فرادرسصفت جانشین اسم چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
صفت‌هایی که به‌جای انواع اسم‌ها قرار می‌گیرند، «صفت جانشین اسم» نامیده می‌شوند. این صفت‌ها می‌توانند با نشانه‌های اسم‌ها همراه شوند و نقش‌های دستوری آن‌ها را به عهده بگیرند. در این مطلب از مجله فرادرس، در عین حال که به‌طور کامل توضیح می‌دهیم صفت جانشین اسم چیست، مثال‌هایی از آن را در جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم. همچنین نقش دستوری آن‌ها را نیز بررسی می‌کنیم. در پایان و برای یادگیری بهتر این نوع از صفت‌ها، ۱۰ تمرین چهارگزینه‌ای را در اختیارتان قرار می‌دهیم.
صفت جانشین اسم چیست؟
به صفت‌هایی که جانشین اسم‌ها می‌شوند و نقش دستوری و نشانه‌های اسم‌ها را می‌گیرند، «صفت جانشین اسم» گفته میشود. البته در حالت عادی، صفت‌ها قبل از اسم‌ها می‌آیند و یکی از ویژگی‌های آن‌ها را نشان می‌دهند اما گاهی ممکن است صفت‌ها خود به‌جای اسم‌ها قرار بگیرند.
صفت‌ها و کاربرد آن‌ها را می‌توانید به کمک فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
برای اینکه این نوع از کاربرد صفت‌ها را بهتر درک کنید، به مثال زیر توجه کنید. در مثال زیر، گوینده قصد داشته بگوید «یک کیلو از پرتقال‌های درشت» را برایش جدا کنند. در این حالت، «پرتقال» اسم و موصوف است و «درشت» برای توصیف آن آمده است.
اما گوینده به‌جای استفاده از موصوف (پرتقال)، تصمیم گرفته صفت «درشت» را جایگزین آن کند. در مثال زیر، «درشت» در واقع صفت جانشین اسم شده و نشانه اسم، یعنی نشانه جمع «ها» را پذیرفته است. این صفت با نقش دستوری متممی آمده است.
چه پرتقال‌های رسیده‌ای! لطفاً یک کیلو از درشت‌هایش را برایم جدا کن.
گفتیم که صفت‌های جانشین اسم، هم نشانه‌های اسم و هم نقش‌های دستوری آن‌ها را می‌گیرند. در ادامه، هر کدام از این مباحث را به‌طور کامل آموزش می‌دهیم.
نشانه های اسم
اسم‌ها معمولاً با نشانه‌های خاصی به کار می‌روند. این نشانه‌ها و علامت‌ها باعث می‌شوند بتوانیم اسم‌ها را به‌راحتی از سایر اجزای جمله تشخیص بدهیم. در فهرست زیر به مهم‌ترین نشانه‌های اسم‌ها اشاره کرده‌ایم.
- نشانه‌های جمع فارسی و عربی (ها، ان، ات، ون، ین، جات): ساعت‌ها
- نشانه نکره «ی»: ساعتی
- وجود صفت در کنار اسم: ساعتِ زیبا
- وجود مضاف‌الیه در کنار اسم: ساعتِ خانه
- قرار گرفتن صفت‌های اشاره «این» و «آن» قبل از اسم: این ساعت - آن ساعت
تمامی موارد بالا نشانه‌های اسم‌ها هستند. از آنجایی که صفت‌های جانشین اسم به‌جای اسم‌ها قرار می‌گیرند، این صفت‌ها نیز می‌توانند با همین نشانه‌ها به کار بروند. با توجه به مثال زیر، این نکته را بهتر می‌آموزید.
در این مثال، صفت «قرمز» جانشین اسم «سیب» شده است. مشاهده می‌کنید که این کلمه با نشانه جمع «ها» آمده است.
اول سیب‌ها را از درخت بچین و بعد قرمزهایشان را در سبد بگذار.
نقش دستوری اسم
به نقشی که هر کدام از اجزای جمله در ساختمان دستوری همان جمله به عهده دارند، «نقش دستوری» گفته میشود. اسم‌ها می‌توانند نقش‌های دستوری متنوعی داشته باشند. صفت‌های جانشین اسم نیز می‌توانند اکثر نقش‌های دستوری اسم‌ها را به عهده بگیرند.
در جدول زیر، برخی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری اسم‌ها را نام برده‌ایم و برای هر کدام مثالی ارائه کرده‌ایم. تمامی مثال‌ها در واقع صفت‌های جانشین اسم هستند که توانسته‌اند نقش‌های دستوری اسم‌ها را بگیرند.
| نقش دستوری | مثال |
| نهادی | مسافر سرانجام به مقصد رسید. |
| مفعولی | از بین انجیرها، نرسیده‌ها را سوا کنید. |
| متممی | از سال‌بالایی‌ها باید در مورد کلاس‌ها بپرسیم. |
| مسندی | منظور شاعر از دل‌سوختگان، عاشقان هستند. |
| ندایی | ای سرگردانان! مسیر سعادت همین‌جاست. |
| اضافی یا مضاف‌الهی | قرن‌ها بود که حقوق رنگین‌پوستان در جهان پایمال می‌شد. |
| نقش معطوف | از بین لباس‌های این مغازه، سبزها و قرمزها را بیشتر می‌پسندم. |
البته صفت‌ها در حالت عادی و بدون آنکه جانشین اسم شده باشند نیز می‌توانند نقش‌های دستوری مسندی، تمییزی، صفتی و... را یه عهده بگیرند.
روش تشخیص صفت جانشین اسم
تا اینجا یاد گرفتید که صفت جانشین اسم چیست و چطور جایگزین اسم‌ها میشود. در این بخش به نکته‌هایی اشاره می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توانید این نوع از صفت‌ها را به‌راحتی تشخیص بدهید.
- هرگاه صفت با نشانه‌های جمع به کار برود، صفت جانشین اسم است.
- اگر صفتی بلافاصله بعد از صفت‌های اشاره «این» و «آن» آمده باشد، به این معناست که آن صفت جانشین اسم شده است.
- اگر صفتی نشانه نکره گرفته باشد و قبل از آن نیز اسمی نیامده باشد، صفت جانشین اسم است.
مثال صفت جانشین اسم
در بخش قبلی یاد گرفتید که صفت جانشین اسم چیست و چگونه به کار می‌رود. در این بخش، با مثال‌هایی که بررسی می‌کنیم، کاربرد این نوع از صفت‌ها را بهتر و بیشتر یاد می‌گیرید.
مثال اول برای صفت جانشین اسم
در مثال زیر، از صفت «بخشنده» به‌جای اسم «انسان» استفاده شده است. در واقع، گوینده قصد داشته بگوید «انسان بخشنده‌ای که...» اما موصوف (انسان) را از جمله خود حذف کرده و صفت «بخشنده» را به‌جای آن قرار داده است.
این صفت توانسته یکی از نشانه‌های اسم، یعنی «ی» نکره را بگیرد و با نقش دستوری نهادی به کار برود.
بخشنده‌ای که داشته‌های خود را به دیگران می‌بخشد، قلب بزرگی دارد.
مثال دوم برای صفت جانشین اسم
در این مثال، منظور از «خوب» و «بد»، «امور خوب» و «امور بد» است. با این حال، اسم «امور» از جمله حذف شده و صفت‌های «خوب» و «بد» جانشین آن شدهاند.
این صفت‌ها به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار رفته‌اند و با نقش دستوری مفعولی آمده‌اند.
هرکسی خوب و بد زندگی خود را بهتر از دیگران می‌داند.
مثال سوم برای صفت جانشین اسم
در جمله زیر، صفت «غریبه» جانشین «فرد یا انسان» شده و به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار رفته است. این کلمه با نشانه «ی» نکره و همچنین با نقش دستوری نهادی آمده است.
در خانه بودیم که ناگهان غریبه‌ای از راه رسید.
مثال چهارم برای صفت جانشین اسم
در مثال زیر نیز صفت «ناشناس» جانشین اسم «فرد یا انسان» شده و به‌جای آن قرار گرفته است. این صفت جانشین اسم، همراه با صفت اشاره «این» و با نقش دستوری نهادی به کار رفته است.
این ناشناس به دیدن شما هم آمده است؟
مثال پنجم برای صفت جانشین اسم
در مثال زیر، منظور از «رسیده» و «نرسیده»، «میوه‌های رسیده» و «میوه‌های نرسیده» است. این صفت‌ها در واقع جانشین اسم «میوه» شدهاند و به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار رفته‌اند.
مشاهده می‌کنید که «رسیده» و «نرسیده» با نشانه جمع «ها» آمده‌اند و در جایگاه مفعول جمله قرار گرفته‌اند.
از بین میوه‌ها این باغ، رسیده‌ها و نرسیده‌ها را از هم جدا کنید.
مثال ششم برای صفت جانشین اسم
در جمله زیر، صفت «قدبلند» به‌جای اسم «فرد، شخص و...» آمده است. این صفتِ جانشین اسم با نشانه جمع «ها» و با نقش دستوری نهادی به کار رفته است.
قدبلندها همگی روی نیمکت‌های آخر بنشینند.
مثال هفتم برای صفت جانشین اسم
در این مثال، منظور از صفت «خوش‌بین»، «انسان و شخص خوش‌بین» است. این صفت توانسته جانشین اسم «انسان و شخص» شود. در عین حال، هم نشانه جمع «ها» را بپذیرد و هم با نقش دستوری اضافی به کار برود.
به نظر می‌رسد همیشه اتفاقات خوب به سراغ خوش‌بین‌ها می‌آیند.
مثال هشتم برای صفت جانشین اسم
در این بیت، حافظ از صفت‌های «بستگان» و «رستگاران» به‌جای «انسان‌های بسته» و «انسان‌های رستگار» استفاده کرده است. این صفت‌های جانشین اسم، با نشانه جمع «ان» به کار رفته‌اند.
«بستگان» به‌عنوان نهاد جمله و «رستگاران» هم در جایگاه مسند جمله قرار گرفته است.
خلاص حافظ از آن زلف تابدار مباد
که بستگان کمند تو رستگارانند
(حافظ)
مثال نهم برای صفت جانشین اسم
در این مثال، صفت «بی‌خبران» جانشین «انسان‌های بی‌خبر» شده است. این صفت نشانه جمع «ان» را پذیرفته و به‌عنوان نهاد جمله به کار رفته است.
در نظربازیِ ما بی‌خبران حیرانند
من چُنینم که نمودم دگر ایشان دانند
(حافظ)
مثال دهم برای صفت جانشین اسم
در مثال زیر، شاعر به‌جای «انسان سیه‌چشم» تنها از صفت «سیه‌چشم» استفاده کرده و در حقیقت، این صفت را به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار برده است.
این صفت با نشانه نکره «ی» آمده و در جایگاه نهاد جمله به کار رفته است.
سیه‌چشمی، به کار عشق استاد
به من درس محبت یاد می‌داد
(فریدون مشیری)
در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس نیز صفت‌ها و کاربرد آن‌ها با مثال آموزش داده شده است.
یادگیری گروه های اسمی با آموزش های فرادرس
همان‌طور که اسم‌ها به‌عنوان هسته و وابسته در گروه‌های اسمی به کار می‌روند، صفت‌های جانشین اسم نیز می‌توانند در جایگاه هسته و وابسته گروه‌های اسمی به کار بروند. به همین خاطر، در صورتی که بخواهید کاربرد صفت‌های جانشین اسم را به‌طور کامل یاد بگیرید، لازم است گروه‌های اسمی و ساختار آن‌ها را به‌خوبی بشناسید.
با مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس می‌توانید گروه‌های اسمی و ساختار آن‌ها را بیاموزید.
- فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
چنانچه بخواهید علاوه‌بر گروه‌های اسمی، سایر مباحث دستور زبان و ادبیات فارسی را هم یاد بگیرید، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
انواع صفت ها در زبان فارسی
در بخش‌های قبلی توضیح دادیم که برخی از انواع صفت‌ها می‌توانند در جایگاه اسم‌ها قرار بگیرند و به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار بروند. در این بخش، ضمن معرفی انواع صفت‌ها نشان می‌دهیم که چه صفت‌هایی می‌توانند جایگزین اسم‌ها شوند.
البته در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز انواع صفت‌ها بررسی و آموزش داده شدهاند. با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
انواع صفت‌های زبان فارسی عبارتند از:
- صفت بیانی (صفت فاعلی، صفت مفعولی، صفت نسبی، صفت لیاقت و...)
- صفت اشاره
- صفت مبهم
- صفت پرسشی
- صفت تعجبی
- صفت شمارشی
تمامی این صفت‌ها می‌توانند به‌جای اسم‌ها قرار بگیرند. البته به یاد داشته باشید اگر صفت‌های اشاره، صفت‌های مبهم، صفت‌های پرسشی و صفت‌های تعجبی جانشین اسم‌ها شوند، صفت جانشین اسم نیستند. بلکه «ضمیر اشاره»، «ضمیر مبهم»، «ضمیر پرسشی» و «ضمیر تعجبی» نامیده می‌شوند.
چنانچه صفت‌های بیانی و صفت‌های شمارشی به‌جای اسم‌ها قرار بگیرند، در آن صورت، صفت جانشین اسم نامیده می‌شوند.
انواع صفت‌های فارسی و ساختار آن‌ها در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌دقت آموزش داده شده است.
صفت جانشین اسم در گروه اسمی
در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که صفت‌ها می‌توانند جانشین اسم‌ها شوند و نقش‌های دستوری آن‌ها را بپذیرند. همین نکته در مورد گروه‌های اسمی و اجزای آن‌ها هم صدق می‌کند. معمولاً هسته گروه‌های اسمی از نوع اسم است. با این حال، در برخی مواقع، صفت‌های جانشین اسم هم می‌توانند به‌عنوان هسته گروه اسمی به کار بروند.
در این حالت، صفت‌های جانشین اسم درست مانند اسم‌ها می‌توانند انواع وابسته‌های پیشین و پسین را هم بگیرند. وابسته‌های پیشین قبل از هسته می‌آیند اما وابسته‌های پسین بعد از هسته قرار می‌گیرند.
با توجه به مثال زیر این نکته را بهتر درک می‌کنید.
در این مثال، «باهوش» جانشین اسم «دانش‌آموز» شده و به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار رفته است. این صفت همچنین هسته گروه اسمی زیر است که با وابسته‌های پیشین «این» و «دو» آمده است. «ها» و «کلاس» نیز وابسته‌های پسین آن هستند.
این دو باهوش‌هایِ کلاس
توجه داشته باشید که صفت‌های جانشین اسم علاوه‌بر اینکه می‌توانند به‌عنوان هسته گروه اسمی به کار بروند، به‌عنوان وابسته گروه‌های اسمی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مثلاً در گروه اسمی زیر، صفت «زرنگ» به‌عنوان صفت جانشین اسم آمده و در جایگاه مضاف‌الیه اسم «هوش» قرار گرفته است.
هوشِ زرنگ‌های کلاس
می‌دانیم که صفت‌ها معمولاً در جایگاه مضاف‌الیه قرار نمی‌گیرند اما اگر جانشین اسم باشند، می‌توانند به اسم‌های دیگر اضافه شده و در نقش مضاف‌الیه به کار بروند.
مضاف‌الیه‌ها و کاربرد آن در فیلم آموزش رایگان مضاف‌الیه در فارسی فرادرس آموزش داده شدهاند.
سؤالات متداول
در مطلب پیش رو به این سؤال پاسخ دادیم که صفت جانشین اسم چیست و چه کاربردی دارد. در این بخش، به برخی از سؤالات متداول در مورد این مبحث اشاره کرده و برخی از نکته‌های تکمیلی را در مورد این نوع از صفت‌ها آموزش می‌دهیم.
آیا صفت‌ها همیشه می‌توانند نشانه‌های اسم را بگیرند؟
خیر، صفت‌ها فقط زمانی که جانشین اسم بشوند و به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار بروند، می‌توانند با نشانه‌های اسم به کار بروند.
آیا صفت‌های ساده، مشتق، مرکب و مشتق‌مرکب می‌توانند به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار بروند؟
بله، انواع صفت‌های ساده، مشتق یا وندی، صفت‌های مرکب و مشتق‌مرکب یا وندی مرکب می‌توانند به‌عنوان صفت جانشین اسم مورد استفاده قرار بگیرند.
تمرین صفت جانشین اسم
در بخش‌های قبلی یاد گرفتید که صفت جانشین اسم چیست و با کاربردهای آن نیز آشنا شدید. در این بخش، برای اینکه کارکرد صفت‌های جانشین اسم را بهتر یاد بگیرید، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای را ارائه می‌کنیم.
برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را بادقت مطالعه کنید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای اینکه از درست بودن پاسخ‌هایتان مطمئن شوید، تنها لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.
بعد از اینکه به تمامی سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- در کدام گزینه از صفت جانشین اسم استفاده شده است؟
این دارو برای لاغرها مناسب نیست.
داروها را باید در جای سرد و خنک نگه دارید.
داروخانه داروها را صحیح و سالم تحویل داد.
داروهای ضروری را می‌توانیم از این داروخانه بگیریم.
۲- کدام گزینه در مورد صفت‌های جانشین اسم درست است؟
معمولاً پس از اسم‌ها می‌آیند.
هرگز نشانه جمع نمی‌گیرند.
گاهی با صفت‌های اشاره می‌آیند.
همیشه وابسته گروه اسمی هستند.
۳- صفت جانشین اسم را در جمله زیر مشخص کنید.
در این بخش از برنامه، هنرمندان برتر را معرفی می‌کنیم.
برتر
این
هنرمندان
برنامه
۴- کدام نوع از صفت‌ها می‌توانند جانشین اسم‌ها شوند؟
صفت‌های بیانی
صفت‌های پرسشی
صفت‌های تعجبی
صفت‌های مبهم
۵- نقش دستوری صفت جانشین اسم در جمله زیر چیست؟
گاهی باید ادب را از بی‌ادبان آموخت.
نهادی
اضافه‌ای
ندایی
متممی
۶- صفت جانشین اسم در جمله زیر با کدام نشانه اسم به کار رفته است؟
باید از بزرگان فامیل برای شرکت در مراسم دعوت کنیم.
صفت اشاره
نشانه جمع
نشانه نکره
مضاف‌الیه
۷- در جمله زیر، کدام صفت جانشین اسم شده است؟
بعد از درگیری‌های بسیار، سرانجام ریش‌سفیدها تصمیم عاقلانه‌ای گرفتند و آن را به رؤسای قبایل اعلام کردند.
بسیار
عاقلانه
ریش‌سفید
آن
۸- در کدام گزینه، صفت جانشین اسم به‌عنوان هسته آمده است؟
سرخپوستان قاره آمریکا
اهالیِ سرخپوست قاره آمریکا
قبایل سرخپوستان آمریکا
قبایل بومیان سرخپوست آمریکا
۹- کدام صفت نمی‌تواند به‌عنوان صفت جانشین اسم به کار برود؟
صفت لیاقت
صفت اشاره
صفت نسبت
صفت فاعلی
۱۰- صفت‌های جانشین اسم با کدام نقش دستوری به کار نمی‌روند؟
نهادی
مفعولی
فعلی
مضاف‌الیهی
جمع بندی
اینکه صفت جانشین اسم چیست و چه کاربردهایی دارد، موضوع اصلی این مطلب از مجله فرادرس به شمار می‌رود. در این مطلب نشان دادیم که صفت‌های جانشین اسم چگونه جایگزین اسم‌ها می‌شوند و مشخصه‌های اصلی اسم‌ها را می‌گیرند. همچنین با مثال‌های متنوع، کاربرد این نوع از صفت‌ها را بررسی کردیم. در پایان، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای را در اختیار مخاطبان قرار دادیم تا سطح یادگیری خود را در مورد این مبحث ارزیابی کنند.
