شکست نور — به زبان ساده

۱۷۷۴۸ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۲۹ شهریور ۱۴۰۲
زمان مطالعه: ۵ دقیقه
شکست نور — به زبان ساده

شکست نور را می‌توان به سادگی در زندگی روزمره مشاهده کرد. به عنوان مثال، یک کاسه را از آب پر کرده و مدادی را داخل آب قرار دهید به طوری که قسمتی از مداد در دست شما باشد. حال از بیرون به مداد داخل آب نگاه کنید، چیزی که می‌بینید این است که مداد شما در داخل آب خم و اندازه آن بزرگتر شده است. این پدیده همان چیزی است که در فیزیک به عنوان شکست نور شناخته می‌شود. در این مطلب از مجله فرادرس علت و شرایط شکست نور را بررسی می‌کنیم.

مدادی در لیوان آب - شکست نور
شکل ۱: شکست نور سبب می‌شود تا مداد کج و بزرگتر به نظر برسد.

شکست نور و علت آن چیست؟

زمانی که نور از یک محیط با چگالی کمتر به محیطی با چگالی بیشتر یا بالعکس وارد می‌شود، پرتو نور نمی‌تواند سرعت خود را حفظ کند و این موضوع سبب می‌شود پرتو نور شکسته شود. در حقیقت، شکست نور به معنی خم شدن پرتو نور است. از این ویژگی نور در ساخت عینک، عدسی یا لنز و منشور استفاده می‌شود. پدیده رنگین کمان نیز به دلیل شکست نور اتفاق می‌افتد. این پدیده به قدری مهم است که عدم وجود آن منجر به ناتوانی ما در دیدن اجسام می‌شود، زیرا به علت شکست نور، پرتو نوری در شبکیه متمرکز شده و اجسام دیده می‌شوند.

میزان خم شدگی یا شکست نور به دو موضوع بستگی دارد:

  • تغییرات سرعت: اگر جنس جسمی که نور به آن وارد می‌شود، سبب شود که میزان تغییرات سرعت نور بالا باشد، شکست یا خم‌شدگی نور بیشتر خواهد شد.
  • زاویه برخورد نور با جسم: هر چه نور تحت زاویه بزرگتری وارد فضای دوم شود، زاویه خم شدگی یا شکست نور بزرگتر خواهد بود. از طرف دیگر، اگر نور تحت زاویه $$90^{\circ}$$ وارد فضای دوم شود، سرعت آن تغییر کرده، ولی در جهت پرتو تغییری ایجاد نمی‌شود.
ضریب و زاویه شکست
شکل ۲: ضریب شکست محیط اول و دوم و همچنین زاویه ورودی و شکست در شکل نمایش داده شده است.

زاویه برخورد و شکست در شکل (۲) نمایش داده شده‌اند. خط‌چین فرضی در شکل (۲) به عنوان خط نُرمال یا عمود شناخته می‌شود.

ضریب شکست برای اجسام مختلف متفاوت است. در جدول (۱)، ضریب شکست و سرعت نور در هوا، آب، شیشه و الماس آورده شده است. همان طور که از جدول (۱) مشخص است، سرعت نور در هریک از عناصر مختلف برابر با $$\frac{c}{n}$$ بوده که $$n$$ ضریب شکست محیط است.

عنصرضریب شکستسرعت نور $$(\times 10^{6}\ \frac{m}{s})$$زاویه شکست، اگر زاویه ورودی از هوا $$20^{\circ}$$ باشد.
هوا۱٫۰۰۳۰۰۲۰
آب۱٫۳۳۲۲۶۱۴٫۹
شیشه۱٫۵۰۲۰۰13٫2
الماس۲٫۴۰۱۲۵8٫2

اگر نور وارد محیطی با ضریب شکست بالاتر از محیط اولیه شود (مثلاً از هوا وارد شیشه شود)، سرعت نور کاهش می‌یابد و به خط نرمال نزدیکتر می‌شود. اگر نور وارد هر محیطی با ضریب شکست کوچکتر از محیط اولیه شود (مثلاً از آب وارد هوا شود)، سرعت نور افزایش پیدا کرده و از خط نرمال دورتر می‌شود. این موضوع در شکل (۳)، نمایش داده شده است.

شکست نور در عبور از محیط چگال به رقیق و بالعکس
شکل ۳: زاویه شکست نور در عبور از محیط چگال به رقیق و بالعکس

فرمول و روابط شکست نور

بین ضریب شکست دو محیط و زاویه انحراف آن‌ها، که نور بین‌شان در حرکت است، رابطه‌ای وجود دارد که توسط قانون اسنل بیان می‌شود و داریم:

$$\large n_{1}\sin \theta_{1}=n_{2}\sin \theta_{2}$$

در شکل (۴)، $$\theta_{1}$$، $$\theta_{2}$$، $$n_{1}$$ و $$n_{2}$$ نمایش داده شده‌‌اند.

قانون اسنل
شکل ۴: قانون اسنل در عبور نور از دو محیط

همچنین می‌توان نشان داد که اگر نور بعد از خروج از محیط دوم وارد محیط سومی همانند محیط اول شود، با همان زاویه‌ای که برخورد کرده خارج می‌شود، به گونه‌ای که تصور می‌شود در راستای حرکت پرتو هیچ تغییری رخ نداده است. این موضوع در شکل (۵) نمایش داده شده است.

شکست نور در سه محیط متوالی
شکل ۵: اگر نور از محیط دوم عبور کرده و وارد محیطی مانند محیط اول شود، زاویه برخورد اولیه و شکست نهایی برابر خواهد بود.

مثال ۱: در عبور پرتو نوری از هوا به شیشه، اگر زاویه برخورد با خط افق $$30^{\circ}$$ بوده و ضرایب شکست در هوا و شیشه به ترتیب ۱٫۰۰ و ۱٫۵۲ باشند، زاویه شکست پرتو در محیط دوم با خط افق چه قدر است؟

حل: حل مسائل مربوط به شکست نور بسیار ساده است. تنها نکته این است که در سوال دقت کنید چه زاویه‌ای داده شده است. در رابطه اسنل، زاویه‌های پرتو نوری با خط نرمال در معادله قرار می‌گیرد، ولی در این مسئله زاویه با خط افق داده شده است. در نتیجه زاویه ورودی با خط نرمال برابر با $$90-30=60^{\circ}$$ است. با قرار دادن مقادیر مسئله در قانون اسنل، می‌توان نوشت:

$$\large 1\times\sin (60)=1.52\times\sin \theta_{2}$$

بدین ترتیب $$\theta_{2}=34.7\approx35^{\circ}$$ است. چون در مسئله زاویه با خط افق بردار خروجی خواسته شده، داریم:

$$\acute{\theta}_{2}=90-35=55^{\circ}$$

بازتاب و شکست نور

برای هر محیطی، در یک زاویه مشخص، نور به سمت داخل محیط ابتدایی بازمی‌گردد. در این حالت، پدیده بازتاب رخ می‌دهد. برای محاسبه زاویه حدی شکست در هر محیط از رابطه زیر استفاده می‌کنیم:

$$\large n_{1}\sin(\theta_{crit}) = n_{2}$$

زیرا $$\theta_{2}$$ برابر با $$90^{\circ}$$ است و سینوس زاویه ۹۰ درجه، یک است.

بازتاب و زاویه حدی شکست
شکل ۶: زاویه حدی شکست و بازتاب نور.

بدین ترتیب زاویه حدی برای شکست در هر محیطی به دست می‌آید که در این صورت برای زوایای برخورد بزرگتر از زاویه حدی، بازتاب رخ می‌دهد.

مثال ۲: اگر ضریب شکست نور در هوا ۱٫۰۰۳ و ضریب شکست در آب ۱٫۳۳۳ باشد، زاویه حدی برای آب چه‌قدر است؟

حل: با استفاده از قانون اسنل داریم:

$$\large n_{1}\sin \theta_{1}=n_{2}\sin \theta_{2}$$

در حالت حدی $$\theta_{2}$$ برابر با $$90^{\circ}$$ است و قانون اسنل به شکل زیر درمی‌آید:

$$\large n_{1}\sin(\theta_{crit}) = n_{2}$$

در نتیجه داریم:

$$\large\sin(\theta_{crit}) = \frac{n_{2}}{n_{1}}$$

بدین ترتیب $$\theta_{crit} = 48.8^{\circ}$$ به دست می‌آید.

شکست نور در عدسی

یک تکه شیشه یا هر ماده شفاف دیگری که دارای حداقل یک سطح خمیده باشد، لنز یا عدسی است. از لنزها برای تغییر جهت پرتوهای نوری که از آن‌ها عبور می‌کنند (تمرکز یا پراکندگی اشعه)، استفاده می‌شود.

یک لنز «محدب»، «کوژ» یا «همگرا» (Biconvex) که در شکل (۷) نشان داده شده، در وسط ضخیم‌تر از لبه‌ها است.

لنز همگرا
شکل ۷: در لنز محدب، لبه‌ها نازکتر از بدنه است و پرتو بعد از عبور از لنز همگرا می‌شود.

از این گونه لنزها برای ذره‌بین استفاده می‌شود. پرتوهای موازی نور پس از عبور از این عدسی در یک نقطه که به عنوان نقطه کانونی شناخته می‌شود، متمرکز می‌شوند.

لنز «مقعر»، «کاو» یا «واگرا» (Biconcave) که در شکل (۸) نمایش داده شده، در وسط از لبه ها نازکتر است. پرتوهای نوری پس از عبور از این لنزها واگرا می‌شوند.

لنز واگرا
شکل ۸: در لنز مقعر، لبه‌ها ضخیم‌تر از بدنه است و پرتو بعد از عبور از لنز واگرا می‌شود.

شکست نور در منشور

منشور و آزمایش معروف ایزاک نیوتن در فیزیک بسیار شناخته شده است. نیوتن در این آزمایش، از درخشش نور خورشید از طریق پنجره اتاق خود استفاده می‌کرد تا طیفی از رنگ‌ها را در طرف مقابل اتاق خود ایجاد کند.

این آزمایش نشان داد که نور سفید شامل تمام رنگ‌های رنگین‌کمان است. هفت رنگ با نام اختصاری "ROY G BIV" که به ترتیب معرف قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی، نیلی و بنفش هستند، بعد از شکست نور سفید مشاهده شدند.

همچنین نیوتن نشان داد كه هیچ یک از این رنگ‌ها قابلیت تبدیل شدن به رنگ‌های دیگر ایجاد شده از منشور را ندارند. او نشان داد که ترکیب دوباره این هفت‌ رنگ نور سفید را ایجاد می‌کند.

شکست نور توسط منشور

سوالی که مطرح می‌شود این است که چگونه نور سفید به هفت رنگ رنگین کمان تجزیه می‌شود و دلیل این اتفاق چیست؟ همان‌طور که می‌دانید نور یک موج الکترومغناطیسی است و نور قرمز طول موج بلندتری نسبت به نور بنفش دارد. در نتیجه ضریب شکست برای نور قرمز با بنفش کمی متفاوت است و سرعت پرتو بنفش کمی بیشتر از پرتو قرمز کم می‌شود. به این ترتیب زاویه شکست نور بنفش کمی از نور قرمز بیشتر خواهد بود. برای مثال، ضریب شکست نور قرمز در شیشه 1٫513 و ضریب شکست نور بنفش 1٫532 است. این اختلاف جزئی به اندازه‌ای است تا نور با طول موج کوتاهتر بیشتر خمش پیدا کند.

بر اساس رای ۶۹ نفر
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟
اگر بازخوردی درباره این مطلب دارید یا پرسشی دارید که بدون پاسخ مانده است، آن را از طریق بخش نظرات مطرح کنید.
منابع:
ScienceLearnMathsisFunUniversity of British ColombiaWIKIPEDIA
۱۲ دیدگاه برای «شکست نور — به زبان ساده»

سلام خانم دکتر
ممنون از مطالب ارزشمند و مفیدی که در مجله فرادرس بارگذاری میکنید
خواهشی داشتمامکان داره یک یا چندین سایت که کلیه قوانین فیزیک رو بصورت انیمیشن های جذاب ارائه نماید(سایت ایرانی یا ترجیحا خارجی باشد.)

مثال 2 مشکل دارد. ضریب شکست هوا و آب داده شده ولی زاویه حدی شیشه را میخواهد.

با سلام؛
بله، منظور مثال ۲ به دست آوردن زاویه حدی برای آب است. متن ویرایش و تصحیح شد.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس

الا ینی سرعت پرتو بنفش بیشتر از سرعت پرتو قرمزه؟:/ممنون میشم یکم راهنمایی کنید تو این قسمت?

همه محاسبات درست است اما علت شکست نور تغییر سرعت نور نیست
متاسفانه در این ساختار فیزیک بخاطر اینکه توجیهی برای این علت پیدا نکرده اند رو آوردند به دلایب واهی
مگر تغییر سرعت الزاما موجب تغییر جهت هم میشود؟طبق کدام منطق و استدلال فیزیکی؟

سلام ، یه اصل تو فیزیک هست به اسم اصل فرما ، تو نورشناسی خلاصش این میشه که اگر نور از یه نقطه به نقطه دیگه رفته حتما این فرایند رو در کوتاه ترین زمان انجام داده و از این طریق میشه فرمول شکست نور رو ثابت کرد که نسبتا طولانیه

سلام
یه سوال داشتم ممنون راهنمایی کنین
همه ما این تجربه رو داشتیم که با عدسی نور افتاب رو متمرکز کنیم ومثلا کاغذ رو آتیش بزنیم
اگه عدسی ثابت باشه با تعقیر جهت آفتاب تنظیم عدسی بهم میخوره حالا سوال من اینه که اگه عدسی ثابت باشه راه حلی هست که با تعقیر جهت آفتاب بشه تمرکز عدسی روی یک نقطه رو ثابت نگه داشت
ممنون از لطف شما

سلام و روز شما به خیر؛

بله تفاوتی ندارد که عدسی را تغییر مکان می‌دهید یا منبع نور را جابه‌جا کنید، هدف این است که پرتوهای نوری در یک نقطه متمرکز شوند. فقط دقت کنید تنها تغییر زاویه تابش نور به عدسی کافی نیست بلکه باید مکان منبع نور نسبت به عدسی نیز به گونه‌ای جابه‌جا شود تا پرتوهای نوری در یک نقطه متمرکز شوند. به شما خواند مطلب کانون عدسی را در مجله فرادرس پیشنهاد می‌کنیم.

از اینکه با مجله فرادرس همراه هستید خرسندیم.

شکست نور باعث ایجاد دو پدیده می شود
یکیش که رنگین کمانه اون یکی چیه؟

می‌بخشید یک سوال داشتم در کتاب درسی ما اینگونه آمده
{یک تیغه شیشه ای داریم با لیز به صورت عمود بر آن نور می‌تابانیم نور به صورت مستقیم از آن عبو می‌کند (نور شکسته نمی‌شود) اما وقتی تیغه شیشه ای را کمی کج میکنیم نور شکسته می‌شود}
خب لیز که همونه، تیغه شیشه ای هم که همونه پس چرا در حالت اول نور نمی‌‌شکند و در حال دوم میشکند

سلام وقت بخیر؛
چرا نوری که با زاویه ۹۰ درجه وارد آب میشه نمیکنه و فقط سرعتش کم میشه؟

سلام و روز شما به خیر؛

اگر به رابطه اسنل دقت کنید زاویه برخورد نور با سطح در نتیجه شکست یا عدم شکست نور تاثیر می‌گذارد. با کج کردن تیغه شیشه‌ای زاویه برخورد تغییر می‌کند و این در نتیجه نهایی شکسته شدن نور تاثیر می‌گذارد.

از اینکه با مجله فرادرس همراه هستید خرسندیم.

نظر شما چیست؟

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *