فرادرسجمله مرکب چیست؟ – توضیح ساختار و نحوه تشخیص با مثال و تمرین
جمله‌های مستقل که یک معنا و مفهوم کامل را به مخاطب خود منتقل می‌کنند، یا ساده هستند یا مرکب. در ساختار جمله ساده، یک فعل و در ساختار جمله مرکب بیش از یک فعل وجود دارد. برای مثال جمله «مینا می‌آید.» جمله ساده و جمله «اگر دختر خوبی باشی مینا می‌آید.» جمله‌ای مرکب است. جمله‌های مرکب از یک جمله هسته (پایه) و یک یا چند جمله وابسته (پیرو) تشکیل می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم که جمله مرکب چیست و چگونه جمله‌های پایه و پیرو را تشخیص دهیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.
جمله مرکب چیست؟
جمله مرکب یا غیر ساده جمله‌ای مستقل است که در ساختارش بیش از یک فعل وجود داشته باشد. جمله‌هایی که برای کامل شدن معنای خود به اجزایی جز اجزای موجود در خودشان نیاز نداشته باشند، جمله مستقل هستند. برخی از این جمله‌های مستقل، برای انتقال مفهوم خود فقط به یک فعل نیاز دارند اما برخی از جمله‌های مستقل نیز برای کامل شدن معنایشان به بیش از یک فعل احتیاج دارند. به جمله‌های دسته اول مانند «او رفت.»، جمله ساده و به جمله‌های دسته دوم مانند «او رفت که نان بخرد.»، جمله مرکب می‌گوییم. در جمله‌های مرکب، یکی از جمله‌ها پایه یا هسته است و دیگر جمله‌ها، پیرو یا وابسته به آن هستند. در مثالی که زدیم، جمله «او رفت.» پایه و جمله «نان بخرد.» پیرو آن است.
برای یادگیری بهتر جمله‌های مرکب و تشخیص جمله‌های پایه و پیرو، پیشنهاد می‌کنیم که فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال جمله مرکب
در جدول زیر، چند نمونه از جمله‌های مرکب را آورده‌ایم و جمله‌های موجود در آن‌ها را جدا کرده‌ایم.
| مثال جمله مرکب | تفکیک جمله‌ها |
| خواهر بیا که زودتر برویم. | خواهر بیا. |
| که زودتر برویم. | |
| تا علی نرسیده است، ماجرای دیروز را بگو. | تا علی نرسیده است. |
| ماجرای دیروز را بگو. | |
| اگر ما را نبینند مشکلی پیش نخواهد آمد. | اگر ما را نبینند. |
| مشکلی پیش نخواهد آمد. | |
| چون هوا سرد است باید لباس‌های گرم بپوشیم. | چون هوا سرد است. |
| باید لباس‌های گرم بپوشیم. |
نکته: جمله‌های ساده با همان یک فعل، یک معنای کامل را به ما منتقل می‌کنند اما جمله‌های موجود در جمله‌های مرکب، به تنهایی معنای کامل آن جمله را بیان نمی‌کنند و برای ایجاد مفهومی که جمله می‌خواهد بیان کند، به همه جمله‌ها و فعل‌های موجود در آن‌ها نیاز است.
تفاوت جمله ساده و جمله مرکب
همانطور که در بخش قبلی گفتیم، جمله‌های ساده برای انتقال مفهوم خود فقط به یک فعل احتیاج دارند و تفاوت جمله ساده با مرکب نیز در همین مورد است. در جدول زیر، می‌توانید مقایسه بین جمله‌های ساده با جمله های‌مرکب را ببینید.
| جمله ساده | جمله مرکب |
| بیا اینجا. | بیا اینجا تا برویم خرید. |
| باید عجله کنیم. | باید عجله کنیم که به مراسم برسیم. |
| مادرم گریه کرد. | وقتی که به خانه رسیدم، مادرم گریه کرد. |
| آن اسب را ببینید. | اگر آن اسب را ببینید، متوجه زیبایی آن خواهید شد. |
نکته: به حروف ربطی مانند «تا، که، اگر» که در جمله‌های مرکب جدول بالا وجود دارند، پیوندهای وابسته‌ساز می‌گوییم. این پیوندها بین جمله‌های موجود در جمله مرکب قرار می‌گیرند و جمله پیرو را به جمله پایه (هسته)، وابسته می‌کنند و به این ترتیب، یک جمله مرکب ساخته می‌شود.
یادگیری جمله مرکب در فارسی دهم
تا اینجا یاد گرفتیم جمله مرکب چیست اما جمله‌های ساده و مرکب یکی از دسته‌بندی‌های جمله‌ها هستند. برای مثال، جمله‌های فارسی از نظر مفهوم و نوع بیان محتوایشان به چهار نوع جملات خبری، جملات پرسشی، جملات عاطفی و جملات امری تقسیم می‌شوند. از طرف دیگر، هرکدام از جمله‌های ساده یا مرکب از اجزای خاصی تشکیل شده‌اند که یا اسم و گروهی اسمی یا نوعی از صفت یا نوعی قید یا نوعی فعل هستند. هرکدام از این انواع کلمه‌ها نیز قواعد دستوری خاص خود را دارند و در جمله‌های متفاوت، نقش‌های دستوری می‌پذیرند. پس برای یادگیری درست جمله‌های فارسی و انواع آن‌ها باید تمام این مباحث را نیز یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فارسی فرادرس را آورده‌ایم تا یادگیری این مطالب را برای شما آسان کنند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مفعول فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
همچنین برای دستیابی به آموزش‌های مرتبط با تمام مباحث در فارسی در دوره متوسطه، پیشنهاد می‌کنیم که از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
جمله پایه و جمله پیرو
هر جمله مرکبی از یک جمله هسته یا پایه و یک یا چند جمله وابسته یا پیرو تشکیل شده است. جمله هسته، مفهوم اصلی جمله مرکب را در بر دارد و در واقع، هدف اصلی از بیان جمله مرکب، انتقال جمله پایه است. جمله‌های پیرو که معمولاً همراه با حروف ربط وابسته‌ساز به کار می‌روند، وابسته به جمله‌های پایه هستند و برای کامل کردن معنای آن‌ها در جمله‌های مرکب قرار می‌گیرند. در این بخش به‌طور کامل بررسی می‌کنیم که جمله‌های پایه و پیرو چه هستند و چگونه می‌توانیم آن‌ها را تشخیص دهیم.
برای یادگیری بیشتر درباره جمله مرکب و جمله‌های پایه و پیرو، می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول جمله پایه و جمله پیرو
در جدول زیر، جمله پایه و پیروی یک جمله مرکب نمونه را مشخص کرده‌ایم تا با این دو نوع جمله موجود در جمله‌های مرکب، بهتر آشنا شوید.
سهراب را ندیدم چون تا دیروقت سر کار بود.
| جمله پایه | جمله پیرو |
| سهراب را ندیدم. | چون (سهراب) تا دیروقت سرکار بود. |
نکته: فعل جمله‌های پیرو یا وابسته را می‌توانیم به صورت مصدری یا نوعی صفت، در بیاوریم. یعنی می‌توانیم جمله مرکب بالا را به‌صورت «به علت تا دیروقت سرکار بودن سهراب، او را ندیدم.» بنویسیم که فعل «بود» تبدیل به مصدر «بودن» شده است.
جمله پایه یا هسته
جمله‌های پایه یا هسته، مفهوم اصلی جمله‌های مرکب را در بردارند. یعنی جمله‌های مرکب به کار می‌روند تا مفهوم جمله پایه را بیان کنند. برای مثال در جمله «اگر به موقع برسی، می‌توانی نمایش را ببینی.» جمله‌ای که اهمیت بیشتری دارد و جمله مرکب برای بیان آن، ساخته شده است، جمله «می‌توانی نمایش را ببینی.» است و جمله «اگر به موقع برسی» شرایط محقق شدن جمله پایه را بیان می‌کند و جمله پیرو است. در مثال‌های این بخش، جمله پایه را در جمله‌های مرکب نمونه پیدا می‌کنیم.
مثال ۱
در جدول این بخش، جمله‌های پایه و پیرو ضرب المثل زیر را مشخص کرده‌ایم. پس مفهوم اصلی جمله مرکب زیر، «حلوا ساختن از غوره» است و «صبر کردن» از شرایط تحقق این اتفاق است.
چون صبر کنی ز غوره حلوا سازی.
| جمله پایه | جمله پیرو |
| ز غوره حلوا سازی. | چون صبر کنی. |
نکته: برخی اوقات در جمله‌های پایه و پیرو، فعل شرط و جواب شرط وجود دارد. برای مثال در همین جمله «چون صبر کنی ز غوره حلوا سازی»، فعل «صبرکنی» فعل شرط و فعل «سازی» جواب شرط است. یعنی اگر فعل شرط محقق بشود، فعل جواب شرط نیز محقق می‌شود.
مثال ۲
در این بخش نیز، جمله‌های پایه و پیرو را در بیتی از عطار مشخص کرده‌ایم. پس مفهوم اصلی این بیت و جمله پایه آن، این است که «اتفاقات بد زیادی برای من رخ نمی‌داد.» و «عاجز نبودن دل» شرط تحقق این مفهوم است.
اگر دل این چنین عاجز نبودی
مرا چندین بلا هرگز نبودی
(عطار)
| جمله پایه | جمله پیرو |
| مرا چندین بلا هرگز نبودی. | اگر دل این‌چنین عاجز نبودی. |
مثال ۳
در این بخش نیز، جمله مرکب موجود در مصرع اول بیت زیر را از لحاظ پایه و پیرو بودن بررسی کرده‌ایم. جمله پایه و مفهوم اصلی این بیت، «ترک کردن جان» است و «آمدن معشوق (جانان)» نیز از نتایج اتفاق افتادن آن است.
ترک جان کن تا بیاید با تو جانان در میان
هر دو نتوانی گرفتن جان و جانان در کنار
(سیف فرغانی)
| جمله پایه | جمله پیرو |
| ترک جان کن. | تا بیاید با تو جانان در میان. |
جمله پیرو یا وابسته
جمله‌های پیرو یا وابسته، جزئی از جمله مرکب هستند که پیام و محتوای اصلی جمله را بیان نمی‌کنند بلکه برای بیان مفاهیمی مانند علت و شرط و زمان و حالت انجام شدن یا واقع شدن جمله پایه، به کار می‌روند. برای مثال جمله «خوب درس خواندی.» در جمله مرکب «خوب درس خواندی که موفق شدی.» به عنوان علت واقع شدن جمله پایه «موفق شدی.» به کار رفته است پس جمله پیروِ این جمله مرکب است. در ابتدای جمله‌های پیرو یا وابسته معمولا حروف ربط پیوندساز مانند «که»، «تا»، «اگر»، «درصورتی» و... وجود دارد. در این بخش، با چندین مثال، جمله‌های پیرو یا وابسته را در جمله‌های مرکب بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در این بخش، جمله پیرو و پایه مثال زیر را مشخص کرده‌ایم. یعنی «زمانی‌که به خانه برسی» زمان وقوع جمله پایه «من نیز آنجا خواهم بود.» است. یعنی زمان بودن من در خانه، هنگامی است که تو به خانه برسی.
زمانی‌که به خانه برسی، من نیز آنجا خواهم بود.
| جمله پایه | جمله پیرو |
| من نیز آنجا خواهم بود. | زمانی‌که به خانه برسی. |
مثال ۲
در این بخش نیز، شرط وقوع جمله پایه «به غیر از خوبی لیلی نبینی.»، جمله پیرو «اگر در دیده مجنون نشینی.» است. یعنی در صورتی غیر از خوبی لیلی را نمی‌بینی که در جایگاه مجنون قرار بگیری.
اگر در دیده مجنون نشینی
به غیر از خوبی لیلی نبینی
(وحشی بافقی)
| جمله پایه | جمله پیرو |
| به غیر از خوبی لیلی نبینی. | اگر در دیده مجنون نشینی. |
مثال ۳
در بیت زیر، علت انجام عمل «آوردن آفتاب طلعت شاه جهان»، «سوزاندنِ آفتاب چرخ از آتش رشک» است. پس اولین جمله این بیت، جمله پیرو یا وابسته و دومین جمله آن، پایه یا هسته است.
تا بسوزم زآتشِ رشک، آفتابِ چرخ را
آفتاب طلعت شاه جهان آورده‌ام
(نشاط اصفهانی)
| جمله پایه | جمله پیرو |
| آفتاب طلعت شاه جهان آورده‌ام. | تا بسوزم زآتشِ رشک، آفتابِ چرخ را. |
تشخیص جمله پایه و جمله پیرو
تا اینجا یاد گرفتیم جمله مرکب چیست و جمله‌های پایه و پیرو را نیز با مثال‌های مختلفی بررسی کردیم. در این بخش، به معرفی راه‌های موجود برای تشخیص جمله‌های پایه و پیرو در جمله مرکب می‌پردازیم تا در شناسایی این جمله‌ها از یکدیگر، دچار مشکل و اشتباه نشوید. در فهرست زیر، راه‌های تشخیص جمله پایه و پیرو از هم را آورده‌ایم.
- بررسی محتوای اصلی جمله
- بررسی حروف ربط پیوندساز
- بررسی قابل تبدیل بودن فعل جمله به مصدر یا صفت
- بررسی کامل و ناقص بودن معنای جمله
در ادامه، هرکدام از این روش‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم تا کاملا درک کنید که راه پیدا کردن جمله پایه و پیرو در جمله مرکب چیست. اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، مبحث جمله‌های مرکب را بهتر یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول روش تشخیص جمله پایه و پیرو
در جدول زیر، روش‌ها و گزینه‌هایی که برای تشخیص جمله پایه و پیرو وجود دارند را آورده‌ایم و این راه‌ها را روی یک جمله مرکب نمونه نیز پیاده کرده‌ایم. در ادامه، هرکدام از این روش‌ها را به‌طور جداگانه نیز بررسی می‌کنیم.
بچه اگر شاد باشد موفق خواهد شد.
| روش‌های تشخیص جمله پایه و پیرو | مثال |
| ۱. بیان‌کننده محتوای اصلی جمله: جمله پایه | «موفق خواهد شد.» مفهوم اصلی جمله است. |
| ۲. همراه بودن با حروف ربط پیوندساز: جمله پیرو | «اگر» در جمله «بچه اگر شاد باشد.» وجود دارد. |
| ۳. قابل تبدیل بودن فعل جمله به مصدر یا صفت: جمله پیرو | «بچهِ شاد موفق خواهد شد.» یا «بچه در صورت شاد بودن موفق خواهد شد.» |
| ۴. معمولاً معنای جمله پیرو، ناقص و معنای جمله پایه، کامل است. | «موفق خواهد شد»، معنای کامل و «بچه اگر شاد باشد.»، معنای ناقصی دارد. |
بررسی محتوای اصلی جمله
بار بیان محتوای اصلی جمله در جمله‌های مرکب، برعهده جمله پایه است و جمله‌های پیرو برای بیان علت، شرایط، زمان یا حالت محقق شدنِ جمله‌های پایه به کار می‌روند. در مثال زیر، محتوای اصلی جمله مرکب، «قیمت دانستن آب» است پس جمله پایه این جمله مرکب نیز «قیمت بداند آب را» است. معنی این مصرع این است که: «ماهی‌ای که بر خشکی بیفتد، قیمت آب را می‌داند.»
مقدار یار هم‌نفس چون من نداند هیچ‌کس
ماهی که بر خشک اوفتد قیمت بداند آب را
(سعدی)
| جمله پایه | جمله پیرو |
| قیمت بداند آب را. | ماهی که بر خشک اوفتد. |
نکته: حروف ربط پیوندساز همیشه بین جمله پایه و پیرو قرار نمی‌گیرند و ممکن است مانند مثال بالا، دو جمله پایه و پیرو در یک جمله مرکب، پشت سر هم قرار داشته باشند.
بررسی حروف ربط پیوندساز
حروف ربط پیوندساز مانند «که، تا، اگر، چنانچه، درصورتی‌که، زیرا، چون و...» در جمله پیرو وجود دارند. پس از این راه نیز می‌توانیم جمله پیرو را از جمله پایه تشخیص دهیم. البته ممکن است در برخی از جمله‌های مرکب، حروف پیوندساز، حذف شده باشند که در این صورت، برای تشخیص جمله پیرو و پایه باید از راه‌های دیگر استفاده کنیم.
آهو به دشت اگر بخورد قطره‌ای ازو
غرنده شیر گردد و نندیشد از پلنگ
(رودکی)
| جمله پایه | جمله پیرو |
| آهو به دشت اگر بخورد قطره‌ای ازو. | غرنده شیر گردد و نندیشد از پلنگ. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس به طور کامل درباره حرف و انواع حرف در زبان فارسی توضیح داده‌ایم:
بررسی قابل تبدیل بودن فعل جمله به مصدر یا صفت
فعل جمله‌های پیرو را می‌توانیم به صفت یا مصدر تبدیل کنیم و معنای جمله مرکب ما همچنان تغییری نکند اما فعل جمله‌های پایه یا هسته، قابل تبدیل شدن به صفت یا مصدر نیست. برای یادگیری کامل فعل‌های فارسی و انوع آن، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
نرگس اگر باادب باشد، جایزه می‌گیرد.
| جمله‌های پایه و پیرو | تبدیل فعل جمله به مصدر یا صفت |
| جمله پایه: جایزه می‌گیرد. | نرگس اگر باادب باشد، جایزه گرفتن. (این جمله کاملاً نادرست است.) |
| جمله پیرو: نرگس اگر باادب باشد. | نرگسِ باادب جایزه می‌گیرد. (این جمله کاملاً درست است.) |
بررسی کامل و ناقص بودن معنای جمله
معنای جمله‌های پیرو، کامل نیست و برای کامل شدنشان به جمله پایه نیاز دارند. برای مثال در جمله مرکب زیر، تا جمله پایه «بادت به دست باشد.» به جمله مرکب اضافه نشود، معنای جمله پیرو «اگر دل نهی به هیچ»، کامل نمی‌شود و اگر جمله پایه را از جمله مرکب حذف کنیم، معنای جمله ناقص می‌شود. یعنی همه ما بعد از شنیدن جمله «اگر دل نهی به هیچ» منتظر هستیم تا ادامه جمله نیز گفته شود تا متوجه شویم که اگر دل را به هیچ و پوچ ببندیم، چه اتفاقی خواهد افتاد.
بادت به دست باشد اگر دل نهی به هیچ
در معرضی که تخت سلیمان رَوَد به باد
(حافظ)
| جمله پایه | جمله پیرو |
| بادت به دست باشد. | اگر دل نهی به هیچ. |
تفاوت جمله های هم پایه با جمله مرکب
حالا که یاد گرفتیم جمله مرکب چیست و جمله‌های پیرو و پایه را نیز بررسی کردیم، در این بخش به بررسی تفاوت پیوندهای هم‌پایه‌ساز و وابسته‌ساز می‌پردازیم تا در شناسایی جمله‌های مرکب از جمله‌های ساده‌ای که با حروف هم‌پایه‌ساز به هم مرتبط شده‌اند، دچار اشتباه نشویم.
برای یادگیری بیشتر جمله‌های مرکب و شناسایی جمله‌های مرکب از جمله‌های همپایه، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول تفاوت جمله مرکب با جمله های هم پایه
در جدول زیر فقط برای آشنایی اولیه شما با تفاوت این دو نوع جمله با یکدیگر، با ارائه مثال‌هایی آن‌ها را با هم مقایسه کرده‌ایم اما در ادامه به طور مفصل به معرفی جمله‌های همپایه می‌پردازیم و بررسی می‌کنیم که تفاوت این جمله‌ها با جمله مرکب چیست.
| جمله مرکب | جمله‌های همپایه |
| تا مریم رسید، به سینما رفتیم. | مریم رسید و به سینما رفتیم. |
| نکته‌ها را نوشتم که یادم نرود. | نکته‌ها را نوشتم و از یاد نبردم. |
| اگر اینجا بودی حال من بهتر می‌شد. | اینجا هستی اما حال من بهتر نشده است. |
| طوری سخن نگو که باعث ناراحتی دیگران شوی. | سخن بگو ولی باعث ناراحتی دیگران نشو. |
جمله های هم پایه
جمله‌های همپایه، جمله‌های مستقلی هستند که با حروف هم‌پایه‌سازی مانند «و، اما، ولی، لیکن، هم، یا، گرچه، نه و...» به هم مرتبط شده‌اند اما هیچ‌کدام از آن‌ها جزئی از جمله دیگر یا یک جمله بزرگتر نیستند بلکه هرکدامشان، معنای کامل و مستقل خود را دارند و به همین دلیل با هم همپایه هستند. در واقع این جمله‌ها فقط به وسیله حروف ربط هم‌پایه‌ساز، به هم مربوط و متصل شده‌اند وگرنه هیچ اتصال معنایی و وابستگی بین آن‌ها وجود ندارد. در صورتی که در یک جمله مرکب، جمله پیرو به جمله پایه وابسته است و این دو جمله، معنای یکدیگر را کامل می‌کنند و هیچ‌کدامشان به تنهایی جمله مستقل نیستند بلکه با هم یک جمله مستقل را می‌سازند.
مثال جمله های هم پایه
در جدول زیر، جمله‌های موجود در مثال‌هایی از جمله‌های همپایه را از هم جدا کرده‌ایم. دقت کنید که هرکدام از جمله‌های سمت چپ جدول، به تنهایی یک جمله مستقل معنادار هستند.
| مثال جمله‌های همپایه | تفکیک جمله‌ها |
| به خانه رفتم و مادرم را بوسیدم. | به خانه رفتم. |
| مادرم را بوسیدم. | |
| «بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین» (حافظ) | بنشین بر لب جوی. |
| گذر عمر ببین. | |
| گرچه مردم مهربان هستند اما گاهی بد می‌شوند. | مردم مهربان هستند. |
| گاهی بد می‌شوند. | |
| پاییز شد اما هنوز باران نباریده است. | پاییز شد. |
| هنوز باران نباریده است. |
مقایسه جمله مرکب و جمله های هم پایه
در جمله‌های مرکب، جمله‌های پایه و پیرو با هم یک جمله مستقل را می‌سازند اما هرکدام از جمله‌های همپایه که با حروف هم‌پایه‌سازی چون «و، اما، یا و...» به هم مرتبط شده‌اند، یک جمله مستقل هستند. در این بخش سعی کرده‌ایم که با آوردن نمونه‌های بیشتری از جمله مرکب و جمله‌های همپایه و بررسی آن‌ها، بهتر درک کنید که تفاوت جمله‌های همپایه با جمله مرکب چیست.
مثال ۱
در جمله زیر هم جمله مرکب و هم جمله‌های هم‌پایه‌ساز وجود دارند. بیایید آن‌ها را با هم مقایسه کنیم.
اگر به خانه ما بیایی، من را خوشحال می‌کنی و بچه‌ها شاد می‌شوند.
| جمله‌های همپایه و مرکب | تفکیک جمله‌ها |
| جمله مرکب (یک جمله مستقل) | جمله پایه: من را خوشحال می‌کنی و بچه‌ها شاد می‌شوند. |
| جمله پیرو: اگر به خانه ما بیایی. | |
| جمله‌های همپایه (دو جمله مستقل) | یک جمله مستقل: من را خوشحال می‌کنی. |
| یک جمله مستقل: بچه‌ها شاد می‌شوند. |
مثال ۲
در بیت زیر نیز هم جمله‌های هم‌پایه‌ساز و هم جمله مرکب وجود دارند که آن‌ها را با هم بررسی می‌کنیم.
گرش ببینی و دست از ترنج بشناسی
روا بود که ملامت کنی زلیخا را
(سعدی)
| جمله‌های همپایه و مرکب | تفکیک جمله‌ها |
| جمله مرکب (یک جمله مستقل) | جمله پایه: روا بود که ملامت کنی زلیخا را. |
| جمله پیرو: گرش ببینی و دست از ترنج بشناسی. | |
| جمله‌های همپایه (دو جمله مستقل) | یک جمله مستقل: گرش ببینی. |
| یک جمله مستقل: دست از ترنج بشناسی. |
نمونه سؤال جمله مرکب
حالا که یاد گرفتیم جمله مرکب چیست، جمله پیرو و پایه چه هستند و روش تشخیصشان چیست، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار می‌توانید روی گزینه‌ای درست مورد نظر خود کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را می‌بینید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید که بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.
۱. در کدام گزینه جمله مرکب وجود دارد؟
سارا و ستاره به خانه مادربزرگشان رفتند.
برف‌هایی که روی زمین می‌نشستند، آب می‌شدند.
ما کتاب‌ها و مجله‌های پارسا را به کتابخانه اهدا کردیم.
دانشمندان زیادی را با خرافات محاکمه کرده‌اند.
۲. کدام گزینه نادرست است؟
جمله‌های مرکب، یک جمله مستقل محسوب می‌شوند.
جمله‌های مرکب از جمله‌های پایه و پیرو تشکیل شده‌اند.
جمله‌های مرکب از دو جمله پایه تشکیل شده‌اند.
جمله‌های ساده یک فعل دارند.
۳. در کدام گزینه جمله ساده وجود دارد؟
تا سختی نکشی قدر عافیت را نمی‌دانی.
بیا که حال ما را خوب ببینی.
آن‌ها اگر دست از لجبازی بر ندارند، پیشرفت نمی‌کنند.
به سمت خانه پسرعموی مادری من حرکت کردیم.
۴. جمله پایه را در این جمله مرکب، مشخص کنید. «اگر مفهوم آزادی ارزش خود را از دست ندهد، دنیای بهتری خواهیم داشت.»
دنیای بهتری خواهیم داشت.
ارزش خود را از دست ندهد.
مفهوم آزادی ارزش خود را از دست ندهد.
اگر مفهوم آزادی ارزش خود را از دست ندهد، دنیای بهتری خواهیم داشت.
۵. جمله پیرو این جمله مرکب در کدام گزینه درست آمده است؟ «دانشجویان این دانشگاه تا این‌همه درس را بخوانند، پیر می‌شوند.»
دانشجویان این دانشگاه تا این‌همه درس را بخوانند، پیر می‌شوند.
تا این‌همه درس را بخوانند.
دانشجویان این دانشگاه پیر می‌شوند.
پیر می‌شوند.
۶. کدام گزینه درست است؟
جمله پیرو، محتوای اصلی جمله مرکب را در بر گرفته است.
معمولا حروف ربط پیوندساز، در ساختار جمله پایه قرار دارند.
معمولاً معنای جمله پیرو به وجود جمله پایه بستگی دارد.
فعل جمله پایه را می‌توانیم به مصدر یا صفت تبدیل کنیم.
۷. جمله «تا بسوزی هم دل و هم جان ما» در بیت زیر، پایه است یا پیرو و معنای مستقل دارد یا خیر؟
آتشی از عشق خود در ما زدی
تا بسوزی هم دل و هم جان ما
(فیض کاشانی)
جمله پایه / معنای مستقل دارد.
جمله پیرو / معنای مستقل ندارد.
جمله پایه / معنای مستقل ندارد.
جمله پیرو / معنای مستقل دارد.
معنای این بیت: «برای سوزاندن دل و جان ما، آتشی از عشق خودت در دل ما زدی.»
۸. جمله پایه بیت زیر را مشخص کنید و بررسی کنید که اگر فعل این جمله را به مصدر تبدیل کنیم، جمله مرکب معنای درستی خواهد داشت؟
این چنین موسِمی عجب باشد
که ببندند میکده به شتاب
(حافظ)
که ببندند میکده به شتاب. / در صورتِ تبدیل فعل این جمله به مصدر، این بیت معنای درستی خواهد داشت.
که ببندند میکده به شتاب. / در صورتِ تبدیل فعل این جمله به مصدر، این بیت معنای درستی نخواهد داشت.
این چنین موسِمی عجب باشد. / در صورتِ تبدیل فعل این جمله به مصدر، این بیت معنای درستی خواهد داشت.
این چنین موسِمی عجب باشد. / در صورتِ تبدیل فعل این جمله به مصدر، این بیت معنای درستی نخواهد داشت.
۹. در این عبارت، جمله مرکب وجود دارد یا خیر؟ اگر این جمله مرکب نیست، چه نوع جمله‌ای است؟ «به مدرسه زمان کودکی خود رفتیم و خاطره‌های آن زمان را مرور کردیم.»
کل این عبارت، یک جمله مرکب است و از دو جمله پایه و پیرو تشکیل شده است.
خیر / هر دو جمله موجود در این عبارت، جمله پیرو یا وابسته هستند.
آری / در این عبارت دو جمله مرکب وجود دارد.
خیر / هرکدام از این جمله‌ها یک جمله مستقل هستند.
۱۰. در کدام گزینه، هیچ جمله‌های هم‌پایه‌ای وجود ندارند؟
به خانه رسیدیم و با هم صحبت کردیم اما به نتیجه نرسیدیم.
همینجا بمان تا با هم به مدرسه برویم.
اگر حالت بد بود و نتوانستی غذا بخوری، به من خبر بده.
تا آفتاب طلوع کند، داشتیم حرف می‌زدیم و می‌خندیدیم.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم که جمله مرکب چیست، جمله‌های پایه و پیرو چه هستند، چگونه می‌توانیم جمله پایه و پیرو را در جمله‌های مرکب تشخیص دهیم و تفاوت جمله مرکب با جمله‌های همپایه چیست. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
