ـَ ن» را اضافه کنید. اگر نتیجه آن معنادار بود، قطعاً آن کلمه مصدر مرخم است. (رسید ← رسیدَن)
• در مصدرهای جعلی، اگر پسوندهای «یدن» را از انتهای آن‌ها حذف کنید، آنچه باقی می‌ماند، اسم، صفت یا نوعی مصدر عربی است. (تُندیدَن «به معنی اعتراض کردن» ← تُند)
• اسم‌های مصدر و حاصل مصدر تنوع بالایی دارند. چنانچه با کلمه‌ای مواجه شدید که معنای مصدری داشت و دارای یکی از ساختارهای اسم‌های مصدر بود، می‌توانید مطمئن باشید که کلمه مورد نظر، اسم مصدر یا حاصل مصدر است. (روش - زدوخورد)

سؤالات متداول

تا اینجا یاد گرفتید که مصدر چیست و چه انواعی دارد. با وجود این، ممکن است همچنان سؤال‌هایی در مورد این مبحث در ذهن داشته باشید. در این بخش، به سراغ همین سؤالات می‌رویم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

چه فعل‌هایی دارای مصدر هستند؟

تمامی فعل‌ها، اعم از ساده، پیشوندی، مرکب و عبارت فعلی، دارای پسوند هستند.

اسم مصدر و حاصل مصدر چه تفاوتی با هم دارند؟

تفاوتی بین اسم مصدر و حاصل مصدر وجود ندارد و هر دوی آن‌ها به یک معنی هستند.

مصدر و اسم مصدر چه تفاوتی با هم دارند؟

تفاوت مصدر و اسم مصدر به ساختار آن‌ها مربوط می‌‌شود. مصدرها معمولاً از «بن ماضی + ـَ ن» تشکیل می‌شوند اما ساختار اسم‌های مصدر متفاوت است. انواع ساختار اسم‌های مصدر را در دومین بخش از همین مطلب به‌طور مفصل بررسی کرده‌ایم.

تمرین مصدر

در بخش‌های قبلی به این سؤال پاسخ دادیم که مصدر چیست و چه ساختاری دارد. همچنین انواع آن را نیز بررسی کردیم. اکنون که به‌طور کامل با این مبحث آشنا شده‌اید، می‌توانید با پاسخگویی به تمرین‌های این بخش، سطح یادگیری خود را بسنجید.

فیلم آموزش فارسی – پایه نهم در فرادرس

کلیک کنید

در بخش حاضر، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌‌ای را با پاسخ تشریحی ارائه کرده‌ایم. برای پاسخگویی به سؤال‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را مطالعه کرده و سپس گزینه درست را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر کدام از سؤال‌ها مشخص می‌شود.

در صورتی که بخواهید جواب تشریحی سؤال‌ها را مشاهده کنید، فقط لازم است روی گزینه «شرح پاسخ» کلیک کنید.

بعد از اینکه به همه سؤال‌‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده می‌شود.

جمع بندی

اینکه مصدر چیست و انواع آن کدام‌اند، موضوع محوری این مطلب از مجله فرادرس به شمار می‌آید. در مطلب پیش رو، ابتدا مصدرها و ساختار آن‌ها را توضیح دادیم. سپس انواع مصدرهای فارسی را با مثال معرفی کردیم. در بخش بعدی، توضیح دادیم که چطور می‌توان از کلمه‌های دیگر مصدر ساخت. سپس نشان دادیم که چگونه می‌توان مصدرها را به‌راحتی از سایر اجزای جمله تشخیص داد. در بخش انتهایی این مطلب، سؤال‌ها و تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر مصدرها ارائه کردیم.