ضرب دکارتی مجموعه ها و مختصات دکارتی – به زبان ساده

۲۲۳۶۴ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۶ خرداد ۱۴۰۲
زمان مطالعه: ۵ دقیقه
دانلود PDF مقاله
ضرب دکارتی مجموعه ها و مختصات دکارتی – به زبان سادهضرب دکارتی مجموعه ها و مختصات دکارتی – به زبان ساده

در نظریه مجموعه‌ها، ضرب دکارتی از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا مفاهیم دیگر مثل رابطه و تابع براساس آن بنا نهاده شده‌اند. البته به عنوان تعمیم ضرب دکارتی دو مجموعه، می‌توان از ضرب دکارتی n مجموعه نیز صحبت کرد. مطالعات «رنه دکارت» (Rene Descartes) فیلسوف و دانشمند بزرگ فرانسوی در زمینه مجموعه‌ها در قرن ۱۵ میلادی،‌ موجب به وجود آمدن مفهوم جدیدی در ریاضیات به نام ضرب مجموعه‌‌ها گردید. به همین دلیل این مفهوم به نام ضرب دکارتی یا ضرب کارتزین معرف است. البته بعدها این مفهوم گسترش پیدا کرد و در هندسه تحلیلی به کار رفت.

997696

Descartes

برای مطالعه بهتر این نوشتار پیشنهاد می‌شود، مطلب مجموعه ها در ریاضیات – مفاهیم پایه و همچنین اجتماع، اشتراک و تفاضل مجموعه ها — به زبان ساده را مطالعه کنید.

ضرب دکارتی دو مجموعه

همانطور که می‌دانید، هر مجموعه بوسیله اعضای آن مشخص می‌شود. تشخیص اینکه آیا شئ درون مجموعه قرار دارد یا خیر به عهده قانون عضویت مجموعه است. بنابراین برای تعیین یک مجموعه یا باید اعضای آن را یک به یک معرفی کنیم یا قانون عضویت را برای آن بنویسیم.

برای اینکه ضرب دکارتی دو مجموعه را بهتر بشناسیم، ابتدا به معرفی «زوج مرتب» (Ordered Pair) پرداخته سپس از آن برای معرفی ضرب دو مجموعه کمک می‌گیریم.

زوج مرتب

اگر x و y دو شئ باشند، زوج مرتب x و y را به صورت (x,y)(x,y) نشان می‌دهند. در این حالت، عنصر اول یعنی x را مولفه اول و عنصر دوم یعنی y را مولفه دوم می‌نامند. در زوج مرتب، ترتیب قرار گیری عناصر در مولفه‌ها مهم است.

نکته: جابجایی مولفه‌ها، باعث ایجاد زوج مرتب جدید می‌شود. به این ترتیب برای دو زوج مرتب (x,y)(x,y) و (y,x)(y,x) لزوما تساوی برقرار نیست. در نتیجه خواهیم داشت:

(x,y)(y,x)\large (x,y)\neq (y,x)

ضرب دوکارتی دو مجموعه A و B

ضرب دکارتی دو مجموعه نیز خود یک مجموعه است که بوسیله قانون عضویت، تعریف می‌شود. فرض کنید A و B دو مجموعه باشند، آنگاه ضرب دکارتی یا «ضرب کارتزین» (Cartesian Product) این دو مجموعه، توسط مجموعه زیر مشخص می‌شود:

$$\large \displaystyle A\times B=\{\,(a,b)\mid a\in A\ {\mbox{ and }}\ b\in B\,\}$$

مشخص است که اعضای این مجموعه به صورت زوج مرتب‌هایی هستند که مولفه اول از مجموعه اول و مولفه دوم از مجموعه دوم انتخاب می‌شود.

برای مثال فرض کنید که مجموعه A به صورت A={x,y,z}A=\{x,y,z\} و مجموعه B نیز به صورت B={1,2,3}B=\{1,2,3\} تعریف شده باشند. منظور از A×BA\times B مجموعه‌ای به صورت زیر است.

A×B={(x,1),(x,2),(x,3),(y,1),(y,2),(y,3),(z,1),(z,2),(z,3)}\large A\times B =\{(x,1),(x,2),(x,3),(y,1),(y,2),(y,3),(z,1),(z,2),(z,3)\}

البته ارتباط بین اعضای این مجموعه و مجموعه‌های A و B را می‌توان به صورت جدول زیر نیز نشان داد.

Cartesian_Product

اگر ضرب دکارتی دو مجموعه B و A را بنویسیم خواهیم دید که ضرب دکارتی خاصیت جابجایی ندارد. یعنی A×BB×AA\times B \neq B\times A.

A×B={(x,1),(x,2),(x,3),(y,1),(y,2),(y,3),(z,1),(z,2),(z,3)}\large A\times B =\{(x,1),(x,2),(x,3),(y,1),(y,2),(y,3),(z,1),(z,2),(z,3)\}

B×A={(1,x),(2,x),(3,x),(1,y),(2,y),(3,y),(1,z),(2,z),(3,z)}\large B\times A =\{(1,x),(2,x),(3,x),(1,y),(2,y),(3,y),(1,z),(2,z),(3,z)\}

A×BB×A\large A\times B \neq B\times A

در این حالت مشخص است که اگر مجموعه A دارای nAn_A عضو و مجموعه B نیز دارای nBn_B عضو باشد، مجموعه A×BA\times B نیز دارای nA×nBn_A\times n_B عضو خواهد بود. اگر ضرب دکارتی را براساس جدول بالا در نظر بگیریم، تعداد اعضای حاصل از ضرب دکارتی دو مجموعه، بوسیله حاصلضرب سطرها و ستون‌های جدول مشخص می‌شود.

به عنوان یک مثال دیگر، فرض کنید مجموعه اعداد حقیقی که آن را با ℝ نشان می‌دهیم را در خودش ضرب دکارتی کنیم. به این ترتیب خواهیم داشت:

R×R={(x,y)x,yR}\large ℝ×ℝ=\{(x,y)| x , y \in ℝ \}

این مجموعه از زوج‌های مرتب را فضای دکارتی حاصل از اعداد حقیقی گویند. برای نمایش این زوج‌ها از مختصاتی استفاده می‌کنند که به مختصات دکارتی معروف است.

تعمیم ضرب دکارتی در چند بعد

به عنوان یک تعمیم برای ضرب دکارتی دو مجموعه، می‌توان از ۳ مجموعه یا بیشتر استفاده کرد. اگر A، ‌B، C سه مجموعه باشند، منظور از ضرب دکارتی آن‌ها ایجاد «سه‌تایی‌های مرتب» (Triples) است. در ادامه نمایش و اعضای ضرب دکارتی برای سه مجموعه نشان داده شده است.

A×B×C={(x,y,z)xA,yB,zC}\large A\times B \times C =\{(x,y,z)|x \in A , y\in B, z\in C\}

همینطور، منظور از ضرب دکارتی n مجموعه A1,A2,,AnA_1,A_2,\cdots ,A_n، یک «nتایی مرتب» (Tuples) است که به صورت زیر تعریف می‌شود.

A1×A2××An={(x1,x2,,xn)x1A1,x2A2,,xnAn}\large A_1\times A_2 \times \cdots \times A_n =\{(x_1,x_2,\cdots, x_n)|x_1 \in A_1 , x_2\in A_2,\cdots ,x_n\in A_n\}

مختصات دکارتی

یک خط مستقیم را در نظر بگیرید. اگر برای این خط، جهتی در نظر بگیریم، می‌توان آن‌ را یک «محور» (Axis) نامید. از محور برای نمایش اعداد استفاده می‌کنند زیرا برای اعداد، ترتیب وجود دارد و می‌توان به واسطه این ترتیب، جهت بزرگتر یا کوچکتر شدن را روی محور در نظر گرفت.

در زیر یک محور برای نمایش اعداد حقیقی دیده می‌شود.

number-line

حال یک صفحه را در نظر بگیرید که از دو محور عمود بر هم ساخته شده که هر محور نیز شامل اعداد حقیقی است. نقاط این صفحه را می‌توان به صورت زوج‌های مرتبی نشان داد که از ضرب دکارتی اعداد حقیقی حاصل می‌شوند. چنین فضای دوبعدی را مختصات دکارتی یا کارتزین می‌نامند و با R2R^2 نشان می‌دهند.

Cartesian space

ویژگی‌های مختصات دکارتی

با توجه به ساختار مختصات دکارتی، در ادامه به بررسی چند ویژگی آن می‌پردازیم:

  • هر دو محور در این مختصات بر یکدیگر عمودند.
  • هر دو محور با مقیاس واحد مدرج شده‌اند. به این معنی که طول واحد برای هر دو محور منظور شده است. منظور از طول واحد، فاصله‌ی دو نقطه از محور است که با مقدار ۱ برابر است.
  • هر نقطه در مختصات دکارتی با یک زوج مرتب به صورت (x,y)(x,y) نشان داده می‌شود. x را طول و y را عرض نقطه می‌نامند.
  • نقطه برخورد دو محور دارای مختصات (0,0)(0,0) است. به این معنی که طول و عرض آن برابر با صفر است. به این نقطه «مبدا مختصات» (Origin) می‌گویند که معمولا با حرف O نشان داده می‌شود.
  • اگر مختصات دکارتی را برای فضای اعداد حقیقی به کار ببریم، به آن فضای دو بعدی (R2R^2) از اعداد حقیقی می‌گوییم.
  • نواحی چهارگانه روی مختصات دکارتی وجود دارد که وضعیت منفی یا مثبت بودن طول یا عرض نقطه را نشان می‌دهد. در تصویر زیر، این قسمت‌ها روی مختصات دکارتی مشخص شده‌اند. واضح است که ناحیه اول قسمتی است که طول و عرض نقطه‌ها در آن مثبت هستند. در ناحیه دوم، طول‌ها منفی و عرض‌ها، مثبت و در ناحیه سوم، هم طول و هم عرض نقطه‌ها، منفی است. در ناحیه چهار نیز برعکس ناحیه دوم، طول‌ها مثبت و عرض‌ها منفی است.

quadrants of Cartesian space

  • ممکن است مقیاس محور افقی یا عمودی برحسب لگاریتم اعداد حقیقی محاسبه شود. در این حالت مختصات را مختصات دکارتی لگاریتمی روی محور x یا y می‌نامند. در تصویر زیر، محور افقی مختصات دکارتی، براساس لگاریتم مبنای ۱۰ تعیین شده است.

logarithmic scale in x

فضای سه و چند بعدی

فرض کنید که مختصات دکارتی براساس R×R×RR\times R\times R ساخته شده باشد. مختصات حاصل از این ضرب به صورت سه محور عمود بر هم در فضای سه بعدی نمایش داده می‌شود که به مختصات دکارتی در سه بعد شهرت دارد. در زیر نمایش مختصات دکارتی سه بعدی را می‌بینید که توسط ضرب دکارتی R×R×R=R3R\times R\times R=R^3 حاصل می‌شود. با این مختصات می‌توان نقاطی با سه مولفه را نمایش داد. به این ترتیب مختصات یک نقطه در فضای سه بعدی برای مثال به صورت A(1,2,3)A(1,2,3) خواهد بود که اولین مولفه را طول، دومین مولفه را عرض و سومین مولفه را ارتفاع می‌نامند.

3-Dim Coord_planes

به همین ترتیب مختصات nبعدی نیز به کمک ضرب دکارتی n مجموعه ساخته می‌شود. اگر این مجموعه‌ها، مجموعه اعداد حقیقی باشند، فضای حاصل را به صورت RnR^n نشان می دهند. به این ترتیب هر نقطه با n مولفه مشخص می‌شود.

در صورت علاقه‌مندی به مباحث مرتبط در زمینه ریاضیات، آموز‌ش‌های زیر نیز به شما پیشنهاد می‌شوند:

^^

بر اساس رای ۱۲۱ نفر
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟
اگر بازخوردی درباره این مطلب دارید یا پرسشی دارید که بدون پاسخ مانده است، آن را از طریق بخش نظرات مطرح کنید.
دانلود PDF مقاله
۳ دیدگاه برای «ضرب دکارتی مجموعه ها و مختصات دکارتی – به زبان ساده»

عالی هست

عالی هست واقعا دم همتون گرم

به نظرم خیلی خوب توضیح دادین
فقط ای کاش نحوه محاسبه اون نقطه در فضای سه بعدی رو می‌گفتین چجوری به دست آوردین برای من یکم نامفهوم بود
ولی درکل ۹۹/۹۹درصد مطالب برای من مفید بود

نظر شما چیست؟

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *