فن بیان چیست؟ – کاربرد، اهمیت و راه های تقویت به زبان ساده

بازیگران حرفه‌ای تئاتر به‌خوبی می‌دانند که فن بیان چیست و چه اهمیتی دارد. ما روزانه در حال انتقال پیام‌های آشکار و پنهانی زیادی هستیم. بیشتر پیام‌های آشکار با کلام و پیام‌های پنهانی با رفتار انتقال داده می‌شوند. زمانی که شما بتوانید پیامی را در قالب مناسب، هم به‌صورت آشکار و هم پنهانی منتقل کنید، احتمال دریافت و پذیرش این پیام بسیار افزایش می‌یابد. با قدرت زبان می‌توانید کسب‌وکار خوبی داشته باشید، دوستان صمیمی پیدا کنید، کاریزمای خود را افزایش دهید، در معاملات مالی طرف مقابل را متقاعد کنید و اجناس و خدمات مورد نیازتان را با قیمت کمتری بخرید. تقویت فن بیان تنها با تمرین امکان‌پذیر است. تکنیک‌های زیادی برای تقویت فن بیان وجود دارد که تعدادی از آن‌ها شامل استفاده درست از عناصر صدا (از جمله تأکید، تناژ، سرعت، حجم، دانگ و لحن صدا)، ضبط صدا و ارزیابی دوباره، تمرین عبارات دشوار (Tongue twisters)، استفاده به‌جا از سکوت یا وقفه و کنترل فوری استرس است. در این مطلب از مجله فرادرس، یادمی‌گیریم که فن بیان چیست و در جدولی، تمام تکنیک‌های فن بیان را ارزیابی می‌کنیم. سپس با تمرین‌های عملی متنوعی، مهارت فن بیان را تمرین می‌کنیم. تمرکز این مطلب بر روی ارائه تکنیک‌های عملیاتی برای ارتقاء سطح تأثیرگذاری کلامی و رفتاری است.

جدول تکنیک‌های فن بیان

در جدول زیر، به‌صورت خلاصه تکنیک‌های فن بیان را نام می‌بریم.

فن بیان چیست؟

فن بیان به‌معنای توانایی انتقال شیوا و مؤثر افکار و احساسات است. به‌عبارت دیگر، فن بیان به‌معنای روشن، روان و جذاب حرف زدن بوده و مترادف «بلاغت» در زبان عرب است.

فن بیان را چگونه تقویت کنیم؟

مسیر پیشرفت مهارت فن بیان انتها ندارد و هر روز می‌توانید با تمرین فن بیان، از روز قبل توانمندتر شوید. حال که یادگرفتیم فن بیان چیست و چطور ارزیابی می‌شود، در این مطلب، سعی کردیم تا با بیان تکنیک‌های کاربردی، مسیر یادگیری فن بیان را روشن کنیم. در ادامه، این تکنیک‌ها را توضیح می‌دهیم.

۱. رعایت عناصر صوتی

به‌طور کلی، تغییرات کنترل‌شده در زیروبم (دانگ)، سرعت، تن، حجم، لحن و لهجه و دیگر عناصر صدا، باعث می‌شود تا گفتاری پویا، روان و هیجان‌انگیز داشته باشیم. در نتیجه، با رعایت این عناصر، مطلب مورد نظر در بهترین حالت به گوش شنونده می‌رسد. اما اگر صدای شما در حین مکالمه با حجم، سرعت و دانگ یکنواخت باشد، شنونده به‌سرعت انگیزه و علاقه خود را از دست می‌دهد. اگر از این «عناصر صوتی» (Vocal Variety) در جایگاه مناسب و به‌شیوه درست استفاده شود، مخاطب تا انتهای مکالمه همراه شما خواهد بود. در ادامه این عناصر را نام می‌بریم.

1. «تأکید» (Emphasis)
2. «سرعت» (Pace)
3. «حجم» (Volume)
4. «گام یا دانگ» (Pitch)
5. «لحن» (Intonation)

حال، هر کدام از این عناصر را به‌صورت کامل توضیح می‌دهیم.

سرعت

سرعت بیان کلمات، شور و شوق شما را برای صحبت کردن نشان می‌دهد و فهم مطلب را برای مخاطب آسان‌تر می‌کند. در ادامه، کاربردهای «سریع حرف زدن» و «کُند حرف زدن» را بیان می‌کنیم.

• گفتگوی به‌نسبت تند: صحبت کردن با سرعت به‌نسبت زیاد، میزان ضروری بودن و اهمیت داشتن موضوع را نشان می‌دهد. همچنین باعث ایجاد هیجان در فرد شده و هوشیاری را بالا می‌برد.
• گفتگوی به‌نسبت کُند: گفتگوی به‌نسبت کُند، باعث همراهی بیشتر مخاطب، افزایش میزان تمرکز و یادگیری بیشتر می‌شود. همچنین توقف میان کلمات، به مخاطب فرصت می‌دهد تا مطالب جدید را مرور کند. سخنوری که آرام صحبت می‌کند، توانایی بیشتری در ابراز هیجانات با استفاده از صدا و زبان بدن دارد. البته کُند صحبت کردن در گفتگوهای طولانی با خسته شدن مخاطب همراه است.

اما به‌طور کلی، بیان سریع مطالب حمایتی در کنار بیا کُند مطالب مهم و کلیدی، باعث جذابیت گفتگو و همراهی بیشتر مخاطب می‌شود.

تمرین‌های عملی مربوط به سرعت کلام

متنی را انتخاب کنید (ترجیحاً به آن علاقه‌مند باشید) و بر آن مسلط شوید. با آرامش و سرعت کمی متن خود را ارائه دهید. وقتی که تمام شد، ایندفعه با سرعت زیاد آن را بیان کنید. دقت داشته باشید که تمام کلمات را درست تلفظ می‌کنید و بیان شما کاملاً واضح باشد. سپس مطلب خود را با سرعت ارائه دهید و هنگامی که به نکات کلیدی می‌رسید، سرعت خود را پایین آورده و با کُندی و تأکید بیشتری آن‌ها را مطرح کنید. در این صورت، سرعت پردازش کلمات در ذهن شما افزایش می‌یابد.

حجم

حجم صدای مناسب می‌تواند وضوح کلمات و تأثیرگذاری آن‌ها را افزایش دهد. همچنین حجم صدای مناسب باعث هیجان‌زده شدن مخاطب، افزایش شوروشوق و حتی رازآلود شدن مکالمه می‌شود. در ادامه، منافع صدای بلند و کوتاه به‌صورت جداگانه مطرح می‌شود. البته باید توجه داشت که فراز و فرود نامتناسب صدا، باعث حواس‌پرتی مخاطب می‌شود.

• صدای بلند: صدای بلند باعث افزایش قدرت و وضوح کلمات می‌شود. وقتی مطالب کلیدی را با صدای بلند بیان می‌کنیم، مطمئن می‌شویم که مخاطب تمام جوانب صحبت ما را گوش داده‌است.
• صدای آرام: آرام کردن صدا نیز با غافل‌گیری مخاطب و رمزآلود شدن پیام همراه است. این صدا نیز جایگاه خود را دارد و برای بیان نکات داستانی، ترسناک یا هیجان‌انگیز کاربرد دارد.

همچنین آرام صحبت کردن در بعضی مواقع، به حنجره شما استراحت می‌دهد تا برای بیان نکات مهم بعدی آماده شوید. تمرین کنید تا در بخش‌های مهم مکالمه‌تان، صدای خود را بالا ببرید و دوباره پایین بیاورید. در ابتدا شاید کار شما خنده‌دار باشد و بهتر است این کار را در تنهایی تمرین کنید. با استفاده از تمرین‌های زیر، تلاش می‌کنیم تا از بیشترین ظرفیت دامنه صوتی استفاده کنیم.

تمرین‌های عملی مربوط به حجم صدا

در ادامه تمرین‌هایی برای مسلط شدن به حجم صدا را بیان می‌کنیم.

• بالا‌-پایین بردن سریع حجم صدا: متنی را انتخاب کنید و سه خط آن را با صدای بلند بخوانید. سپس سه خط بعدی را با صدای آرام بخوانید. در ادامه تعداد خط‌ها را کاهش دهید و این فعالیت را به دو و در ادامه یک خط برسانید. به‌طوری که یک خط را با صدای بلند و خط بعد را با صدای آرام بخوانید. در نهایت، پنج کلمه را بلند بخوانید و پنج کلمه را آرام تا به یک کلمه برسید. این کار باعث می‌شود تا ذهن و حنجره شما توانایی تغییر سریع حجم صدا را پیدا کند.
• افزایش حجم صدا از کم به‌زیاد: متنی را شروع به‌ خواندن کنید و ابتدا با صدای آرام آن را بخوانید. در ادامه، حجم صدای خود را بالا ببرید تا به بیشترین حجم ممکن برسد.

گام یا دانگ

گام یا دانگ به زیر بودن (Lowness) یا بم بودن (Highness) صدای مخاطب اشاره دارد. در مطالعات نشان داده شده است که شنونده‌ها، صدای زیرتر یا بم‌تر از صدای معمول افراد را جذاب‌تر می‌دانند. استفاده از طیف پایین یا طیف بالای دانگ، برای بیان نکات کلیدی گفتگو، باعث اثرگذاری بیشتر می‌شود. همچنین استفاده از دانگ‌های مختلف در گفتگو، باعث افزایش یا کاهش انگیزه افراد می‌شود. در ادامه، تأثیر هر کدام از دانگ‌ها را بیان می‌کنیم.

• دانگ بم: زمانی که موضوع هیجان‌انگیزی را مطرح می‌کنید، صدای شما «بم‌تر» باشد.
• دانگ زیر: هنگامی که موضوع جدی و حساسی را مطرح می‌کنید، صدای شما «زیرتر» باشد.

همچنین حدود ۶۰ درصد افراد صدای زیر را به صدای بم ترجیح می دهند. این نتیجه، بدون در نظر گرفتن جنسیت فرد صحبت‌کننده بدست آمده است.

تمرین‌های عملی مربوط به گام

• خواندن جمله: هر کدام از جملاتی که در ادامه می‌آید را در هر سه دانگ بم، هنجار و زیر بخوانید. در هنگام خواندن مطلب با دانگ‌های مختلف، به‌تأثیر دانگ صدا بر روی احساسات و عواطف خود توجه کنید. هر کدام از دانگ‌ها با هیجان خاصی همراه هستند.

1. 1. «مریم مادربزرگش رو دیروز از دست داد.»
   2. «من یک ماشین جدید می‌خوام.»
   3. «این شام خوشمزه هست.»
   4. «مردم باید همسایه‌شون رو به‌اندازه خودشون دوست داشته باشن.»

• هم‌خوانی موسیقی: سعی کنید موسیقی را گوش دهید و آن را با رعایت دانگ‌های زیر و بم بازخوانی کنید. این کار به شما کمک می‌کند تا گام‌های بیشتری را با حنجره خود درست کنید.

لحن

ما در روابط بین‌فردی، پیام‌های پنهانی فراوانی را به‌یکدیگر منتقل می‌کنیم. بسیاری از این پیام‌ها با لحن گفتار منتقل می‌شود. از سوی دیگر، هر چقدر جملات دوپهلو و کنایه در فرهنگی بیشتر باشد، اهمیت لحن صحبت کردن افزایش می‌یابد. همچنین لحن صحبت کردن شما، تأثیر فراوانی بر روی میزان پذیرش مخاطب و تأکید بر روی نکات مهم دارد. لحن مناسب باعث انتقال دقیق پیام و لحن نامناسب باعث ایجاد سوءتفاهم می‌شود. سایر مزیت‌های استفاده از لحن مناسب در ادامه بیان شده است.

• در نقش توضیحات تکمیلی صحبتی که بیان می‌کنیم است: برای مثال، جمله «عزیزم داری چی‌کار می‌کنی؟» اگر با لحنی محبت‌آمیز باشد، حاوی پیام «می‌خواهم کمکت کنم» است اما اگر با لحن متعجب یا تند باشد، حاوی پیام «داری خراب‌کاری می‌کنی» است.
• پیام را روشن‌تر می‌کند: برای مثال، زمانی که در مهمانی مادری با حالت والدگونه به فرزند خود می‌گوید که «اسباب‌بازی‌هات رو بردار و برو تو اتاق بازی کن»، کودک متوجه می‌شود که نباید در آن محل حضور داشته باشد. درحالی‌که اگر همین حرف را مادر کودک با لحن عصبانی بیان کند، کودک متوجه می‌شود که در حال ایجاد مزاحمت و سروصدا کردن است و باید محل را ترک کند.
• پیام را دقیق می‌کند: برای مثال، اگر در یک بحران مالی شدید، مدیرعامل شرکت با لحنی ملتمسانه به یکی از کارمندان بگوید که «ما یک خانواده هستیم و در کنار هم، از پس مشکل برمی‌آییم»، کارمند برداشت می‌کند که مدیرعامل از او خواهش کرده تا شرایط را تحمل کند و در شرکت بماند. اما اگر مدیرعامل، همین جمله را با حالت موزیانه یا عصبانی بگوید، کارمند برداشت می‌کند که مدیرعامل در حال به‌چالش کشیدن وفاداری و اخلاق حرفه‌ای او هست یا می‌خواهد حقوق او را با تأخیر زیاد بدهد.

تمرین‌های عملی مربوط به لحن

در کنار یکی از دوستان یا شریک زندگی‌تان، این تمرین را انجام دهید. سعی کنید تا عبارت «ساندویچ خیار» را با لحن‌های مختلف از جمله عصبانی، شاد، ناراحت، عاشقانه، خنده‌دار، جدی، خنثی، بی اهمیت، اهمیت‌دهنده، ناامیدانه، باخنده، حیله‌گرانه، موذیانه و خجالتی به یکدیگر بیان کنید. آنقدر این تمرین را تکرار کنید تا هیجانات شما برای بیان هر کدام از لحن‌ها مشخص و واضح باشد. تعدادی دیگر از این عبارات را در ادامه نام می‌بریم.

• هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم از دستش بدم.
• یه‌فکری به‌سرم زده.
• بالاخره موفق شدم.
• یه‌چیزی تو دلم هست که می‌خواستم بهت بگم.
• میشه امروز ظرف‌ها رو تو بشوری؟
• عزیزم تو چرا اینجوری هستی؟

مطالعه داستان‌های کودک: عبارات به‌کار رفته در داستان‌های کودکانه، دارای بار هیجانی زیادی است. یکی از این داستان‌ها را با صدای بلند بخوانید. در طول خواندن، هر جا که به دیالوگ یکی از شخصیت‌ها رسیده‌اید، آن عبارات را با لحن و هیجان متناسب با شخصیت داستانی بخوانید.

تأکید

با تأکید بر نکات کلیدی در گفتگو، مطمئن می‌شوید که مخاطبان به نکته مورد نظر شما دقت کرده‌اند و در ادامه نیز با تمرکز بیشتری همراه شما هستند. البته باید مراقب بود که تأکید بیش از حد و بی‌هدف، باعث سردرگمی مخاطبان می‌شود. در ادامه، مخاطبان به تأکیدهای شما توجه نمی‌کنند و اعتبارتان در نگاه آن‌ها خدشه‌دار می‌شود. در نتیجه، باید میان روانی سخن و وقفه‌های تأکیدی، تعادلی را ایجاد کنید. این تعادل در هر ارائه یا گفتگویی متفاوت است.

تمرین‌های مربوط به تأکید

بر روی یکی از مطالب مورد علاقه خود مسلط شوید و نکات مهم آن را مشخص کنید. سپس در طول ارائه، نکات مورد نظر را با دقت بیشتر، سرعت کمتر و صدای بلندتری تلفظ کنید. فرایند تأکید درست با استفاده از تمام عناصر زبانی دیگر ممکن است. در نتیجه، سعی کنید تا تمام تکنیک‌های دیگر را هم مورد استفاده قرار دهید.

جدول جمع‌بندی کنترل صدا

در جدول زیر به‌صورت خلاصه، بیان خواهیم کرد که هر کدام از نکات «مهم»، «هیجان‌انگیز» و «عبارات پشتیبان» را چگونه بیان کنیم. این عبارات تشکیل‌دهنده تمام جملات گفتگو هستند.

اگر تنها همین تمرین را در مطلب فن بیان چیست را جدی بگیرید، پیشرفت چشم‌گیری در صحبت کردن خواهید کرد.

۲. تمرین‌ جملات دشوار

همان‌طور که در بخش فن بیان چیست بیان شد، گفتگوی روان و سلیس از ویژگی‌های فن بیان قوی است. کسب مهارت در بیان عباراتی با تلفظ دشوار، چابکی ذهن را بیشتر می‌کند. همچنین شیوه کمک‌کننده‌ای برای «تفکیک کلمات» (Articulation)، «تلفظ درست آن‌ها» (Pronunciation) و «روان‌خوانی» (Fluency) است. در ادامه مثال‌هایی از عبارت‌های دشوار می‌آوریم.

• کشتم شپش شپش‌کش شش‌پا را
• سربازی سر بازی سربازی سر سربازی را شکست
• شیش سیخ کباب، سیخی شیش‌هزار
• افسر ارشد ارتش اتریش
• در این درگه کِه گَه‌گَه کُه کّه و کَه کُه شود ناگه
• قوری گل قرمزی
• لوله رو لیره لیره رو لوله

۳. سکوت‌ یا وقفه

«سکوت‌های لحظه‌ای» (Pauses) در هنگام سخنرانی نه‌تنها طبیعی است، بلکه ضرورت یک گفتگو یا ارائه اثرگذار است. اگر قبل از بیان نکات مهم، وقفه‌ای انداخته و آن نکته را با تأکید بیان کنید، احتمال تأثیرگذاری شما بسیار افزایش می‌یابد. در ادامه مهم‌ترین مزایای سکوت را نام می‌بریم.

• جلب توجه مخاطبان
• فکر کردن به صحبت‌های شما
• نشان دادن میزان اعتمادبه‌نفس و تسلط شما
• جمع‌بندی افکار
• فرصت تنفس عمیق
• فکر کردن به ادامه سیر بحث

اما با این‌حال، زمانی که سکوت می‌شود، عده‌ای از سخنرانان نگران بی‌حوصله شدن مخاطبان شده و احساس ضعف می‌کنند. به‌ویژه این اتفاق زمانی بیشتر پیش می‌آید که در مقابل تعداد بسیار زیادی از افراد ایستاده باشید. در هنگام ارائه یا سخنرانی، صحبت کردن را به‌عنوان یک گزینه در نظر بگیرید و در کنار آن، زمانی را به مشاهده پاورپوینت یا فکر کردن به صحبت‌های خودتان اختصاص دهید. همچنین نگران همهمه یا شلوغ شدن فضا در هنگام سکوت کردن نباشید. مخاطبان خود را به‌عنوان افرادی در نظر بگیرید که دوست دارند صحبت‌های شما را به‌طور کامل متوجه شوند، آن‌ها دشمنان شما نیستند و قصد خراب کردن صحبت‌های‌تان را ندارند.

با استفاده از تمرین‌های زیر، می‌توانید مهارت وقفه انداختن و سکوت کردن را تمرین کنید.

متنی را آماده کنید و بر روی آن مسلط شوید. سپس موارد مهم متن را مشخص کنید و پیش از شروع آن عبارت یا نکته مهم، علامت «نقطه» (.) قرار دهید که به‌معنای مکث کوتاه باشد. همچنین در برابر بخش‌های پیچیده مطلب که نیاز به زمان تفکر چند ثانیه‌ای است نیز علامه («/» یا «ـ») قرار دهید که به‌معنای مکث طولانی باشد. در نتیجه، مخاطبان چند ثانیه به گفته‌های شما فکر می‌کنند. سپس این متن را چندین بار در مقابل آینه تمرین کنید و همچنین با ضبط صدا، اشکالات خود را تشخیص دهید.

سکوت یا وقفه به‌جا در گفتگو، هنرمندانه‌ترین تکنیکی است که در مطلب فن بیان چیست بیان کرده‌ایم. پس نباید از آن به‌راحتی گذشت.

۴. استفاده از محتوای مناسب

تمام آنچه در مطلب فن بیان چیست مطالعه می‌کنید، زمانی به‌کار می‌آید که محتوای صحبت شما برای مخاطب جذابیت داشته باشد. در ادامه، به نکات ضروری برای تولید محتوای جذاب، اشاره می‌کنیم.

• کاربردی: مطلب شما به‌طور دقیق، نیاز مخاطب را برآورده کند.
• ساده: تا جای امکان از کلمات تخصصی یا اصطلاحات سخت استفاده نکنید. به‌ویژه اگر مخاطب شما عام است.
• شفاف‌سازی: درصورتی که از اصطلاح تخصصی استفاده می‌کنید، به‌سرعت آن اصطلاح را توضیح دهید.
• جذاب: در مطلب خود تعدادی جُک، استعاره، شعر و داستان بگنجانید. البته که بیان درست این مدل مطالب نیاز به مهارت و تجربه دارد.
• انسجام: دقت داشته باشید که مقدمه، توضیحات و جمع‌بندی به‌صورت منسجم باشد. همچنین، اصلی‌ترین نکات در بخش‌ابتدایی و انتهایی گفته شود.
• به‌اندازه: حجم مطالب به‌اندازه زمان و تخصص مخاطب باشد. (کم نباشد که مخاطب سردرگم نشود و زیاد نباشد تا حوصله مخاطب سر نرود).

۵. اهمیت شناخت مخاطب در فن بیان چیست

همواره به‌یاد داشته باشید که حرف‌های شما با هدف تأثیرگذاری بر روی مخاطب است. در نتیجه، شخصیت، افکار و اهداف مخاطبان را در نظر بگیرید و مطالبی منطبق با آن‌ها طراحی کنید. برای شناخت بهتر مخاطب، به سؤالات زیر پاسخ دهید.

• نیاز: مخاطبان چه دغدغه‌هایی دارند و چگونه می‌توانم این نیازها را برطرف کنم؟
• فرهنگ: مخاطبان چه فرهنگی دارند و چه لطیفه‌هایی برای آن‌ها خنده‌دار است؟
• تحصیلات: سطح تحصیلات مخاطبان چقدر است و تا چه میزان مطالب تخصصی مطرح کنم؟
• احساس در برابر منطق: آیا مخاطبان شما بیشتر احساسی هستید یا منطقی و من بر کدام عنصر تأکید کنم؟
• اعتقادات دینی: آیا مخاطبان شما بیشتر مذهبی هستند یا غیرمذهبی و چه مثال‌ها، شوخی‌ها و مفاهیمی را بیان کنم؟
• صمیمیت: نگاه مخاطبان شما چقدر صمیمانه و دوستانه است؟ چه سؤالاتی ممکن است از من بپرسند؟
• سن: سن مخاطبان شما در چه بازه‌ای است و چه دغدغه‌هایی دارند، چه مسائلی برای آن‌ها جذاب است و چه شوخی‌هایی کنم؟
• جنسیت: جنسیت مخاطبین شما چیست و چگونه بحث را پیش ببرم؟

تکنیک شناخت مخاطب را می‌توان به عنوان گسترده‌ترین تکنیک در مطلب فن بیان چیست دانست.

۶. توجه به مدت زمان گفتگو

مطمئن شوید که صحبت خود را در زمان مورد نظر به‌پایان می‌رسانید. اگر برای مدت زمان زیادی در حال صحبت کردن هستید، حتماً به مخاطبان استراحت بدهید. توجه داشته باشید که بیشتر مخاطبان بیش از ۱۵ دقیقه بر روی سخنان شما تمرکز نمی‌کنند. در نتیجه پیشنهاد می‌کنیم که برای از دست نرفتن زمان، از روش‌های عملی زیر استفاده کنید.

• قرار دادن ساعت در دیدرس خود
• قرار دادن زنگ هشدار (Alarm)
• هماهنگی با یکی از حضار برای اطلاع‌سانی
• هماهنگی با یکی از دوستان برای تماس با شما

۷. استفاده از زبان بدن مناسب

پیام‌هایی که از طریق رفتار منتقل می‌شود، به اندازه پیام‌های کلامی اهمیت دارد. استفاده از زبان بدن باعث تأثیرگذاری بیشتر، همراهی بیشتر مخاطبان و عدم سوءتفاهم می‌شود. به مخاطبان خود نشان دهید که برای قرار گرفتن در این موقعیت، اشتیاق دارید و با حرکات درست، ارتباط‌ غیرکلامی با مخاطبان برقرار کنید. در ادامه، مهم‌ترین نکات مربوط به زبان بدن را برای دیدار اول (Self Impression) و گفتگوی اجتماعی مؤثر بیان می‌کنیم.

• ایجاد تماس چشمی: مؤثرترین شیوه تأثیرگذاری در هنگام صحبت کردن، ایجاد تماس چشمی است. نگاه خود را در حد یک تا دو جمله بر روی هر کدام از مخاطبان نگه‌دارید و هیچ کدام از مخاطبین (به‌ویژه افرادی که در نقاط کور هستند) را نادیده نگیرید. اما از آن‌سو، مراقب باشید که به دیگران خیره نشوید. اگر تنها یک مخاطب داشتید، هر چند ثانیه نگاهی به دست‌ها یا به‌پایین بی‌اندازید و دوباره به چشم‌های مخاطب نگاه کنید. تمرین این کار باعث طبیعی شدن رفتار شما می‌شود.
• از دستان خود استفاده کنید: در هنگام صحبت کردن، تلاش کنید تا با استفاده از دستان خود مطلب را دقیق‌تر برسانید. برای مثال، اگر دو موضوع را مقایسه می‌کنید، هر کدام از دستان خود را یک موضوع در نظر بگیرید. برای یادگیری شیوه استفاده از دست‌ها، به دست‌های سخنرانان توانمند توجه کنید و حالات دست آن‌ها را تمرین کنید.
• جمع نکردن خود: قرار گرفتن در مرکز توجه افراد، استرس‌زا است. عده‌ای به‌صورت ناخودآگاه بدن خود را جمع‌ می‌کنند، خم می‌شوند و خود را پشت تریبون می‌کشند. این در حالی‌ست که مخاطب متوجه نبود اعتمادبه‌نفس در شما می‌شود و میزان اعتبار شما نزد او کاهش می‌یابد. هر وقت حس کرده‌اید در حال جمع کردن خودتان هستید، شروع به فعالیت بدنی مانند راه رفتن کنید.

• داشتن حالت بدنی گشوده: در هنگام صحبت کردن، صاف و با وقار به‌ایستید و دستان خود را در دو سمت قرار دهید و جوری نگه‌دارید که بازوهای شما معلوم باشد. به‌هیچ عنوان دستان‌تان را پشت خود پنهان نکنید. زیرا نشان‌دهنده حالت پرخاشگری و تمایل به سلطه‌گری است. همچنین دستان خود را داخل جیب‌تان نکنید، چون این کار جذابیت شما را کاهش می‌دهد.

• محکم دست دهید: با مخاطبان محکم دست دهید تا انرژی و تسلط شما را ببینند. اما دست آن‌ها را به سمت خود نکشید، زیرا فردی پرخاشگر و ناشی به‌نظر می‌آیید. همچنین توجه کنید که فشار دستان شما دردآور نباشد.
• لمس نکردن صورت: هنگام صحبت کردن به‌صورت خود دست نزنید. به‌ویژه اگر در حال جواب دادن به سؤالی هستید، لمس کردن صورت به مخاطبان القاء می‌کند که شما از پاسخی که می‌دهید مطمئن نیستید.
• نشان دادن کف دستان: دستان خود را در هم قفل نکنید، همچنین کف دستان‌تان به‌سمت مخاطب باشد. زیرا در مطالعاتی مشخص شده‌است که نشان دادن کف دستان به مخاطبان حس صداقت را القاء می‌کند. بالای آرنج خود را نزدیک به بدن‌تان نگه دارید. البته مراقب باشید که در این زمینه زیاده‌روی نکنید.

توجه داشته باشید که مطالب بسیار مهم و عملی در مورد زبان بدن وجود دارد، اما در مطلب فن بیان چیست تنها به بخش کوچکی از آن اشاره کرده‌ایم.

۸. گرم کردن حنجره و بدن

همان‌طور که پیش از شروع ورزش، بدن خود را گرم می‌کنید، قبل از شروع گفتگو، بدن و حنجره خود را گرم کنید. در ادامه، تکنیک‌های گرم کردن قبل از گفتگو را بیان می‌کنیم.

• صدای خود را بلند کنید.
• زبان خود را به‌طور کامل از دهان خارج کنید.
• متن‌های آهنگین و وزن‌دار مانند شعرهای دوران کودکی بخوانید.
• نرمش‌های عضلانی به بدن خود بدهید و بدن خود را حسابی گرم کنید.
• شعری را با کمترین صدای خود شروع به خواندن کنید و به‌مرور صدای‌تان را بالا ببرید تا به‌بیشترین حجم آن برسد.

این تکنیک بسیار مهم است، مجریان و بازیگران تئاتر، به‌خوبی می‌دانند فن بیان چیست و از تأثیر گرم کردن پیش از گفتگو آگاه هستند.

۹. تمرین تصویرسازی

چشمان خود را ببندید و ذهن‌تان را پرواز دهید. تصویری را در ذهن خود درست کنید که با اعتمادبه‌نفس زیاد در حال صحبت کردن هستید و مخاطبان به‌صورت مثبتی در حال گوش دادن هستند. در تصویر ذهنی خود، مخاطبان در حال یادداشت کردن صحبت‌های شما باشند. همچنین برای کاهش استرس، می‌توانید خود را در روزِ ارائه تصور کنید. درحالی‌که صبح از خواب بیدار می‌شوید، صبحانه می‌خورید، لباس می‌پوشید، مسیر رسیدن به جلسه را طی می‌کنید، در جایگاه خود قرار می‌گیرید و شروع به صحبت کردن می‌کنید. در ادامه نیز با موفقیت ارائه را به پایان می‌رسانید و باز می گردید.

۱۰. بخاطر سپردن نکات کلیدی

طرح کلی از آنچه که قصد دارید بیان کنید را به‌صورت منسجم در ذهن خود داشته باشید. به‌ویژه، اگر نیاز دارید تا مطلب زیادی را به‌خاطر بسپارید، داشتن طرح‌کلی باعث ماندگاری مطالب در ذهن شما می‌شود. همچنین بیان منظم و سازمان‌یافته‌تری خواهید داشت و نکته‌ای جا نمی‌افتد. بهتر است که درون طرح کل، نکات کلیدی و مهم‌ترین مطالب بحث خود را قرار دهید. در این صورت، اطمینان پیدا می‌کنید که به تمام نکات مورد نیاز احاطه دارید. همچنین وجود طرح کلی از منحرف شدن بحث به مطالب نامربوط نیز جلوگیری می‌کند. بعلاوه توجه کنید که بیشتر از همه، مطالب میانی فراموش می‌شود. تنها بخش ابتدایی صحبت خود را تمرین نکنید و به بخش‌های میانی آن نیز توجه داشته باشید.

۱۱. به‌کار نبردن جملات ممنوعه

برای بیان ادعاهای خود، از عبارات نشان‌دهنده عدم قطعیت استفاده نکنید. استفاده از جملاتی که نشان‌دهنده عدم قطعیت و تردید شما است، می‌تواند اعتبار شما را در برابر چشم مخاطبان از بین ببرد. این جملات را در ادامه ذکر می‌کنیم.

• تقریباً: تقریباً مطمئنم که این‌گونه است.
• احتمالاً: احتمالاً به نتیجه می‌رسیم.
• باشد که: باشد که موفق شویم.
• قرار است: قرار است که اتفاقات خوبی بیفتد.
• فکر می‌کنم که: فکر کنم که اینجور باشد.
• شاید: شاید استراتژی‌های ما بهتر باشد.
• راستش را بخواهید: راستش را بخواهید این‌طور فکر می‌کنم.
• امیدوارم که: امیدوارم که خراب نشود.

با این جملات، مخاطب احساس می‌کند که شما تسلط کامل را بر روی مطلب ندارید یا خودتان هم از این موضوع جاخورده‌اید. در نتیجه، به گفته‌های خود باور داشته باشید.

۱۲. تمرین کردن

تمرین کردن بیشترین تأثیر را بر موفقیت شما دارد. سخنوری یک مهارت است و فن بیان قوی نیاز به تجربه زیادی دارد. در واقع بعد از اینکه یادگرفتید فن بیان چیست و چه کاربردی دارد، باید فقط تکنیک‌های مختلف را تمرین کنید. تمرین کردن باعث افزایش اعتمادبه‌نفس و کاهش استرس شما می‌شود. در ادامه چهار مرحله را بیان می‌کنیم تا دانش نظری خود را با تجربه عملی غنی کنید.

1. تسلط بر محتوا: ابتدا متنی را در مورد موضوعات مورد علاقه خود آماده کنید و آن را به‌قدری بخوانید تا به‌طور کامل مسلط شوید.
2. تمرین در منزل: سپس در مقابل آینه قرار بگیرید و متن مورد نظر را بلندبلند ارائه دهید. سعی کنید تمام تکنیک‌هایی که یاد گرفتید را رعایت کنید. در این حین، به صدای خود، چهره و مدل دست‌ها و پاها توجه کنید. همچنین به حرکات تکراری احتمالی نیز دقت کنید. برای مثال، شاید «انگشتان شست خود را دور هم بچرخانید»، «پای خود را به زمین بکوبید» یا «عینک خود را تنظیم کنید». به محض شناسایی این عادت‌ها، سعی کنید تا آن‌ها را با عادت‌های کارآمدی جایگزین کنید.
3. ارزیابی تمرین‌ها: در هنگام ارائه مطلب در مقابل آینه، صدای خود را ضبط کنید و گوش بدهید. در هنگام گوش دادن، به تناژ صدا، لرزش صدا، میزان بالا و پایین شدن و مِن‌مِن کردن‌های خود توجه کنید.
4. تمرین در دنیای بیرون: در برنامه هفتگی یا ماهیانه خود، موقعیت‌هایی را به حرف زدن اختصاص دهید. تجربه زیاد صحبت کردن باعث می‌شود تا کلمات مورد نیازتان همیشه دردسترس باشند، بر روی تناژ صدا، لحن و شیوه‌های درست صحبت کردن مسلط شوید. حتی می‌توانید از دوستان خود در این زمینه نظر بپرسید که شیوه حرف زدن شما را چگونه می‌بینند.

۱۳. توجه به تکیه‌کلام‌ها

استفاده زیاد از کلماتی مانند «مثلاً»، «حقیقتاً»، «ضمناً» و «ببین» به‌عنوان کلمات اضافی و مزاحم (noise) درنظر گرفته می‌شود. به‌طور معمول، تکیه کلام برای فکر کردن بیشتر و ساختن باقی جملات ایجاد می‌شود. در ادامه، به تمرین‌های عملی شناسایی و حذف تکیه‌کلام از گفتار اشاره می‌کنیم.

• ضبط کردن صدا: با گوش دادن صدای خودتان، اطلاعات بسیار زیادی کسب می‌کنید. یکی از این اطلاعات، شناسایی تعداد دفعات بیان تکیه‌کلام‌ها و جایگاه استفاده شما در جمله است.
• کاهش سرعت بیان کلمات: اگر عادت به سریع صحبت کردن دارید، سعی کنید تا سرعت حرف زدن خود را کاهش دهید. در این صورت، هم مخاطب زمان مورد نیاز را برای فکر کردن به گفته‌های شما دارد و هم شما زمانی را برای ساخت جملات بعدی بدست می‌آورید.
• تسلط بر محتوا: بر روی مطلبی که قصد دارید گفتگو کنید یا ارائه دهید، به‌طور کامل مسلط شوید. به‌طور معمول، تکیه کلام برای فکر کردن به ساخت جمله بعدی ایجاد می‌شود و تسلط شما بر روی مطلب، این نیاز را برآورده می‌کند.
• نترسیدن از سکوت: هر سخنران یا ارائه‌دهنده‌ای در برخی مواقع نیاز دارد تا وقفه‌ای اتفاق بیفتد و سیر بحث را ارزیابی کند. این زمان هم برای ارزیابی صحبتی که تا اینجا شده و مسیری که پیش رو است و هم برای ساخت جملات بعدی استفاده می‌شود. در نتیجه، نگران این وقفه‌ها در طول صحبت خود نباشید.

۱۴. توجه به پرکننده‌های کلامی

پرکننده‌های کلامی (Verbal Fillers)، اصواتی مانند «اِاِاِاِ»، «آممم»، «آآآآآ» یا «اووو» هستند که فضاهای خالی میان جملات را پر می‌کنند. بهترین راه‌کارها برای کاهش میزان پرکننده‌های کلامی را در ادامه بیان می‌کنیم.

• تجربه صحبت کردن و ارائه زیاد: تجربه زیاد در کار با کلمات، ذهن را در استفاده از آن‌ها چابک می‌کند. در نتیجه، افراد قادر خواهند بود تا روان‌تر و سریع‌تر صحبت کنند.
• ارزیابی صدای ضبط شده یا ویدئویی: تصویر و صوت خود را ضبط کنید و ببینید که به‌طور معمول، کجای کلام‌تان از پرکننده‌های کلامی استفاده می‌کنید. همچنین با ارزیابی دوره‌ای خودتان، میزان پیشرفت‌تان را ارزیابی کنید.
• حذف کلمات با تلفظ سخت: یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات برخی افراد، استفاده زیاد از کلماتی پیچیده و با تلفظ سخت است. سعی کنید تا جای ممکن، کلمات عادی و رایج را در بیان خودتان به‌کار ببرید.

همچنین صاف کردن بیش از حد گلو نیز می‌تواند برای دیگران آزاردهنده باشد.

۱۵. مشارکت خواستن از مخاطب‌ها

اگر بتوانید محیطی امن و بدون قضاوت را برای مخاطبان فراهم کنید و از آن‌ها سؤالی آسان و جذاب بپرسید، احتمال مشارکت مخاطبان (حتی خجالتی‌ترین‌شان) بسیار افزیاش می‌یابد. در ادامه، شیوه‌های مشارکت گرفتن را بیان می‌کنیم.

• مقایسه تصاویر: اگر با استفاده از تصاویر، سؤالی جالب اما آسان را در بحث خود بگنجانید، احتمال مشارکت مخاطبان افزایش می‌یابد. در ادامه چند مثال را بیان خواهیم کرد.
  • اگر می‌خواهید اهمیت ظرفیت‌های ذاتی در موفقیت را برسانید، می‌توانید تصویر فردی با قد ۲ متر و چابکی بالا را در کنار تصویر فردی با قد ۱ متر و ۶۰ سانتی‌متر و قوای جسمانی معمولی قرار دهید. سپس از مخاطبین بپرسید که کدام یک موفق خواهند شد.
  • اگر می‌خواهید تأثیر تحمل فشار بر افزایش تاب‌آوری را نشان دهید، می‌توانید عکس ظرف سفالی خام را در کنار ظرف سفالی که داخل کوره رفته قرار دهید. سپس از مخاطبان بپرسید که مقاومت کدام یک بیشتر است.
• استفاده از کامنت‌ها: اگر جلسه مجازی برگزار می‌کنید، با استفاده از سؤالاتی که در ادامه بیان می‌شود، می‌توانید از مخاطبان کامنت بگیرید.
  • «صدای من رو همه می‌شنوند؟»
  • «افرادی که تا اینجا همراه بودند شماره ۳ بگذارند»
  • «کسی نظری در مورد فلان نکته دارد؟»
• استفاده از نظرسنجی: هیچ نظرسنجی بازنده ندارد. با استفاده از نظرسنجی (به‌ویژه اگر مشخص نباشد که هر مخاطب چه نظری دارد)، می‌توانید مشارکت شرکت‌کننده‌ها را افزایش دهید.
• بیان داستانی ناقص: داستانی بسیار جذاب و معمایی یا رازآلود را انتخاب کنید و تا جای مشخصی از آن را تعریف کنید. سپس از مخاطبان بخواهید که انتهای آن را حدس بزنند. اگر داستان شما در راستای گفتگوی‌تان باشد، می‌تواند مخاطبان را بر سر جای‌شان میخ‌کوب کند.
• «راه‌انداختن بازی» (Gamification): حتی ساده‌ترین بازی‌ها، دوپامین بیشتری نسبت به فعالیت‌های معمولی دارد. انجام بازی‌هایی مانند پیدا کردن تفاوت‌های دو تصویر، جور کردن مدل‌ها یا حل معما می‌تواند گزینه‌های بسیار خوبی باشد. بهتر است که بازی مورد نظر هم‌راستا با موضوع بحث باشد.

مطالعات مربوط به زبان بدن نشان داده‌اند که نشستن ذر حالت دست‌به‌سینه یا قفل کردن انگشت‌ها در هم، نشان‌دهنده احساس ناامنی و اضطراب در مخاطبان است. قبل از مشاکرت گرفتن از مخاطب‌ها، تا جای ممکن این حالت را از بین ببرید. برای این کار، می‌توانید چیزی (به‌طور مثال یک برگه کاغذ) به مخاطبان بدهید تا دستان آن‌ها باز شود و گاردشان بشکند.

۱۶.نقش استفاده از لطیفه و شعر در فن بیان چیست

زبان فارسی با شعر و استعاره آمیخته شده است، پس تا آن‌جا که شرایط اجازه می‌دهد، سخنرانی خود را هیجان‌انگیز کنید. برای این کار، می‌توانید از مثال، استعاره، شعر و جک استفاده کنید. حتی سعی کنید در بخشی از مطلب، مخاطب را غافل‌گیر کنید. این غافلگیری می‌تواند استفاده از آماری حیرت‌آور، سؤالی جنجالی از مخاطبان یا پیشنهادی شگفت‌انگیز باشد. هر چقدر با هیجانات مخاطب بازی کنید، سخنان شما را بهتر درک خواهد کرد. در ادامه، تعدادی از شعرهای کاربردی را بیان می‌کنیم.

• «بر بساط نکته‌دانان خودفروشی شرط نیست - یا سخن دانسته‌گوی مرد عاقل یا خموش»: برای زمان‌هایی که باید از کسی تعریف کنید.
• «مزرعه سبز فلک دیدم و داس مه نو یادم از کشته خویش افتاد و هنگام درو»: برای متوجه کردن افراد به نتیجه کارهای خود.
• «من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش»: رای جلوگیری از دخالت و فضولی نکردن دیگران در کارهای شما.
• «از دی که گذشت، هیچ از او یاد مکن - فردا که نیامده‌ست فریاد مکن - بر نامده و گذشته بنیاد مکن - حالی خوش باش و عمر بر باد مکن»: استفاده از فرصت فعلی و موقعیت موجود
• «ای دیده اگر کور نئی گور ببین»: یاد مرگ یا توجه به فناپذیر بودن انسان‌ها.

سعی کنید تمام شعرها، اصطلاحات، ضرب‌المثل‌ها و جک‌های بامزه را در دفترچه‌ای داشته باشید و آن‌ها را چندین بار مطالعه کنید. همچنین تا آنجا که ممکن است در تعاملات روزمره از آن‌ها استفاده کنید تا در حافظه کوتاه‌مدت و دردسترس شما باشند و در جای مناسب بتوانید از آن‌ها استفاده کنید. کسانی که می‌دانند فن بیان چیست و از تکنیک‌های آن استفاده می‌کنند، توانایی زیادی در استفاده از شعر و جک دارند.

داشتن دایره واژگان قوی

همچنین برای گفتگوی سلیس و روان، باید ذهن شما بتواند واژه‌ها را به‌سرعت پیدا کند و کنار هم قرار دهد. یکی از اتفاقات بسیار شایع، فراموش کردن یک واژه خاص است که برای ادامه یافتن جمله به آن نیاز دارید، در این صورت باید به‌سرعت آن واژه را رها کنید و از مترادف‌های آن استفاده کنید. در نتیجه، وجود واژه دایره لغات بالا باعث می‌شود تا توانایی بیشتری در انتقال منظور و ایده‌های خود داشته باشیم. در این راستا، انجام بازی‌های کلمه‌ای و فهرست کردن کلمات مترادف، باعث افزایش دایره واژگان شما می‌شود.

۱۷. داشتن نقشه جایگزین

داشتن نقشه جایگزین یا «پلن بی» (B Plan)، می‌تواند شما را برای مدیریت بحران آماده کند. در تمام موقعیت‌های صحبت کردن و ارائه، احتمال رخ دادن یکسری از اتفاقات پیش‌بینی نشده وجود دارد. ذهن سخنوران حرفه‌ای در این موقعیت‌ها، به‌صورت خودکار بر روی نقشه جایگزین متمرکز می‌‌شود. تعدادی از این موقعیت‌های اجتناب‌ناپذیر و نقشه‌های جایگزین مناسب برای آن‌ها در ادامه بیان می‌شود.

• کار نکردن پاورپوینت یا لپ‌تاپ
• غیبت عوامل سخنرانی یا تأخیر آن‌ها
• فراموش کردن کلمه‌ای خاص
• همهمه شدن در هنگام سخنرانی
• نیاز به مدت زمانی برای انجام کار اورژانسی

حفظ آرامش خود در شرایط پیش‌بینی نشده و استفاده از نقشه دوم، نیاز به تجربه و تمرین دارد. به‌مرور به توانایی خواهید رسید که نقشه دوم و سوم خود را در لحظه طراحی کنید.

۱۸. به‌سرعت خود را آرام کنید

وجود استرس در هنگام صحبت کردن طبیعی است، اما استرس زیاد می‌تواند آسیب‌های زیر را به‌همراه داشته باشد. اگر فرد مضطربی هستید، به‌احتمال زیاد سریع‌تر از معمول صحبت ‌می‌کنید. افزایش سرعت حرف زدن شما باعث کاهش حجم تنفس و اکسیژن مورد نیاز مغز می‌شود. همچنین احتمال اشتباه کلامی را افزایش می‌دهد. پس خودتان را مجبور کنید که کلمات را آرام بیان کنید.

• قفل شدن ذهن
• لرزش و خفه شدن صدا
• خشکی دهان
• سرخ شدن گونه‌ها
• عرق کردن
• دل‌درد
• لرزش بدن
• تکرر ادرار

این علائم بر روی صحبت‌های شما تأثیر بسیار بدی می‌گذارد. در ادامه، شیوه‌های کنترل استرس فوری در هنگام گفتگو را نام می‌بریم.

• نفس عمیق: تنفس عمیق و ممتد، باعث کاهش ضربان قلب و آرامش ذهنی می‌شود.
• تصویرسازی: اگر از حضور افراد در جلسه استرس می‌گیرید، تصور کنید که برای صندلی‌های خالی یا تعدادی مجسمه یا در اتاقی خالی در حال ارائه هستید.
• استفاده از تمرینات ذهن‌آگاهی: بسیاری از تمرینات کوتاه ذهن‌آگاهی می‌توانند تأثیرات معجزه‌آسایی بر مدیریت استرس داشته باشند.
• جویدن آدامس: جویدن آدامس نه‌تنها باعث کنترل استرس می‌شود، بلکه با فعالیت دهان، از خشک شدن آن نیز جلوگیری می‌کند.
• خواندن شعر یا موسیقی مورد علاقه: به‌طور کلی، یادآوری مطالب مورد علاقه می‌تواند شما را به لحظات لذت‌بخش‌تان ببرد و احساس آرامش به شما بدهد.

۱۹. افزایش ظرفیت تنفس

تنظیم تنفس عنصر کلیدی در فن بیان قوی است. اکسیژنی که به‌وسیله تنفس کردن وارد بدن شما می‌شود، شما را متمرکز و آرام نگه می‌دارد. همچنین داشتن ظرفیت تنفسی بالا، باعث می‌شود تا کلمات بیشتری را به‌صورت مداوم بیان کنید. در ادامه، بهترین تمرین‌ها برای افزایش حجم تنفس را نام می‌بریم.

• بیان کلمات: تا جایی که می‌توانید، نفس بگیرید و شروع به خواندن سلیس و روان یک متن کنید. کلمه‌ای که در آن متوقف می‌شوید را ثبت کنید. این کار را چند بار دیگر تکرار کنید تا به‌مرور، جملات بیشتری را بخوانید. بعد از چند هفته تمرین، تغییر را احساس خواهید کرد.
• نفس‌گیری در آب: سرتان را وارد آب کنید و مدت‌زمان باقی‌ماندن در آب را مشخص کنید. شاید ۲۵ ثانیه دوام بیاورید. این کار را باز هم تکرار کنید تا به‌مرور، مدت زمان ماندن شما در آب افزایش بیابد.
• زیرآبی طول استخر: بعد از این‌که نفس‌گیری شما داخل آب قوی شد، می‌توانید با شنای زیرآبی تمرین کنید. شاید در ابتدا نتوانید طول استخر را زیرآبی روید، اما به‌مرور توانمندتر می‌شوید.
• دوی سرعت: با این ورزش نیز حجم ریه شما افزایش می‌یابد. در اینجا سرعت دویدن شما چندان مدنظر نیست، بلکه مدت زمان دویدن شما را در نظر می‌گیریم.

۲۰. کنترل افکار منفی

اصلی‌ترین عامل استرس‌زا در هنگام صحبت کردن، افکار منفی است. این افکار می‌توانند به‌صورت کلمات و صدایی انتقادکننده در ذهن ما مرور شوند یا تصویرسازی از اتفاقات ناراحت‌کننده و بد باشند. کنترل این افکار به‌سرعت انجام نمی‌شود و نیاز به تمرین دارد. همچنین با افزایش عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس، فرایند کنترل این افکار بسیار آسان‌تر می‌شود. به‌طور معمول، دو دسته فکر استرس‌زا وجود دارد که عبارت‌اند از «افکار فاجعه‌ساز» و «پیش‌بینی خودکامبخش». در ادامه چند مثال از این دو مدل فکر بیان می‌شود.

1. 1. «نکنه صحبت‌هایم را فراموش کنم یا تپق بزنم و همه با نگاه تمسخر و به‌همراه نیشخند نگاهم کنند (افکار فاجعه‌ساز)».
   2. «نکنه که معده یا روده‌هایم صدا بدهد و همه بخندند (افکار فاجعه‌ساز)».
   3. «نکنه در هنگام ارائه لپ‌تاپ یا پاورپوینت کار نکند و همهمه شود (افکار فاجعه‌ساز)».
   4. «نکنه دیگران متوجه شوند که استرس دارم و من را قضاوت کنند (افکار فاجعه‌ساز)».
   5. «نکنه حرف‌های من برای مخاطبان جذاب نباشد و زودتر جلسه را ترک کنند (افکار فاجعه‌ساز)».
   6. «من قطعاً خراب می‌کنم و از پس این صحبت بر نمی‌آیم (پیش‌بینی خودکامبخش)».
   7. «من حتماً نکته‌ای را فراموش می‌کنم و انتظارات دیگران را برآورده نمی‌کنم (پیش‌بینی خودکامبخش)».
   8. «مخاطبان قطعاً از سخنرانی من خسته و کلافه می‌شوند (پیش‌بینی خودکامبخش)».

برای نجات پیدا کردن از افکار منفی، باید بتوانید این افکار را شناسایی کنید، تحریف‌ها و مغلطه‌های آن را تشخیص دهید و فکر جایگزین صحیح را طراحی کنید. در ادامه، افکار سالم و کارآمد جایگزین را بیان می‌کنیم.

1. «هیچ دلیلی نداره صحبت‌هایی که چندین بار تمرین کردم رو نتونم بگم. حتی اگه تپق بزنم، با شناختی که از فرهنگ و اخلاق مخاطبان دارم، به‌یقین با من مخالفت نمی‌کنن.»
2. «با توجه به این‌که غذاهای نفخ ‌آور نخوردم و شکمم خالی نیست، دلیلی نداره که شکمم صدا بده. البته به‌طور کلی هم صدای معده یا روده‌ها طبیعی هست و برای همه اتفاق میفته.»
3. «من چند دقیقه قبل از ارائه حاضر می‌شم و یک‌بار همه چیز رو امتحان می‌کنم. هیچ دلیلی نداره که لپ‌تاپ کار نکنه و اگر هم کار نکرد، با توجه به تسلطی که دارم، خودم بحث رو ادامه می‌دم.»
4. «استرس هنگام سخنرانی کاملاً طبیعیه و هیچ اشکالی نداره. بعد هم وقتی همه تلاشم رو کرده باشم، دیگه تنها می‌تونم امیدوارم باشم که مثل بی‌شمار آدم دیگه، من هم به‌خوبی ارائه بدم.»
5. «من به مطالبی که آماده کرده‌ام اعتماد کامل دارم و می‌دانم که همه چیز به‌خوبی پیش‌میره.»
6. «هیچ دلیلی وجود نداره که خراب کنم. من آماده هستم و فکر همه چیز را کرده‌ام.»
7. «با توجه به تسلطی که روی متن دارم بعیده جایی رو فراموش کنم اما اگر هم اتفاق بیفتد، بدون هیچ استرسی آن بخش را رد می‌کنم یا به یادداشت‌هام نگاه می‌کنم.»
8. «با توجه به جذابیتی که مطلبم داره و میزان تمیرینی که کردم، تمام انتظارات مخاطبان برآورده می‌شه.»

برای تمرین بیشتر، سعی کنید تا در کارت‌های کوچکی افکار سالم و کارآمد رو بنویسید تا قبل از شروع صحبت و هنگام بالا آمدن افکار ناکارآمد، از نوشته‌های خود کمک بگیرید.

۲۱. افزایش هوش هیجانی

افراد با هوش هیجانی بالا، به ‌خوبی می‌دانند که دیگران چه احساساتی دارند و می‌توانند بهترین واکنش را به عواطف مخاطبان، هدایت عاطفی آن‌ها و نفوذ عاطفی بر آن‌ها داشته باشند. به‌بیانی دیگر، این افراد توانایی هیجان‌زده کردن مخاطبان، ترساندن یا خوشحال کردن آن‌ها را دارند. همچنین می‌توانند افراد احساساتی را از افراد منطقی تشخیص دهند و از دریچه عواطف مخاطبان به آن‌ها نفوذ کنند. در ادامه، شیوه‌های افزایش هوش هیجانی را نام می‌بریم.

• شناخت هیجان‌‌ها: اولین گام افزایش هوش هیجانی، شناخت هیجان‌ها و توانایی نام‌گذاری آن‌ها است. در ادامه هیجانات بنیادی‌تر را نام می‌بریم.
  • غم
  • خشم
  • ترس
  • شادی
  • حسادت
  • شرم
  • غرور
  • نفرت
• گوش دادن فعال: گوش دادن فعال به‌معنای توجه کامل به حرف‌های مخاطب و نشان‌دادن علائمی برای این فرایند گوش دادن است.
• مشاهده دقیق: توجه به رفتار افراد، حالات چهره و تغییراتی که به‌صورت روزانه می‌کنند و حساسیت به هیجانات پشت رفتار، باعث افزایش هوش هیجانی شما می‌شود.
• خودآگاهی: برای شناخت احساسات خود و دلیل آن‌ها، نیاز به خودشناسی و خودآگاهی نسبی دارید.
• ایجاد روابط صمیمانه: تجربه روابط صمیمانه با موقعیت همدلی بیشتر و صحبت‌های عاطفی همراه است. در نتیجه، ایجاد روابط عاطفی در جایگاه تمرین هوش هیجانی نقش ایفا می‌کند.

متخصصان فن بیان به‌خوبی می‌دانند که اهمیت هوش هیجانی در فن بیان چیست و چه کاربردی دارد.

۲۲. نقش مثبت‌اندیشی در فن بیان چیست

به همان میزانی که افکار منفی استرس‌زا هستند، مثبت‌اندیشی (Think Positivity) می‌تواند باعث افزایش اعتمادبه‌نفس و شانس موفقیت در شما شود. بیان جملات مثبت به‌خود و باور کردن آن‌ها، باعث می‌شود تا موفق شدن را حق خودتان بدانید. در ادامه، تعدادی از این جملات مثبت را بیان می‌کنیم.

• من فرد توانمندی هستم
• در گذشته توانسته‌ام پس حالا هم می‌توانم
• اتفاقات خوبی در انتظار من

تصویرسازی موفقیت و یادداشت کردن موفقیت‌هایی که تا کنون در زندگی داشته‌اید، می‌تواند مسیر مثبت‌اندیشی را هموار کند. همچنین برای آن‌که به مثبت‌اندیشی عادت کنید، ابتدا باید تفکرات منفی و ناکارآمد را مدیریت کنید.

۲۳. نقاب نزدن

اینکه در تعاملات اجتماعی سعی کنید تا خودتان باشید، تأثیر زیادی بر روی افزایش اعتماد دیگران دارد. عد‌ه‌ای از افراد نقاب بر چهره می‌زنند. تعدای از مصداق‌های آن در ادامه بیان می‌شود.

• به‌شیوه خاصی رفتار می‌کنند.
• به‌طرز افراطی نقاط ضعف خود را می‌پوشانند.
• صحبت‌های غیرواقعی از خودشان می‌زنند.
• لهجه خود را مخفی کنند.

در این صورت تنها خودشان را گول زده‌اند. مخاطبان متوجه می‌شوند که این افراد در حال نمایش بازی کردن هستند و نگاه منفی در آن‌ها ایجاد می‌شود. از سمت مقابل، اگر افراد به‌صورت آزادانه و راحت در مورد خودشان صحبت کنند. دیگران آن‌ها را افرادی ساده، امن و قابل اعتماد در نظر می‌گیرند.

۲۴. دیدن فیلم‌ سخنرانان موفق

دیدن سخنرانی‌ها و صحبت‌های افراد موفق، باعث پدیده‌ای به‌نام «یادگیری مشاهده‌ای» (Observational learning) می‌شود. در این‌صورت شما با دیدن تعداد زیادی سخنرانی، به‌صورت ناخودآگاه از ژست‌های این افراد تقلید می‌کنید و اصطلاحات، شعرها و ضرب‌المثل‌های آن‌ها را در گفتگوهای خود بکار می‌گیرید. در این زمینه، مشاهده تعداد زیادی از سخنرانی‌ها TED می‌تواند بسیار مؤثر باشد.

۲۵. لبخند زدن

سعی کنید در تمام حالات زندگی لبخند بزنید تا در مواقع گفتگو نیز لبخندی بر لب داشته باشید. لبخند زدن باعث تحریک نورون‌های آینه‌ای (Mirror Neurons) در مغز مخاطبان می‌شود. در نتیجه آن‌ها نیز به‌صورت ناخودآگاه لبخند می‌زنند. همچنین اگر مخاطبان شما غریبه باشند و برای اولین بار شما را ببینند، لبخند‌تان تأثیر چند برابری بر آن‌ها دارد و در «نگاه اول» (Self Impression)، به‌عنوان فردی دوست‌داشتنی و قابل اعتماد به‌شمار خواهید رفت. همچنین لبخند زدن با تحریک هورمون اندورفین (Endorphin) در بدن، باعث ایجاد احساس شادی در شما می‌شود.

اگر بدانید که نقش لبخند در فن بیان چیست و چه تأثیری دارد، آن را کنار نمی‌گذارید.

۲۶. استراحت کردن

اگر برنامه شما برای صحبت کردن در صبح زود است، تمام شب را استراحت کنید و حداقل ۷ ساعت بخوابید. در زمان بیداری می‌توانید ورزش‌های سبک انجام دهید، تمرینات ذهن‌آگاهی انجام دهید یا به روش‌های دیگری ریلکس کنید. در ادامه، فعالیت‌هایی که شب قبل از ارائه یا سخنرانی کاربرد دارد را نام می‌بریم.

• ورزش هوازی سبک (مانند پیاده‌روی، دویدن آرام یا استخر).
• دوش گرفتن
• مصرف وعده غذایی سبک و با میزان شکر کم.
• مطالعه کتاب
• فیلم دیدن

۲۷. معرفی خود

معرفی کردن خودتان، مقدمه‌ بسیار خوبی برای جلب توجه مخاطبان، ایجاد حس هم‌زادپنداری و شکاندن یخ جلسه است. این در حالی‌ست که بسیاری از افراد توانایی معرفی خودشان را ندارند. در نتیجه اگر بعد خواندن مطلب فن بیان چیست تنها توانایی معرفی خود را بدست بیاورید، پیشرفت بزرگی در مهارت فن بیان کرده‌اید. حتی اگر مخاطبان با شما آشنا هستند نیز این شیوه کاربرد دارد. در معرفی خود، به سؤالات زیر پاسخ دهید.

• نام شما چیست؟
• چه تحصیلاتی دارید؟
• بارزترین ویژگی‌های شخصیتی شما چیست؟
• چه توانمندی‌هایی دارید؟
• چه نقاط ضعفی دارید؟
• دلیل جلسه امروز چیست؟

البته لازم نیست تمام اطلاعات خود را به دیگران منتقل کنید. بلکه بر اساس موقعیتی که در آن قرار گرفتید و ویژگی‌های مخاطبان خود، معرفی تأثیرگذاری از خودتان ارائه می‌دهید. همچنین خاطره‌ای از خودتان را بیان کنید که با موضوع مورد بحث مرتبط باشد. این کار تأثیر فوق‌العاده‌ای بر روی مخاطب شما می‌گذارد. یکی از بزرگ‌ترین نتایج یادگیری اینکه فن بیان چیست و کسب مهارت فن بیان قوی، توانمندی شما در معرفی خودتان است.

۲۸. همراه داشتن آب

به‌طور کلی، زیاد صحبت کردن باعث خشک شدن دهان می‌شود. همچنین استرس هنگام صحبت کردن نیز این خشکی را افزایش می‌دهد. در نتیجه، برای صحبت کردن، همراه خودتان آب داشته باشید. نوشیدن آب باعث کاهش سطح استرس نیز می‌شود. توجه کنید که نوشیدن حجم زیادی آب و امتناع از نوشیدن قهوه یا الکل، حنجره را باز کرده و از خش‌دار شدن صدا جلوگیری می‌کند.

۲۹. جذابیت ابتدا و انتها

لگر بدانید که اهمیت شروع صحبت در فن بیان چیست و چه تأثیری بر مخاطب دارد، به راحتی از آن نمی‌گذرید. بیشتر آنچه مخاطبان به‌یاد می‌آورند، مربوط به اطلاعات ابتدا و انتهای صحبت شما است. حال هر چقدر ابتدا و انتهای صحبت شما جذاب باشد، بازه توجه آن‌ها افزایش می‌یابد و بخش کمتری از صحبت‌ها فراموش می‌شود. در نتیجه، سعی کنید تا اصلی‌ترین و جذاب‌ترین نکات را در ابتدا بیان کنید و در انتها آن‌ها را مرور کنید. در تصویر زیر، اهمیت توجه افراد به ابتدا و انتهای مطلب را می‌توانید ببینید.

۳۰. جمع‌بندی مطالب

در هنگام صحبت کردن، مخاطبین با حجم زیادی از اطلاعات مواجه می‌شوند. در نتیجه، حتماً در انتهای مطالب، جمع‌بندی از مطالب مهم گفتگو داشته باشید و اگر فکر می‌کنید که حجم مطالب شما زیاد است، بعد هر بخش از مطالب گفته شده، یک جمع‌بندی از مهم‌ترین اطلاعات گذشته داشته باشید.

۳۱. برنامه‌ریزی کردن

برای تمام فعالیت‌هایی که انجام می‌دهید، برنامه‌ای داشته باشید. از لباسی که در روز سخنرانی یا ارائه می‌پوشید تا آن‌چه که قرار است میل کنید و شیوه انتقال اطلاعات دیجیتال به محل ارائه را در نظر بگیرید. در ادامه، چک‌لیستی از موضوعاتی که باید به‌خاطر داشته باشید را ذکر می‌کنیم.

• لباس روز جلسه
• عطر
• محل جلسه
• وضعیت آب‌وهوایی
• صبحانه یا ناهار
• وسیله نقلیه
• شیوه انتقال اطلاعات (به‌طور مثال فلش یا هارد)
• هماهنگی‌های قبل از جلسه
• کاغذهای مربوط به طرح‌کلی صحبت شما
• ابزارهای کمکی (مانند لپ‌تاپ یا کابل «HTMI»)
• افرادی که باید با آن‌ها هماهنگی انجام دهید.

۳۲. ارتقاء اعتمادبه‌نفس

مهارت فن بیان قوی و نفوذ بر دیگران، بر روی داشتن اعتمادبه‌نفس مناسب استوار است. افزایش اعتمادبه‌نفس، فرایندی بلندمدت و پرفراز و نشیب است. از آن‌سو، ذهن افراد به‌صورت خودکار و بر مبنای اصل «بقا» (Survival)، شکست‌ها را بزرگ‌ می‌کند و موفقیت‌های افراد را در نظر نمی‌گیرد. در نتیجه، افراد اگر لیستی از موفقیت‌ها و نقاط مثبت خود نداشته باشند، با کوله‌باری از احساس منفی و سرزنش خود زندگی می‌کنند. در ادامه، راه‌کارهای ارتقاء سطح اعتمادبه‌نفس نام برده می‌شوند.

۳۳. گرفتن نظر دیگران

صحبت کردن در برابر دوستان مورد اعتماد و نظرسنجی از آن‌ها، می‌تواند به شما کمک کند تا نقاط ضعفی که خودتان نتوانستید شناسایی کنید را به شما بگویند.

۳۴. ضبط کردن صدا

نگران نباشید، هیچ‌کس صدای خودش را دوست ندارد. با خیال راحت صدای ضبط‌شده خودتان را گوش کنید و نقاط ضعف‌تان را شناسایی کنید. در مورد این تکنیک در گذشته به‌خوبی صحبت شد. در هنگام ارزیابی صدای خود، موارد زیر را بررسی کنید.

• میزان رعایت عناصر صوتی
• تعداد تپق‌ها
• تعداد تکیه‌کلام‌ها
• جایگاه وقفه‌ها و سکوت‌ها

البته اگر بتوانید فیلم خود را ضبط کنید، نکات بیشتری مانند نقائص موجود در زبان بدن را نیز می‌توانید ارزیابی کنید. ضبط صدا بهترین راه‌کار ارزیابی استعدادتان است که در مطلب فن بیان چیست به آن اشاره کرده‌ایم.

۳۵. استفاده از ابزارهای کمکی

این ابزار کمکی مانند پاورپوینت، کلیپ یا عکس، می‌تواند توجه مخاطب را بیشتر جلب کند.

۳۶. حضور زودتر در محل ارائه

اگر به جلسه سخنرانی دعوت شده‌اید، زودتر از زمان شروع جلسه حضور پیدا کنید. با قرار گرفتن در محیط سخنرانی و انجام تمرین‌های کاهش فوری استرس، با محیط مورد نظر سازگار می‌شوید. در نتیجه، می‌توانید با آرامش و تسلط بیشتری ارائه خود را آغاز کنید.

اهمیت فن بیان چیست؟

فن بیان قوی نشان‌دهنده اعتمادبه‌نفس، اعتبار و تسلط افراد است. در ادامه، اصلی‌ترین مزایای فن بیان را نام برده‌ایم.

• افزایش محبوبیت: افراد با فن بیان قوی به‌طور معمول شیوه‌های گفتگوی جذاب و دل‌نشین را می‌دانند. در نتیجه، محبوبیت زیادی میان دیگران دارند و عزت‌نفس آن‌ها افزایش می‌یابد.
• ارتباط مؤثر: شما برای بیان احساسات و ایجاد روابطی عمیق، بلندمدت و لذت‌بخش نیاز به فن بیان خوب دارید.
• پیشرفت بیشتر: اگر دیده باشید که همکار شما با دانش تخصصی، پشتکار و مسئولیت‌پذیری برابر یا حتی کمتر، به درجات بالای شغلی و حرفه‌ای رسیده باشد، راز موفقیت او فن بیان قوی است. طبق تحقیقات انجام شده، میزان مهارت افراد در سخن گفتن با جایگاه شغلی آن‌ها رابطه مستقیمی دارد.
• مقاعدسازی: افراد دارای فن بیان قوی، به‌خوبی می‌دانند چگونه دیگران را متقاعد کنند و با تکیه بر دو ستون محبوبیت و قاطعیت بالایی که دارند، رضایت مخاطب خود را جلب می‌کنند.
• بیان ایده‌ها و افکار: تا به‌حال برای شما پیش آمده که چیزی در ذهن داشته باشید اما نتوانید آن را بیان کنید؟ افراد دارای فن بیان قوی، به‌راحتی افکار خود را مطرح می‌کنند.
• جلوگیری از سوءتفاهم: اگر در هنگام صحبت کردن با افراد مختلف، کار شما به دعوا یا سوءتفاهم می‌کشد، شاید از فن بیان درستی برای صحبت کردن استفاده نمی‌کنید.
• تأثیرگذاری بر روی دیگران: در بسیاری از موقعیت‌های زندگی مانند جلسه مصاحبه، دفاع پایان‌نامه یا چانه‌زنی برای خرید از فروشگاه، نیاز دارید تا با گفتگو فرد را متقاعد کنید که نظر شما درست است. متقاعدسازی دیگران نیاز به فن بیان قوی دارد.

در ادامه بیان می‌کنیم که در نظریه‌های مختلف، افراد دارای فن بیان در کدام مقیاس‌ها نمره بالاتری دریافت می‌کنند.

• نظریه هوش ۸گانه گاردنر: نمره بالا در «هوش زبانی-کلامی» (‌Linguistic) با فن بیان قوی همراه است.
• نظریه توانمندی کلیفتون: نمره بالا در توانمندی «سخنور» (Communication) با فن بیان قوی همراه است.
• نظریه پنج عامل بزرگ شخصیتی: نمره بالا در زیرمقیاس‌های «برون‌گرایی» (Extroversion) و «گشودگی‌به‌تجربه» (Openness to Experience) با فن بیان قوی همراه است.
• نظریه شخصیت ۱۶ عاملی کتل: نمره بالا در مقیاس A با فن بیان قوی همراه است.

کاربرد فن بیان چیست

تا اینجا یادگرفتیم که فن بیان چیست و تمرین‌های عملی آن را معرفی کرده‌ایم. حال به کاربرد‌های فن بیان بپردازیم. فن‌بیان در تمام موقعیت‌های اجتماعی کاربرد دارد. زیرا در این موقعیت‌ها نیاز به گفتگو دارید. در ادامه، تعدادی از مهم‌ترین موقعیت‌های گفتگو را بیان خواهیم کرد.

• جلسات کاری
• تدریس
• مصاحبه شغلی
• دفاع از پایان‌نامه
• جلسه خاستگاری
• ارتباط با همکاران، کارمندان یا همسر

سؤالات متداول فن بیان چیست

آیا فن بیان و سخنرانی یکی هستند؟

خیر. فن بیان به‌معنی بیان سلیس، روان و جذاب افکار و ایده‌های‌مان است. این مهارت می‌تواند در موقعیت‌های اجتماعی و تأثیرگذاری مختلفی اتفاق بیفتد که تنها یکی از آن‌ها موقعیت سخنرانی است.

فن بیان در روابط بین‌فردی چه کاربردی دارد؟

شاید مهم‌ترین کاربرد فن بیان قوی، در روابط اجتماعی باشد. افراد با فن بیان قوی و تأثیرگذاری بالا، جذابیت بیشتری برای دیگران دارند و دوست‌داشتنی‌تر هستند. اعتمادبه‌نفس آن‌ها بیشتر است و با صحبت‌های خود، در اطرافیان سوءتفاهم ایجاد نمی‌کنند. همچنین توانایی متقاعدسازی بیشتری دارند و می‌توانند حق خود را از دیگران بگیرند.