سیستم غدد بدن — به زبان ساده

غدد یا سیستم غدد شامل یک ارگان یا مجموعه‌ای از سلول‌ها (بافت) در بدن جانوران هستند که مواد را از خون به یک ماده شیمیایی تازه سنتز شده و با غلظت بالا برای ترشح تبدیل می‌کنند، این مواد برای استفاده توسط قسمت‌های دیگری از بدن یا برای حذف برخی از ترکیبات از بدن مورد استفاده قرار می‌گیرند.

سیستم غدد بدن

در بدن جانوران مختلف دو دسته از غدد وجود دارند:

• غدد درون‌ریز (Endocrine Glands): غددی هستند که هورمونی را برای ترشح در جریان خون آزاد می‌کنند.
• غدد برون‌ریز (Exocrine Glands): این غدد یک ماده را مستقیماً درون حفره‌‌های داخل بدن یا روی سطح بیرونی آن ترشح می‌کنند.

فیلم آموزش غدد درون ریز در آناتومی عمومی بدن انسان (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

به طور گسترده‌تر، گاهی اوقات اصطلاح غده گسترش می‌یابد و شامل هر مجموعه‌ای از سلول‌ها می‌شود كه ماده شیمیایی را ترشح می‌كنند، مانند غدد گیاهی كه در گل‌ها شهد ایجاد می‌كنند.

غدد درون ریز به عنوان یک گروه در کنار هم کار می‌کنند و سیستم غدد درون‌ریز بدن را تشکیل می‌دهند، از جمله اعضای این سیستم غددی می‌توان به «غده هیپوتالاموس» (Hypothalamus Gland)، «غده هیپوفیز» (Pituitary Gland)، «غده تیروئید» (Thyroid Gland)، «غده فوق کلیه» (Adrenal Gland) و «لوزالمعده» (Pancreas) اشاره کرد. هورمون‌‌های غدد درون‌ریز به طور گسترده در سراسر سیستم خون، گردش می‌کنند و غالباً باعث ایجاد پاسخ در اندام یا بافتی به دور از غده‌ای که از آن تولید شده‌اند، می‌شوند.

غدد برون ریز که محصولات خود را از طریق مجاری مختلف ترشح می‌کنند نیز به عنوان غدد مجاری شناخته می‌شوند. غدد برون‌ریز شناخته شده شامل «غدد عرق» (Sweat Glands)، «غدد بزاقی» (Salivary gland)، «غدد پستانی» (Mammary Gland) و بسیاری از غدد دستگاه گوارش هستند.

برخی غدد به دلیل عملکرد‌های دوگانه‌ای که دارند، در هر دو گروه غدد درون‌ریز و برون‌ریز جای می‌گیرند. به عنوان مثال، لوزالمعده دارای عملکرد غدد درون‌ریز در ترشح هورمون‌‌ها به جریان خون و یک عملکرد برون‌ریز در آزاد کردن آنزیم‌‌های گوارش غذا به دستگاه گوارش است. غده‌‌های دیگر که عملکرد‌های دوگانه مشابهی دارند، شامل کبد، تخمدان‌‌ها و بیضه‌‌ها هستند.

غدد درون‌ریز و برو‌ن‌ریز بدن که به عنوان یک خانواده در نظر گرفته می‌شوند به عنوان ابزار ترشح در دنیای حیوانات شناخته می‌شوند، اما آن‌ها تنها منابع آشکار و بزرگ ترشحات بدن هستند. به عنوان مثال سایر منابع ترشح شامل قلب، روده، پوست و کلیه است.

غدد بدن هر کدام هورمون‌‌ها را درون خون ترشح می‌کنند که مسافتی طولانی را قبل از تعامل با سلول می‌گذارند و بر بیان ژن‌ها و تولید پروتئین تاثیر می‌گذارند. غدد و سایر منابع ترشحی که جزئی از یک ارگانیسم واحد هستند، مانند سایر ارگان‌های بدن برای انجام فعالیت‌های خود، از خون تغذیه می‌کنند. غدد مختلف بدن برای انجام فعالیت‌های خود وابسته به یکدیگر هستند و همین همکاری بین غدد مختلف بدن موجب عملکرد متعادل و حفظ شرایط کلی ارگانیسم است.

تشکیل سیستم غدد بدن

در طی رشد جنینی یک ارگانیسم، غدد آن توسط رشد سلول‌های سطح اپیتلیال تشکیل می‌شوند. این رشد ممکن است، از ابتدا دارای یک ساختار لوله‌ای باشد یا در موارد دیگر، ممکن است به عنوان یک ستون جامد از سلول‌ها، این رشد شروع شود که در نهایت تبدیل به ساختار لوله‌ای می‌شوند.

همزمان با پیشرفت و رشد سایر سلول‌ها، در ستون‌های سلولی نیز ممکن است شکاف‌هایی جهت تقسیم و منشعب شدن ایجاد شود، در این صورت یک غده مرکب تشکیل می‌شود. در بسیاری از غدد، تعداد شاخه‌‌ها محدود است. در بعضی دیگر از غدد مانند غدد بزاقی و لوزالمعده، سرانجام با رشد مکرر و تشکیل زیر شاخه‌های متعدد، یک ساختار بسیار بزرگ شکل می‌گیرد. در غده‌‌های مرکب، اپیتلیوم ترشحی قسمت پایانه‌ای هر شاخه را تشکیل می‌دهد و قسمت‌‌های اتصال دهنده مجاری با سلول‌های اپیتلیال کمتر تغییر یافته‌ای تشکیل می‌شوند.

غدد با توجه به شکل آن‌ها به دو گروه طبقه‌بندی می‌شوند.

• غده‌های لوله‌ای (Tubular Gland): اگر غده شکل خود را به عنوان لوله در سرتاسر خود حفظ کند، به این غدد، غده‌های لوله‌ای می‌گویند.
• غدد آلوئولار (Alveolar Gland): در دومین نوع اصلی غده، قسمت ترشحی بزرگ شده و اندازه آن از سایر بخش‌های غده متفاوت می‌شود. به این غدد آلوئولار یا «ساکولار» (Saccular) گفته می‌شود.

غدد درون‌ریز

غدد درون‌ریز محصول خود را مستقیماً روی سطح ترشح کرده و از خون برای ارسال ترشحات خود استفاده می‌کنند و از طریق مجاری این کار را انجام نمی‌دهند. بدن انسان حاوی چندین غدد درون‌ریز و سلول‌‌هایی است که هورمون‌‌هایی را ترشح می‌کنند که عملکرد‌های خاصی را انجام می‌دهند. غدد اصلی در انسان شامل «غده پینه‌ال» (Pineal Gland)، غده هیپوتالاموس، غده هیپوفیز، غده تیروئید، «غده پاراتیروئید» (Parathyroid gland)، غده فوق کلیوی، لوزالمعده و غدد تولید مثلی (تخمدان در زنان و بیضه در مردان) هستند.

غدد درون‌ریز بخشی از سیستم درون‌ریز بدن را تشکیل می‌دهد. در واقع سیستم درون‌ریز بدن شامل غدد درون‌ریز، هورمون‌های ترشح شده آن‌ها و سلول‌‌های هدف این غده‌ها هستند.

سایر اعضای بدن نیز هورمون‌‌هایی تولید و ترشح می‌کنند، اما به طور کلی جز سیستم درون‌ریز محسوب نمی‌شوند. این‌ ارگان‌ها شامل قلب، کلیه، کبد، تیموس، پوست و جفت است. بعضی اوقات غده تیموس و کلیه به عنوان بخشی از سیستم غدد درون‌ریز در نظر گرفته می‌شوند و غده پینه‌آل نیز گاهی اوقات بخشی سیستم درون‌ریز بدن قرار نمی‌گیرد.

غدد برون‌ریز

غدد برون‌ریز ترشحات خود را از طریق مجاری به محیط خارجی یا مستقیماً بر روی سطح بیرونی یا ناحیه‌ای متناسب با سطح بیرونی ر‌ها کرده و از خون برای تحویل محصول استفاده نمی‌کنند. این غده‌‌ها شامل غدد بزاقی، غدد عرق و غدد مربوط به دستگاه گوارش هستند. اگرچه اغلب غدد برون‌ریز از مجاری برای انتقال ترشحات خود استفاده می‌کنند، اما برخی از غده‌‌ها که به عنوان غده‌‌های برون‌ریز طبقه‌بندی می‌شوند، مانند غده‌‌های گوارشی مستقیما در روده و «غدد چربی پوست» (Sebaceous Glands)، در واقع مستقیماً روی سطح بدن ترشحات خود را رها می‌کنند.

فیلم آموزش فیزیولوژی Physiology – تکمیلی در فرادرس

کلیک کنید

مواد شیمیایی آزاد شده توسط غدد برون‌ریز شامل عرق، آنزیم‌‌های گوارشی، اشک (از طریق مجاری اشکی) و حتی ابریشم از عنکبوت یا لارو کرم ابریشم است.

روش‌‌های مختلفی برای طبقه بندی غدد برون‌ریز وجود دارد:

• ساختار: غدد برون‌ریز حاوی یک قسمت غده‌ای و یک قسمت مجرا است که از سازه‌‌های آن می‌توان برای طبقه بندی غده استفاده کرد.
  • قسمت مجرای ممکن است شاخه‌دار و منشعب (مرکب نامیده می‌شود) یا بدون شاخه و مستقیم (ساده نامیده می‌شود) باشد.
  • قسمت غده ممکن است توبولار یا لوله‌ای و یا «آکینار» (Acinar) یا کیسه‌ای باشد، گاهی اوقات ساختمان غدد ممکن است ترکیبی از این دو ساختار باشند که به آن‌ها «توبولوکینار» (Tubuloacinar) می‌گویند. گاهی نیز قسمت غده دارای ساختمان منشعب و شاخه‌دار است که در این حالت به آن «غده شاخه‌ای» (Branched Gland) گفته می‌شود.
• روش ترشح: غدد برون‌ریز  براساس چگونگی ترشح محصول آن‌ها به غدد‌ آپوکرین (Apocrine)، هولوکرین (Holocrine) و مروکرین (Merocrine) تقسیم می‌شوند.
  • غدد آپوکرین: در غده‌‌های آپوکرین، بخشی از جوانه‌‌های غشای پلاسمایی از سلول خارج می‌شوند و حاوی مواد ترشحی هستند، به این ترتیب بخشی از بدنه سلول ترشح کننده هنگام ترشح از بین می‌رود. غده آپوکرین اغلب برای اشاره به غدد عرق آپوکرین مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما تصور می‌شود که غدد عرق آپوکرین ممکن است غده‌‌های آپوکرین واقعی نباشد زیرا این غده‌ها از روش ترشح غدد آپوکرین استفاده نمی‌کنند.
  • غدد هولوکرین: در غدد هولوکرین، کل سلول برای ترشح ماده خود (مثلاً غدد سباسه یا غدد چربی پوست) تجزیه می‌شود.
  • غدد مروکرین: در غدد مروکرین، سلول‌ها مواد خود را با اگزوسیتوز (مثلاً غدد مخاطی و بزاقی) ترشح می‌کنند. همچنین به آن‌ها غدد «اکرین» (Eccrine) نیز گفته می‌شود.

• محصولات ترشح
  • غدد بزاقی: غدد بزاقی یک آنزیم مایع، غنی از پروتئین و اغلب غلیظ ترشح می‌کنند. این غدد شامل غدد موجود در «سلول‌های اصلی» (Chief Cells) و «سلول‌های پانت» (Paneth Cell) هستند.
  • غدد مخاطی (Mucous Gland): غدد مخاطی محصولی چسبناک، غنی از کربوهیدرات‌‌ها (به عنوان مثال گلیکوپروتئین‌‌ها) را ترشح می‌کنند. از جمله غدد مخاطی می‌توان به «غدد برونر» (Brunner's Glands)، «غدد مری» (Esophageal Gland) و «غدد پیلوریک معده» (Pyloric Gland) اشاره کرد.
  • غدد مخلوط: غدد مخلوط پروتئین و مخاط را ترشح می‌کنند. از انواع غدد مخلوط می‌توان از غدد بزاقی نام برد، غده پاراتیروئید عمدتاً بزاقی هستند و غده زیر زبانی اغلب مخاط تولید می‌کنند..
  • غدد سباسه: غدد چربی پوست ترکیبات چربی را در سطح پوست ترشح می‌کنند.

انواع غدد برون‌ریز

در جدول زیر انواع غدد برون‌ریز، محل قرارگیری آن‌ها و محصولی که ترشح می‌کنند، آورده شده است.