حد در بینهایت – به زبان ساده
در مطالب قبلی وبلاگ فرادرس، حد بینهایت به صورت دقیق مورد مطالعه قرار گرفت. حد بینهایت حالتی را نشان میدهد که در آن، حد یک تابع در یک نقطه مشخص برابر با بینهایت شود و کاربرد زیادی در محاسبه مجانب قائم و محاسبه دامنه و برد یک تابع دارد. اما یکی دیگر از مباحث مهم در حد ریاضیات، محاسبه حد در بینهایت است. این مبحث همچنین در تشخیص نوع تابع ناپیوسته بسیار کاربرد دارد.


حد در بینهایت به صورت کلی بیان میکند که مقدار حد یک تابع در بینهایت چقدر است. بنابراین با استفاده از این مفهوم میتوان مشخص کرد که یک تابع در بینهایت به کدام مقدار میل میکند. این مفهوم به صورت دقیق در این مطلب به وسیلهی مثالهای متعددی مورد بررسی قرار میگیرد.
حد در بینهایت چیست؟
همانطور که اشاره شد، حد در بینهایت نشان دهنده مقدار حد یک تابع در زمانی است که متغیر x به سمت مثبت یا منفی بینهایت میل میکند. این موضوع در روابط زیر به خوبی نشان داده شده است.
به عبارت دیگر ما به دنبال این هستیم که عملکرد تابع، زمانی که مقدار x به سمت بینهایت میل میکند را به صورت دقیق بررسی کنیم. بنابراین ابتدا قوانین مختلف حاکم بر حد در بینهایت را بیان میکنیم و برای هرکدام از آنها مثالی را نیز مورد بررسی قرار میدهیم.

محاسبه حد در بینهایت
برای انجام محاسبات مختلف مربوط به حد در بینهایت و تسلط بر این مبحث، ابتدا باید نکات مختلفی را مورد بررسی قرار دهیم و سپس کاربرد هرکدام از این نکات را در قالب مثال بیان کنیم.
نکته اولی که باید به آن اشاره کرد این است که روابط ذکر شده در بخش «نکات تکمیلی حد بینهایت» در مطلب «حد بینهایت — به زبان ساده» در این بخش نیز صادق است و تنها کافی است که عبارت را با یا جایگزین کنیم.
قانون اول
علاوه بر نکاتی که بیان شدند، موارد دیگری نیز حضور دارند که این موارد کاربرد زیادی در مبحث حد در بینهایت دارند. بنابراین در ادامه، دو نکته بسیار مهم دیگری که در اکثر مسائل حد در بینهایت استفاده میشوند، مورد بررسی قرار میگیرد.
- اگر یک عدد گویای مثبت و یک عدد حقیقی باشد و تابع برای xهای منفی () تعریف شده باشد، رابطه زیر در مبحث حد در بینهایت برقرار است.
توجه کنید که دلیل اینکه پارامتر باید مثبت باشد این است که اگر مقدار منفی باشد، عملا عبارت در مخرج قرار نگرفته است و به صورت کسر منتقل میشود. بنابراین پاسخ آن متفاوت خواهد بود.
در حالت دوم نیز اگر باشد، تابع برای xهای منفی تعریف نشده است. زیرا رادیکال یک عدد منفی، پاسخ حقیقی ندارد. بنابراین در صورت نکته یک محدودیت گذاشته شده است.
نکته مهم دیگری که باید به آن توجه کرد این است که علامت ، پاسخ مسئله را تحت تاثیر قرار نمیدهد و در نکات بالا، پاسخ برای مقادیر مثبت و منفی ، برابر با صفر خواهد بود. در ادامه با استفاده از یک مثال، شیوه محاسبه حد در بینهایت را مورد ارزیابی قرار میدهیم.
مثال 1
پاسخ حد زیر را به دست آورید.
اولین ایده برای محاسبه حد بالا این است که مقدار بینهایت را به جای متغیر موجود در مسئله قرار دهیم و حاصل حد را محاسبه کنیم. اما زمانی که اینکار را انجام دهیم حاصل حد فوق به صورت زیر در میآید.
توجه کنید که محاسبه این مقدار، کار پیچیدهای است و این عبارت یک عبارت مبهم محسوب میشود. دلیل این موضوع این است که ممکن است مقدار عبارت بالا برابر با ∞ یا ∞- و یا صفر شود. در واقع حتما باید عمل دیگری انجام شود تا بتوان مقدار این حد را محاسبه کرد و بدون انجام محاسبات اضافی، محاسبه مقدار غیر ممکن است. در واقع برای رفع ابهام این عبارت باید با انواع مختلف بینهایت آشنایی داشته باشید.
بنابراین از تمام عبارات موجود در رابطه بالا، عبارت را فاکتور میگیریم (شیوه فاکتورگیری و تجزیه چند جملهایها در مطلب «اتحاد و تجزیه در ریاضی» وبلاگ فرادرس به صورت دقیق مورد بررسی قرار گرفته است). بنابراین داریم:
شما میتوانید با ضرب کردن عبارت در ، درستی فاکتورگیری فوق را مورد ارزیابی قرار دهید.
در ادامه حد هرکدام از عبارات فاکتورگیری شده را به صورت مجزا مورد محاسبه قرار میدهیم. این موضوع در رابطه زیر نشان داده شده است.
حد اول در رابطه فوق، به وضوح برابر با بینهایت میشود. اما برای محاسبه حد دوم از دو نکتهای که قبل از مثال بیان شد، استفاده کردیم. بنابراین حد در بینهایت مربوط به دو کسر موجود در رابطه سمت راست، برابر با صفر خواهد بود و حد کلی عبارت سمت راست برابر با عدد ۲ میشود.
برای محاسبه حد کلی عبارت صورت سوال، کافی است که از نکته بیان شده در ابتدای این مطلب استفاده کنیم. این نکته بیان میکند که حاصل ضرب بینهایت در یک عدد برابر با بینهایت میشود. بنابراین داریم:
بنابراین همانطور که مشاهده میشود، در این مثال حد مبهم را محاسبه کردیم و حاصل آن برابر با شد.

قانون دوم
در ادامه یک قانون ساده در مورد چند جملهایها مورد بررسی قرار میگیرد.
بر این اساس یک چند جملهای درجه n را به شکل زیر در نظر بگیرید.
توجه کنید که در این چند جملهای رابطه برقرار است. بنابراین دو رابطه زیر را میتوان برای حد در بینهایت مربوط به تابع فوق بیان کرد.
همانطور که در رابطه بالا نشان داده شده است، حد در بینهایت یک چند جملهای برابر با حد بزرگترین درجه و توان آن چند جملهای است. بنابراین در مثالهای مختلف حد در بینهایت کافی است که بزرگترین توان آن چند جملهای را جایگزین کل چند جملهای کنیم.
این روابط را در قالب مثالی به صورت دقیق مورد بررسی قرار میدهیم.
مثال 2
حدهای نشان داده شده در رابطه زیر را محاسبه کنید.
توجه کنید که تنها تفاوت این دو عبارت این است که مقدار x در رابطه اول به سمت ∞ و در عبارت دوم به سمت ∞- میل میکند. این تفاوت در برخی از اوقات میتواند منجر به تفاوت در پاسخ نهایی مسئله شود. بنابراین در این مثال از ∞ شروع میکنیم.
همانطور که اشاره شد، مقدار نهایی عبارت موجود در صورت سوال، برابر است با قرار دادن ∞ در بزرگترین توان آن و مقدار نهایی مخرج نیز به شیوه مشابه محاسبه میشود. بنابراین داریم:
همانطور که مشاهده میشود، این کسر تبدیل به یک بینهایت به روی بینهایت شده است. بنابراین یک کسر مبهم به حساب میآید و برای محاسبه آن باید از نکات ذکر شده در قوانین اول و دوم این مطلب استفاده کنیم.
با توجه به عبارت بالا متوجه میشویم که بزرگترین توان هر دو چند جملهای صورت و مخرج در جمله مشاهده میشود. بر این اساس از عبارت موجود در صورت و مخرج فاکتور میگیریم. این موضوع در رابطه زیر نشان داده شده است.
با دقت به رابطه بالا متوجه میشویم که میتوان عبارات را در صورت و مخرج با یکدیگر ساده کرد. بنابراین رابطه فوق به شکل زیر محاسبه میشود.
در ادامه و برای محاسبه کسر بالا، مقدار ∞ را در صورت و مخرج جایگذاری میکنیم. با قرار دادن این مقدار، عبارات کسری موجود در رابطه بالا، مانند برابر با صفر میشوند. بنابراین رابطه فوق به شکل ساده شده زیر در میآید.
بنابراین رفع ابهام صورت گرفت و حد در بینهایت، زمانی که x به سمت ∞ میل میکند، محاسبه شد. در ادامه و برای به دست آوردن حد دوم یعنی زمانی که x به سمت ∞- میل میکند، روند مشابهی را طی میکنیم و این موضوع در رابطه زیر به خوبی نشان داده شده است.
همانطور که در مثال بالا مشاهده شد، تغییر دادن ∞ به ∞-، پاسخ نهایی مسئله را عوض نکرد. اما در تمام مسائل این چنین نیست و ممکن است در یک مسئله حد در بینهایت با تغییر ∞ به ∞-، پاسخ مسئله به کلی تغییر کند. این موضوع در مثال زیر به خوبی مورد بررسی قرار گرفته است.

مثال ۳
حدود زیر را محاسبه کنید.
حضور رادیکال در عبارات بالا، تغییری در روند کلی انجام محاسبات ایجاد نمیکند ولی اندکی محاسبه حد را پیچیده میکند.
با قرار دادن مقدار ∞ در رابطه فوق، متوجه میشویم که حاصل کسر فوق نیز مانند مثال قبل، به صورت یک عبارات بینهایت به روی بینهایت در میآید و برای رفع ابهام آن (در صورت امکان) باید از صورت و مخرج کسر فاکتور بگیریم. این موضوع در رابطه زیر نشان داده شده است.
اما برای محاسبه رادیکال نشان داده شده، یعنی باید دقت بسیار زیادی بکنیم. این موضوع در رابطه زیر نشان داده شده است.
همانطور که مشاهده میشود، برای محاسبه عبارت فوق به قدر مطلق نیاز داریم. دلیل این موضوع این است که ریشه دوم یک عدد، حتما باید برابر با عددی مثبت باشد. بنابراین رابطه فوق به شکل ساده شده زیر در میآید.
در مطلب «قدر مطلق — به زبان ساده» وبلاگ فرادرس به خوبی اشاره شد که قدر مطلق عبارت x زمانی که x مقداری مثبت داشته باشد برابر با x و زمانی که x منفی باشد برابر با x- است. این مفهوم در رابطه زیر به خوبی نشان داده شده است.
$$ \large { \left | x \right | = \left\{ { \begin {array} { rl } x & { { \mbox{if } } x \ge 0 } \\ { - x } & { { \mbox { if } } x < 0 } \end {array} }\right . } $$
بنابراین با توجه به رابطه فوق، پاسخ نهایی حد نشان داده شده زمانی که x به سمت ∞ و یا ∞- میل میکند، متفاوت خواهد بود.
بر این اساس ابتدا حد نشان داده شده در صورت سوال را زمانی که x به سمت ∞ میل میکند، محاسبه میکنیم. در این حالات مقدار برابر با خواهد بود. در نتیجه داریم:
بنابراین حد اول با توجه به روند توضیح داده شده، محاسبه شد. در ادامه به محاسبه حد دوم یعنی حالتی که x به سمت ∞- میل میکند، میپردازیم. بنابراین رابطه حد را به شکل زیر بازنویسی میکنیم.
در ادامه با توجه به تعریف قدر مطلق، رابطه فوق را میتوان به شکل زیر بیان کرد.
بنابراین همانطور که در این مثال مشاهده شد، حد رابطه داده شده در صورت سوال، زمانی که x به سمت ∞ میل میکند برابر با و زمانی که x به سمت ∞- میل میکند، برابر با است.
در این مثال، تغییر علامت بینهایت (∞ به ∞-) تنها علامت پاسخ نهایی را تغییر داد ولی در برخی دیگر از حالات، ممکن است که پاسخ حد به صورت کامل تغییر کند.

مجانب افقی
در مبحث حد بینهایت اشاره شد که پاسخ حد بینهایت برابر با مجانب قائم تابع است. اما نوع دیگری از مجانب نیز وجود دارد که به مجانب افقی معروف است و برای محاسبه آن از نکات موجود در مبحث حد در بینهایت استفاده میکنیم.
در واقع زمانی که حد یک تابع را در بینهایت (حد در بینهایت یک تابع) محاسبه میکنیم، مجانب افقی آن تابع به دست آمده است.
این موضوع را میتوان به خوبی با استفاده از رابطه زیر نمایش داد.
همانطور که اشاره شد، مجانب افقی، مقدار یک تابع در بینهایت را نشان میدهد. شکل زیر مجانب قائم و افقی یک تابع را با استفاده از نمودار آن تابع به تصویر کشیده است.

در ادامه یکی دیگر از مثالها در زمینه حد در بینهایت را مورد مطالعه قرار میدهیم.
مثال ۴
حدود زیر را با استفاده از مفاهیم و روابط حد در بینهایت محاسبه کنید.
با قرار دادن مقدار ∞ در صورت کسر داده شده، مقدار صورت برابر با بینهایت میشود. همچنین اگر مقدار ∞ را در مخرج کسر قرار دهیم، مقدار آن برابر با ∞- میشود. بنابراین با یک کسر بینهایت به روی بینهایت روبهرو هستیم و برای محاسبه آن باید با استفاده از فاکتورگیری، رفع ابهام را انجام دهیم.
بر این اساس، از عبارت در صورت و مخرج فاکتور میگیریم. این موضوع در رابطه زیر نشان داده شده است.
در ادامه و با قرار دادن مقدار ∞ در کسر فوق، عبارت اول موجود در صورت و مخرج برابر با صفر خواهند شد. در نتیجه، مخرج کسر فوق برابر با 5- و صورت این کسر برابر با ∞ () خواهد بود. در نهایت رابطه فوق به شکل زیر در میآید.
برای محاسبه مقدار حد صورت سوال در ∞-، روندی مشابه بالا را طی میکنیم، این موضوع در رابطه زیر نشان داده شده است.
بنابراین همانطور که مشاهده میشود، حد در بینهایت کسر داده شده زمانی که x به سمت ∞ میل میکند برابر با ∞- و زمانی که متغیر x به سمت ∞- میل میکند برابر با ∞ خواهد بود.
آزمون حد در بینهایت
۱. حد در بینهایت با چه نمادهایی در ریاضیات مشخص میشود و هدف بررسی آن چیست؟
lim فقط زمانی استفاده میشود که تابع مقدار ثابت داشته باشد و هدف تعیین دامنه است.
نمادهای lim همراه با x که به بینهایت میل میکند برای تحلیل رفتار تابع در مقدارهای خیلی بزرگ x به کار میرود.
صرفا با نمادهای جمع و ضرب و برای تعیین ریشه تابع استفاده میشود.
نمادهای lim در بینهایت فقط برای توابع کسری و با هدف محاسبه شیب خط عبوری به کار میرود.
حد در بینهایت با نمادهای و معرفی میشود و هدف آن بررسی رفتار تابع در زمانیست که x به سمت مقدارهای بسیار بزرگ یا خیلی کوچک میل میکند.
۲. تفاوت اصلی بین «حد در بینهایت» و «حد بینهایت» چیست و هرکدام بیانگر چه وضعیتی هستند؟
حد در بینهایت رفتار تابع را وقتی x به بینهایت میل میکند نشان میدهد، حد بینهایت زمانی است که مقدار تابع بینهایت شود.
در حد در بینهایت همیشه مقدار تابع ثابت میماند، در حد بینهایت تابع همیشه واگراست.
حد در بینهایت وابسته به دامنه تابع نیست، حد بینهایت همواره برای تمام x تعریف میشود.
حد در بینهایت فقط برای توابع چندجملهای کاربرد دارد، حد بینهایت برای هر تابعی برقرار است.
مفهوم «حد در بینهایت» درباره وضعیتی است که متغیر x به بینهایت (مثبت یا منفی) میل میکند و بررسی میشود که مقدار تابع چه رفتاری دارد، مثلا آیا به یک عدد ثابت میل میکند یا نه. اما «حد بینهایت» به موقعیتی اشاره دارد که مقدار تابع به بینهایت بزرگ میشود.
۳. چرا وقتی حد را با r مثبت حساب میکنیم، نتیجه برابر صفر میشود و چه شرطی باید رعایت شود؟
چون فقط زمانی حد صفر میشود که c عدد صحیح و r کسری باشد.
زیرا وقتی x بزرگ میشود و r مثبت باشد، مخرج شدیدا افزایش مییابد و نسبت به صورت غالب میشود.
چون اگر مقدار c منفی باشد، حد نامشخص خواهد شد و نتیجه صفر نخواهد بود.
به علت آنکه اگر r منفی باشد، عبارت همیشه به سمت بینهایت میل میکند.
برای r مثبت، با رشد x مقدار بسیار بزرگی میگیرد و مقدار کل کسر (c تقسیم بر عدد بسیار بزرگ) به صفر نزدیک میشود. علامت c تاثیری در صفر بودن حد ندارد. در صورتی که r منفی باشد یا شرط مثبت بودن r رعایت نشود، کسر به سمت بینهایت یا منفی بینهایت میل میکند. همچنین صحیح بودن نتیجه ربطی به صحیح یا کسری بودن c یا r ندارد.
۴. در محاسبه حد یک کسر چند جملهای زمانی که x به بینهایت میل میکند، بهترین روش برای سادهسازی عبارت چیست؟
تبدیل کسر به ضرب عبارتها و تقسیم توانها
حذف جملههای با توان کمتر و فاکتورگیری از بزرگترین توان در هر دو بخش
جمع بستن همه جملههای صورت و مخرج و سپس جایگذاری بینهایت
محاسبه جداگانه حد تکتک جملهها و جمع نتایج
در محاسبه حد کسر چند جملهای با میل x به بینهایت، موثرترین روش، «حذف جملههای با توان کمتر و فاکتورگیری از بزرگترین توان در هر دو بخش» است، چون تنها بیشترین توان تعیینکننده رفتار عبارت هنگام بینهایت است.
۵. در بررسی حد تابع زمانی که x به سمت منفی بینهایت میل میکند، چه نکتهای درباره علامت و مقدار حد باید مورد توجه قرار گیرد؟
علامت بینهایت تنها در مخرج تاثیر میگذارد و نتیجه حد همواره مثبت است.
علامت x به طور مستقیم میتواند مقدار حد را منفی کند یا تغییر دهد.
در تمامی حالات، نتیجه حد برای مثبت و منفی بینهایت یکسان باقی میماند.
برای x منفی، جملههای با بیشترین توان حذف میشوند و حد به سمت صفر میل میکند.
وقتی x به سمت منفی بینهایت میل میکند، عبارتهایی که در آنها x با توان زوج یا فرد ظاهر میشود به دلیل علامت منفی تاثیر متفاوتی روی مقدار حد خواهند داشت. گاهی نتیجه حد هنگام منفی بودن x نسبت به بینهایت مثبت علامت متفاوت پیدا میکند، همانطور که در مثالهایی با رادیکال یا عبارتهای چندجملهای آمده است. به همین دلیل، باید هنگام بررسی علامت برای x منفی، به تاثیر مستقیم آن بر مقدار نهایی حد توجه کرد و فرض نکنیم که همیشه پاسخ مانند بینهایت مثبت خواهد بود.
۶. وقتی صورت و مخرج یک کسر شامل چند جملهایهایی با توانهای متفاوت باشند، بهترین روش برای تشخیص نوع حد در بینهایت کدام است؟
جمع کردن تمام ضرایب به صورت مستقیم
نگاه به ضریب کوچکترین توان در صورت
مقایسه بزرگترین توانها در هر یک از صورت و مخرج
بررسی فقط علامت ثابت عبارت مخرج
برای تعیین حد کسرهایی که صورت و مخرج چند جملهای با توانهای متفاوت دارند، مهمترین کار «مقایسه بزرگترین توانها در هر یک از صورت و مخرج» است. اگر توان صورت بیشتر باشد حد به بینهایت میرود، اگر توان مخرج بیشتر باشد حد صفر است و اگر توانها برابر باشند، حد به نسبت ضرایب منتهی میشود.
۷. در بررسی حد چند جملهایهایی که متغیر x به سمت بینهایت میل میکند، کدام مورد درباره تاثیر جمله با بیشترین توان صحیح است؟
جمع کل جملههای چند جملهای بر حد در بینهایت تاثیر برابر دارد.
مقدار حد فقط به ضریب جمله ثابت وابسته است.
تمام توانهای فرد و زوج به یک اندازه بر حد تاثیر دارند.
تنها جمله با بیشترین توان تعیینکننده مقدار حد در بینهایت است.
وقتی x به سمت بینهایت میل میکند، تنها جملهای که بیشترین توان دارد رفتار حد را تعیین میکند و جملههای با توان کمتر، تاثیر ناچیزی بر نتیجه نهایی دارند. به عبارت دیگر، اگر همه توانهای دیگر را کنار بگذاریم و فقط جمله با بزرگترین توان را بررسی کنیم، حد به درستی محاسبه خواهد شد.
۸. در زمان محاسبه limit در بینهایت، اگر رادیکال یا قدرمطلق در عبارت وجود داشته باشد، کدام نکته کلیدی باید رعایت شود؟
علامت x را هنگام سادهسازی در صورت یا مخرج مشخص کنیم.
وجود رادیکال فقط در مقدار عددی حد موثر است و علامت آن مهم نیست.
در حضور رادیکال و قدرمطلق، مستقیم جایگذاری بینهایت کافی است.
میتوان قدرمطلق را همیشه حذف کرد و تفاوتی ندارد.
هنگامی که در limit عبارت رادیکال یا قدرمطلق وجود دارد، باید هنگام سادهسازی، حتما علامت x را مدنظر قرار دهیم، چون تاثیر آن بر نتیجه حد و علامت نهایی بسیار مهم است. حذف بدون توجه به قدرمطلق یا صرفا جایگذاری عددی ممکن است پاسخ اشتباه دهد.
۹. وقتی بخواهیم حد عبارت را محاسبه کنیم، نقش علامت ضریب c در نتیجه این حد چیست؟
اگر c منفی باشد حد تعریف نمیشود.
علامت c تعیین میکند حد مثبت یا منفی شود.
علامت c بر حد تاثیری ندارد و حد همیشه صفر است.
فقط اگر r زوج باشد علامت c تاثیر دارد.
در عبارت با فرض اینکه r مثبت باشد، مهم نیست ضریب c مثبت یا منفی باشد، نتیجه این حد همیشه صفر است. دلیلش این است که x به عدد بسیار بزرگی میل میکند و عبارت x به توان r مقدار بزرگی پیدا میکند در نتیجه کسر بسیار به صفر نزدیک میشود.
۱۰. برای بررسی پیوستگی یک تابع در یک نقطه خاص با استفاده از limit در بینهایت، باید کدام ویژگی تابع را تحلیل کرد؟
تحلیل فقط دامنه تابع در بینهایت
رفتار تابع در اطراف همان نقطه با limit معمولی
محاسبه مجانب افقی تابع با استفاده از حد بینهایت
بررسی حد تابع در بینهایت بدون توجه به مقدار تابع در نقطه
برای بررسی پیوستگی تابع در یک نقطه باید رفتار تابع و مقدار limit معمولی آن در اطراف همان نقطه تحلیل شود، نه رفتار آن در بینهایت یا بررسی مجانب افقی. «بررسی حد تابع در بینهایت» و «محاسبه مجانب افقی» مربوط به تحلیل تابع برای x های بسیار بزرگ یا کوچک هستند و پاسخگو به پیوستگی نقطهای نیستند. همچنین «تحلیل فقط دامنه تابع در بینهایت» جنبه عمومی دارد و اطلاعات دقیقی درباره پیوستگی در نقطه خاص نمیدهد.












بسیار عالی و قابل فهم توضیح دادید ،ممنونم از لطف بی اندازه شما مجموعه فرادرس.لطفا اگر جزوه های کامل دارید هم معرفی بفرمایید .🙏
Wish you the best
خیلی ممنون ????????????????????
خیلی خیلی خیلی خسته نباشید