آرایه مناظره چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین


آرایه مناظره، گفتوگوی میان دو جاندار یا غیرجاندار در شعر یا نثر ادبی است. برای مثال در میان شاعران معاصر، «پروین اعتصامی»، بیشترین مناظرهها را سروده و «مور و مار»، «برف و بوستان»، «تیر و کمان»، «شاهد و شمع» و «امید و نومیدی»، برخی از مناظرههای او هستند. در این مطلب از مجله فرادرس بررسی میکنیم آرایه مناظره چیست و چند نمونه مناظره را معرفی کرده و بررسی خواهیم کرد. همچنین هدف از مناظره را توضیح میدهیم و با شاعران ماظره سرا نیز آشنا میشویم. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردهایم تا با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را بسنجید.
آرایه مناظره چیست؟
آرایه مناظره، آوردن گفتوگوی بین دو شخصیت انسانی یا غیرانسانی در نثر ادبی و شعر است. مناظره بر پایه سؤال و جواب است و مخصوص زبان فارسی بوده و حتی در اشعار فارسی پیش از اسلام مانند منظومه «درخت آسوریک (با زبان پارتی)» وجود داشته است. البته مناظره مخصوص نظم یا شعر نیست و در نثر نیز شاهد مناظره هستیم. برای مثال، در «مقامات حمیدی» از حمیدالدین بلخی، مناظرههایی وجود دارد. بهتر است که مناظره را بیش از یک آرایه ادبی، یکی از انواع ادبی بدانیم. یعنی گونهای از سخن که حاوی مکالمه و گفتوگوی افراد با یکدیگر و سؤال و جواب است.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری یادگیری آرایه مناظره، فیلم ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
آرایه مناظره با مثال
در کادر زیر، بخشی از مناظره میان رستم و اشکبوس کشانی (جنگجوی تورانی) در شاهنامه فردوسی را آوردهایم.
بدو گفت خندان که نام تو چیست؟
تن بیسرت را که خواهد گریست؟
تهمتن چنین داد پاسخ که نام
چه پرسی کزین پس نبینی تو کام
مرا مادر نام، مرگ تو کرد
زمانه مرا پتک ترگ تو کرد
کشانی بدو گفت بیبارگی
به کشتن دهی سر به یکبارگی
...
(فردوسی)
مثال برای مناظره کوتاه
در کادر زیر بخشی از یکی از مناظرههای کوتاه پروین اعتصامی را آوردهایم که شامل پاسخ و پرسش و گفتوگو میان دو قطره خون (خون خارکن و خون پادشاه) است.
شنیدهاید میان دو قطره خون چه گذشت
گه مناظره یک روز بر سر گذری
یکی بگفت به آن دیگری تو خون کهای
من اوفتادهام اینجا ز دست تاجوری
بگفت من بچکیدم ز پای خارکنی
ز رنج خار، که رفتش به پا چو نیشتری
...
(پروین اعتصامی)
تشخیص و مناظره
تا اینجا بررسی کردیم مناظره چیست و در این بخش، ارتباط آن با آرایه تشخیص را توضیح میدهیم. وقتی مناظره بین دو شخصیت غیرجاندار یا یک شخصیت جاندار و یک غیرجاندار برقرار باشد، آرایه جانبخشی به اشیاء یا شخصیتبخشی نیز در آنجا وجود دارد زیرا شخصیتهای غیرجاندار، قادر به صحبت کردن نیستند و دادن این ویژگی انسانی به آنها، آرایه شخصیتبخشی را میسازد. برای مثال در ابیات زیر، در سخن گفتن اژدها (با رستم)، آرایه تشخیص وجود دارد.
بدان اژدها گفت برگوی نام
کزین پس تو گیتی نبینی به کام
نباید که بینام بر دست من
روانت برآید ز تاریکتن
چنین گفت دژخیم نر اژدها
که از چنگ من کس نیابد رها
...
بدو اژدها گفت نام تو چیست؟
که زاینده را بر تو باید گریست
چنین داد پاسخ که من رستمم
ز دستان و از سام و از نیرمم
(فردوسی)
در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه شخصیتبخشی یا جانبخشی به اشیاء را توضیح دادهایم و آن را در مثالهای متنوعی بررسی کردهایم.
تشخیص مناظره
حالا که یاد گرفتیم آرایه مناظره چیست، در این بخش، روش تشخیص آن را آموزش میدهیم. برای تشخیص مناظره، کافی است وجود دو شخصیت و وجود مکالمه بین آن دو را شناسایی کنیم. میتوانیم از نشانههای جدول زیر برای بررسی وجود مناظره در شعر یا نثر، استفاده کنیم.
با تماشای فیلم آموزش رایگان آرایههای ادبی فارسی در فرادرس میتوانید مناظره و دیگر آرایههای ادبی را یاد بگیرید و آنها را تشخیص دهید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
نشانههای مناظره |
وجود فعلهایی از مصدرهای «گفتن» |
وجود سؤال (و جملههای پرسشی) و جواب آن سؤال |
وجود واژههایی مانند «پرسش، سؤال و...» و واژههای «پاسخ، جواب و...» |
مثال
در کادر زیر، بخشی از یک شعر را آوردهایم و در ادامه، مشخص کردهایم که چگونه وجود مناظره را در آن تشخیص دادهایم.
مرغک دلداده به عجب و غرور
کرد یکی لحظه تماشای مور
خندهکنان گفت که ای بیخبر
مور ندیدم چو تو کوتهنظر
روز نشاط است، گه کار نیست
وقت غم و توشه انبار نیست
...
مور بدو گفت بدینسان جواب
غافلی ای عاشق بی صبر و تاب
نغمه مرغ سحری هفتهایست
قهقهه کبک دری هفتهایست
(پروین اعتصامی)
نشانهها | در مثال |
وجود دو شخصیت | «مرغک» و «مور» |
وجود مکالمه بین دو شخصیت | «مرغک دلداده...خندهکنان گفت» |
«مور بدو گفت بدینسان جواب» |

هدف از مناظره چیست؟
تا اینجا بررسی کردیم که آرایه مناظره چیست و در این بخش، اهداف یا کاربرد آن را توضیح میدهیم. مناظره علاوه بر اینکه از نظر معنایی، ارزش ادبی شعر را افزایش میدهد، کاربردی دیگر نیز دارد. شاعران با استفاده از نوع ادبی یا آرایه مناظره، دو نوع تفکر، نگاه و دیدگاه فلسفی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... را در مقابل هم قرار میدهند و معمولاً به دنبال اثبات یکی از این دیدگاهها و رد دیدگاه دیگر هستند. ادیبان در دورههای تاریخی مختلف، از مناظره برای انتقاد از شرایط زمانه خود و اظهار نظریات خود در زمینههای گوناگون، استفاده میکردهاند.
شاعران مناظره سرا
اسدی طوسی، نخستین شاعران مناظرهسرا است که مناظرههایی را میان «آسمان و زمین»، «نیزه و کمان»، «شب و روز» و «مغ و مسلم» سروده است. بعد از او، شاعران دیگری مانند فردوسی، ناصرخسرو، نظامی، انوری، مولانا، سعدی، حافظ و پروین اعتصامی نیز، این شیوه ادبی را به کار گرفتند و مناظرههایی را سرودند. البته این شیوه ادبی، مخصوص به زمان خاصی نبوده و نیست و شاعران معاصر نیز مناظره میسرایند.
یادگیری آرایههای ادبی با فرادس
تا اینجا دانستیم آرایه مناظره چیست و نمونه مناظرههای ادبیات فارسی را بررسی کردیم. این آرایه یکی از انواع آرایههای ادبیات فارسی است که زیبایی و ارزش معنایی کلام را بالا میبرد. آرایههای دیگری چون تشبیه، استعاره، حسن تعلیل، کنایه، حسآمیزی و... در ادبیات فارسی وجود دارند که برای یادگیری هرکدام از آنها، لازم است با دیگر انواع آنها نیز آشنا باشیم تا در تشخیص این آرایهها از یکدیگر، دچار اشتباه نشویم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلمهای آموزشی فرادس را آوردهایم که برای یادگیری مناظره و دیگر آرایههای ادبی، کاربردی هستند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادس
- فیلم آموزش رایگان آرایههای ادبی در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادس

همچنین برای یادگیری همه آرایهها و کل مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلمهای آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
- مجموعه فیلمهای آموزش آرایههای ادبی فارسی در فرادرس
بررسی چند نمونه مناظره در ادبیات
تا اینجا دانستیم که آرایه مناظره چیست و روش تشخیص آن را نیز با مثال توضیح دادیم. در این بخش چند نمونه مناظره در ادبیات فارسی را آوردهایم تا با این آرایه و نوع ادبی و با شاعران مناظره سرا بیشتر آشنا شوید.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری مناظره در ادبیات، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
منظره خسرو و فرهاد
در کادر زیر، مناظره خسرو و فرهاد از «نظامی» را آوردهایم. همانطور که مشاهده میکنید، هر بیت از این شعر، شامل یک سؤال (سؤال خسرو) و یک جواب (جواب فرهاد) است.
نخستین بار گفتش کز کجایی؟
بگفت از دار ملک آشنایی
بگفت آنجا به صنعت در چه کوشند؟
بگفت انده خرند و جان فروشند
بگفتا جان فروشی در ادب نیست
بگفت از عشقبازان این عجب نیست
بگفت از دل شدی عاشق بدین سان
بگفت از دل تو میگویی من از جان
بگفتا عشق شیرین بر تو چون است
بگفت از جان شیرینم فزون است
...
(نظامی)

مست و هوشیار پروین
در کادر زیر، بخش ابتدایی مناظره مست و هوشیار پروین اعتصامی را آوردهایم.
محتسب مستی به ره دید و گریبانش گرفت
مست گفت ای دوست! این پیراهن است، افسار نیست
گفت مستی زان سبب افتان و خیزان میروی
گفت جرم راهرفتن نیست، ره هموار نیست
گفت میباید تو را تا خانه قاضی برم
گفت رو صبح آی، قاضی نیمهشب بیدار نیست
...
گفت باید حد زند هشیار مردم، مست را
گفت هشیاری بیار، اینجا کسی هشیار نیست
(پروین اعتصامی)
مناظره پیر و جوان
در کادر زیر، نمونهای از مناظره در نثر را آوردهایم. عبارت موجود در کادر پایین، بخشی از یکی از حکایتهای «مقامات حمیدی» است.
پیر گفت: «ای جوان! حرمت پیران دار تا ثمرات جوانی بیابی و با بزرگان بساز تا دولت زندگانی بیابی. با پیران پیشی مجوی تا پایمال نگردی و با بزرگتران بیشی مگوی تا بدحال نشوی...
...»
پس جوان سر برآورد و گفت: «ای پیر شحاذ و ای قلاب استاذ! ای همه زبان! لختی گوش باش و چون همه گفتی، ساعتی خاموش باش... بدانکه نه پیری مجرد علت توفیر است و نه جوانی مفرد، باعث ذلت و تحقیر. صورت پیری، موجب تقدیم نیست و عین بزرگی سبب تعظیم نه...»
(حمیدالدین بلخی)

نمونه سؤال آرایه مناظره
حالا که یاد گرفتیم آرایه مناظره چیست و نمونه های مناظره را بررسی کردیم، در این بخش با پاسخ دادن به سؤالهای چهارگزینهای، یادگیری خود را ارزیابی کرده و افزایش میدهید. برای پاسخ به این پرسشها، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کرده و روی آن کلیک میکنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب»، کلیک کرده و پاسخ درست را مشاهده میکنید. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت میکنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از ثبت پاسخ همه پرسشها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. مناظره در ادبیات را در کدام گزینه بهتر معنی کردهایم؟
به گفتوگوی میان دو شخصیت غیرجاندار در شعر یا نثر ادبی، مناظره میگویند.
اگر در شعر یا نثر ادبی، بین دو انسان مکالمه و گفتوگو جریان یابد، آرایه مناظره وجود خواهد داشت.
مناظره، آرایه و نوعی ادبی است که شامل گفتوگوی میان دو جاندار یا غیرجاندار است.
تنها درصورتیکه بین یک انسان و یک غیرجاندار، مکالمه و گفتوگویی وجود داشته باشد، آرایه مناظره نیز وجود خواهد داشت.
۲. کدام گزینه درباره مناظره درست است؟
هر نوع آرایه تشخیص، دارای آرایه مناظره نیز است.
اگر نوع ادبی یک شعر یا نثر، مناظره باشد، جانبخشی به اشیاء نیز حتماً در آن وجود خواهد داشت.
هر نوع مناظرهای، جانبخشی به اشیاء نیست اما هر نوع جانبخشی به اشیاء، مناظره نیز است.
نه هر مناظرهای، تشخیص است و نه هر تشخیصی مناظره است. ممکن است در یک مناظره، تشخیص نیز وجود داشته باشد و ممکن است در جایی که تشخیص وجود دارد، مناظره نیز وجود داشته باشد.
۳. کدامیک از گزینههای زیر را درباره آرایه مناظره نادرست میدانیم؟
مناظره میتواند شامل گفتوگوی دو انسان، دو غیرجاندار یا جاندار و غیرجاندار باشد.
شخصیتهای دو طرف مناظره میتوانند نماینده قشر یا تفکری خاص در جامعه باشند.
برای ساخت مناظره حتماً باید دو طرف گفتوگو با یکدیگر تضاد کامل داشته باشند.
شاعر با سرودن مناظرهها، دیدگاه خود درباره موضوع یا موضوعاتی را از زبان یکی از طرفین مناظره بیان میکند و استدلالهای خود را برای انتخاب آن دیدگاه، مطرح میکند.
۴. در کدام گزینه، مناظره وجود دارد؟
بروید ای حریفان! بکشید یار ما را
به من آورید آخر صنم گریزپا را
(مولانا)
وقت سحر به آینهای گفت شانهای
کاوخ! فلک چه کجرو و گیتی چه تندخوست
(پروین)
لعل سیراب به خون تشنه، لب یار من است
وز پی دیدن او، دادن جان کار من است
(حافظ)
نشاید گفت آن کس را دلی هست
که ندْهد بر چنین صورت دل از دست
(سعدی)
مصراع اول این بیت، وجود مکالمهای را میان «آینه» و «شانه» نشان میدهد.
۵. هدف از مناظره چیست؟
هدف از مناظره، تخریب دیدگاههای مخالف دیدگاه شاعر است. در واقع، مناظره، نوعی هجو یا هزل محسوب میشود.
هدف از مناظره، ارائه استدلالهای منطقی و علمی شاعر در جهت دفاع از دیدگاه مورد نظر خود است.
هدف از مناظره فقط افزودن به ارزشهای ادبی و هنری شعر یا نثر است.
هدف از مناظره، در مقابل هم قرار دادن دو دیدگاه مختلف و نتیجهگیری از تقابل این دو دیدگاه است.
۶. در کدامیک از گزینههای زیر، مناظره وجود ندارد؟
شبی یاد دارم که چشمم نخفت
شنیدم که پروانه با شمع گفت
که من عاشقم گر بسوزم رواست
تو را گریه و سوز باری چراست؟
بگفت ای هوادار مسکین من
برفت انگبین یار شیرین من
...
(سعدی)
گفت تیری با کمان روز نبرد
کاین ستمگری که تو کردی، کس نکرد
...
گفت با تیر از سر مهر آن کمان
در کمان کی تیر ماند جاودان
...
(پروین)
«گفت ای پیر لافگوی گزافگوی! درخت دعوی را بسیار شاخ است و عرصه گفت، بسیار فراخ... پیر چو این ابیات بشنید طنازوار بخندید و گفت ای جوان! این دُر احمقانه سفتی و این سخن کودکانه گفتی...» (حمیدالدین بلخی)
گفتم مگر به وصل رهایی بود ز عشق
بیحاصل است خوردن مستسقی آب را
دعوی درست نیست گر از دست نازنین
چون شربت شکر نخوری زهر ناب را
...
(سعدی)
۷. برای ساخت مناظره به کدامیک از گزینههای زیر نیاز نداریم؟
دو شخصیت انسانی یا غیرانسان
گفتوگو و مکالمه بین دو شخصیت
مقایسه دیدگاههای دو طرف مناظره با یکدیگر
آوردن استدلالهای کاملاً منطقی و علمی برای پذیرش یا رد دیدگاههای طرفین مناظره
۸. در کدام گزینه آرایه مناظره وجود دارد؟
گفتمش پوشیده خوشتر سر یار
خود تو در ضمن حکایت گوش دار
خوشتر آن باشد که سر دلبران
گفته آید در حدیث دیگران
گفت مکشوف و برهنه بیغلول
بازگو دفعم مده ای بوالفضول
(مولانا)
کنون به آب می لعل خرقه میشویم
نصیبه ازل از خود نمیتوان انداخت
مگر گشایش حافظ در این خرابی بود
که بخشش ازلش در می مغان انداخت
(حافظ)
ای بیخبر ز منزل و پیشآهنگ
دور از تو همرهان تو صد فرسنگ
در راه راست کج چه روی چندین
رفتار راست کن تو نهای خرچنگ
(پروین)
خبر داری که سیاحان افلاک
چرا کردند گرد مرکز خاک
در این محرابگه معبودشان کیست
وزین آمد شدن مقصودشان چیست
(نظامی)
۹. آیا در شعر زیر، مناظره وجود دارد؟ اگر پاسخ شما آری است، چگونه آن را تشخیص دادید؟
که روزی رهروی در سرزمینی
به لطفش گفت رندی رهنشینی
که ای سالک چه در انبانه داری؟
بیا دامی بنه گر دانه داری
جوابش داد گفتا دارم دارم
ولی سیمرغ میباید شکارم
(حافظ)
در این ابیات، مناظره وجود ندارد.
آری / وجود سؤال «که ای سالک چه در انبانه داری؟» و جواب «جوابش داد گفتا دام دارم.»
آری / وجود دو شخصیت «رهرو» و «رند» و همچنین عبارتهای «رند رهنشینی گفت» و «جوابش داد گفتا» که نشاندهنده گفت و گوی میان این دو شخصیت است.
گزینه دوم و سوم
۱۰. اگر در شعر زیر، آرایه مناظره وجود دارد، نشانههای آن در کدام گزینه وجود دارد؟
گفت الغیاث ای مسلمین! دلها نگه دارید هین
شد ریخته خود خون من تا این نباشد بر شما
من عاشقان را در تبش بسیار کردم سرزنش
با سینه پر غل و غش بسیار گفتم ناسزا
(مولانا)
آری / فعل «گفت» در مصراع اول
آری / وجود دو شخصیت «مسلمین» و «عاشقان»
آری / وجود عبارتهای «من عاشقان را در تبش بسیار سرزنش کردم» و «با سینه پر غل و غش بسیار ناسزا گفتم»
خیر / در این بخش از شعر، مناظرهای وجود ندارد.
جدول خلاصه نکات آرایه مناظره در ادبیات فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم آرایه مناظره چیست و چند نمونه مناظره را در ادبیات فارسی بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز سؤالهایی چهارگزینهای قرار دادیم تا با پاسخ دادن به آنها میزان یادگیری خود را بررسی کرده و تمرین نیز بکنید. مهمترین نکات بیان شده در این مطلب را در جدول زیر آوردهایم. البته برای یادگیری کامل و درست این آرایه ادبی، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
۱. مناظره چیست؟ | گفتوگوی میان دو جاندار یا غیرجاندار |
۲. نمونه مناظره | مناظرههای پروین اعتصامی |
۳. هدف از مناظره | مقایسه دو دیدگاه فرهنگی، اجتماعی و... و استدلال و نتیجهگیری برای برتری دادن یکی از این دیدگاهها |
۴. شاعران مناظره سرا | اسدی طوسی، نظامی، مولانا، پروین اعتصامی |
۵. تشخیص و مناظره | اگر یکی از طرفین مناظره یا هر دوی آنها، غیرجاندار باشند، آرایه تشخیص نیز وجود خواهد داشت. |
۶. روش تشخیص مناظره چیست؟ | وجود دو شخصیت و وجود گفتوگو بین آن دو شخصیت |