کاربرد علائم نگارشی فارسی – به زبان ساده و با مثال

علائم نگارشی یا سجاوندی در زبان فارسی، علامت‌هایی مانند نقطه، ویرگول، گیومه، نقطه ویرگول، پرانتز، خط فاصله و... هستند که هرکدام از آن‌ها در موقعیت‌ها و جایگاه‌های خاصی از جمله استفاده می‌شوند. برای مثال، علامت سؤال ؟  فقط در پایان جمله‌های پرسشی به کار می‌رود و استفاده از آن در انتهای جمله‌های خبری یا عاطفی، نادرست است. در این مطلب از مجله فرادرس، کاربرد درست هرکدام از علائم نگارشی فارسی را یاد می‌گیریم و با اشتباهات رایج در کاربرد علامت‌های نگارشی نیز آشنا می‌شویم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.

کاربرد علائم نگارشی فارسی

کاربرد علائم نگارشی فارسی با یکدیگر متفاوت است و هرکدام از آن‌ها مانند ویرگول، پرانتز، خط فاصله، نقطه ویرگول، گیومه و... در موقعیت‌های خاصی استفاده می‌شوند. یعنی به کار بردن هرکدام از این علامت‌های نگارشی در موقعیتی غیر از جایگاه‌های تعیین‌شده برای آن‌ها، از نظر دستوری و از نظر ویراستاری و نگارشی نادرست است. برای مثال، تغییر جایگاه ویرگول در جمله‌های معروف «بخشش لازم نیست، اعدامش کنید.»و «بخشش، لازم نیست اعدامش کنید.» را به خاطر بیاورید.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری استفاده درست از علامت های نگارشی زبان فارسی، فیلم آموزش ویراستاری و مهارت‌های درست‌نویسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول کاربرد علائم نگارشی فارسی با مثال

در جدول زیر، پرکاربردترین علائم نگارشی را آورده‌ایم و مهم‌ترین کاربردهای هرکدام را نوشته‌ایم. همچنین برای هر علامت نگارشی، یک مثال نیز قرار داده‌ایم تا کاربرد آن‌ها را بهتر درک کنید.

تا اینجا به طور خلاصه با کاربرد علائم نگارشی فارسی آشنا شدیم. در ادامه مطلب، کاربردهای هر علامت نگارشی را با مثال توضیح می‌دهیم.

نحوه استفاده از علامت ویرگول

علامت نگارشی ویرگول یا درنگ‌نما ،  برای ایجاد مکث کوتاه در کلام استفاده می‌شود و موارد کاربرد درست آن را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• بین جمله‌های وابسته و هسته
• بین معطوف‌ها
• قبل و بعد از بدل
• جلوگیری از خوانش اشتباه
• بین واژه های تکراری
• جدا کردن قید و بخش‌های یک منبع

در ادامه هرکدام از موارد فهرست بالا را با مثال توضیح می‌دهیم.

بین جمله های وابسته و هسته

این علامت، بین عبارت‌ها و جمله‌های غیرمستقل که با هم در حکم یک جمله مستقل و کامل باشند به کار می‌رود. مثال زیر از دو جمله تشکیل شده که یکی از آن‌ها وابسته دیگری است بنابراین کل این دو جمله، یک جمله مستقل مرکب محسوب می‌شوند و به همین دلیل بین آن‌ها علامت ویرگول قرار گرفته است.

بین معطوف ها

وقتی تعداد معطوف‌های یک جمله بیش از یک عدد باشد، به جای واو عطف و در میان معطوف‌ها به کار می‌رود. معطوف واژه‌ای است که بعد از «واو» عطف و ویرگول قرار می‌گیرد و نقش دستوری کلمه قبل از واو و ویرگول را می‌پذیرد. مانند مثال زیر که در آن، هر سه واژه «میدان نقش جهان»، «کاخ عالی قاپو» و «کلیسای وانک» مضاف‌الیه اسم «دیدن» هستند.

قبل و بعد از بدل

بدل‌ها حاوی توضیحاتی درباره یکی از اجزای جمله مانند فاعل یا مفعول هستند. بدل می تواند واژه یا گروه واژگانی باشد و بین دو ویرگول قرار می‌گیرد. مانند مثال زیر که عبارت «شاعر و حماسه‌سرای بزرگ ایرانی»، بدلی است که درباره نهاد جمله (فردوسی) توضیح داده است.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بدل و  تشخیص آن، فیلم‌ آموزش رایگان بدل در زبان فارسی فرادرس را تماشا کنید.

جلوگیری از خوانش اشتباه

نبود ویرگول در دو موقعیت ممکن است باعث خوانش اشتباه خواننده شود. این دو موقعیت را در ادامه و با مثال توضیح داده‌ایم.

• در جایی که نبود مکث باعث اشتباه خواندن جمله توسط مخاطب می‌شود. مانند مثال زیر که نبودن ویرگول‌های موجود در آن، می‌تواند باعث سخت شدن خوانش این متن یا اشتباه خواندن آن شود.

• در جایی که نبود درنگ باعث شود که خواننده، عبارت را با کسره بخواند. برای مثال اگر در جمله پایین، ویرگول نگذاریم، ممکن است این جمله به صورت «این آدمِ خوب می‌تواند....» خوانده شود که در این صورت نقش دستوری واژه «خوب» از قید جمله به صفت برای اسم «آدم» تبدیل می‌شود.

برای ایجاد مکث بین واژه‌های تکراری

بین دو واژه تکرای که پشت سر هم قرار گرفته‌اند نیز از این علامت نگارشی استفاده می‌کنیم تا مکثی بین دو واژه ایجاد شود. مثال زیر را مشاهده کنید.

برای جدا کردن قید از بقیه جمله

برای جدا کردن قید از بقیه جمله، بعد از قید یا گروه قیدی، ویرگول می‌گذاریم. برای مثال، واژه «عصبانی» در جمله پایین، قید جمله است و پیش از آن ویرگول گذاشته‌ایم تا از فاعل جمله (مادر احمد) فاصله بگیرد.

جدا کردن بخش ها

برای جدا کردن بخش‌های مختلف یک منبع، مرجع یا یک نشانی از ویرگول استفاده می‌کنیم. در کادر زیر نمونه‌ای از نگارش یک منبع را آورده‌ایم.

فاصله گذاری ویرگول

ویرگول به کلمه قبل از خود می‌چسبد و بین آن و واژه بعدی یک فاصله قرار می‌گیرد.

نحوه استفاده از علامت نقطه

علامت نگارشی نقطه .  نشانه اتمام یک سخن و مکث طولانی دارد. در ادامه، موارد درست استفاده از آن را آورده‌ایم.

• انتهای جمله‌ها و شبه‌جمله‌های خبری
• بعد از شماره و حروف

در ادامه، این موارد و اشتباهات استفاده از نقطه را با مثال بررسی می‌کنیم. برای یادگیری جمله‌ها و افعال فارسی پیشنهاد می‌کنیم که فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

پایان انواعی از جمله ها

مهم‌ترین کاربرد نقطه در انتهای انواعی از جمله‌ها است که در ادامه، همه را با مثال توضیح می‌دهیم.

• در پایان جمله‌های خبری مستقل: جمله‌هایی که معنای کلی آن‌ها انجام شدن یا نشدن یک عمل خاص و واقع شدن یا نشدن یک حالت است، جله خبری محسوب می‌شوند و باید در انتهای آن‌ها نقطه بگذاریم. به مثال زیر توجه کنید.

• در پایان هرآنچه در حکم یک جمله کامل و مستقل است حتی اگر فعل نداشته باشد، نقطه می‌گذاریم. برای مثال، واژه «بله» در کادر زیر، پاسخی برای پرسش قبل از خود است اما معنای «بله آماده هستیم.» می‌دهد و در حکم یک جمله محسوب می‌شود پس باید در انتهای آن، نقطه بگذاریم.

• در پایان جمله‌های پرسشی غیرمستقیم هم باید علامت نقطه بگذاریم. برای مثال، جمله زیر یک جمله پرسشی غیرمستقیم است. یعنی مفهوم سؤالی دارد اما مفهوم اصلی این جمله، پرسشی نیست. مفهوم این جمله، چنین است: «کاش چگونگیِ بیشتر کتاب‌ خواندن را می‌دانستیم.»

نکته: وقتی دو یا چند جمله که هرکدام از آن‌ها دارای معنای کامل و مستقل هستند با واو ربط به هم مرتبط شوند، فقط در انتهای جمله آخر، نقطه قرار می‌گیرد. هیچ‌گاه نباید در این موقعیت هم از نقطه و هم از واو ربط استفاده کنیم. نمونه‌ای از حالت صحیح و ناصحیح این نکته را در جدول زیر آورده‌ایم.

بعد از شماره و حروف

از علامت نقطه بعد از حروف اختصاری و شماره‌ها نیز استفاده می‌کنیم که در ادامه هر دو مورد را با مثال توضیح داده‌ایم.

• بعد از حروفی که به‌عنوان نشانه یا علامت‌های اختصاری به کار رفته‌اند. در جدول زیر نمونه‌هایی از این حروف اختصاری را آورده‌ایم.

• بعد از شماره‌ها و حروف ابجد به‌عنوان فهرست: البته برای این کار از خط فاصله (-) و هلال (   نیز استفاده می‌کنیم.

موارد استفاده نادرست از نقطه

در فهرست زیر، موارد نادرست استفاده از علامت نقطه را آورده‌ایم.

• بعد از عنوان کتاب‌ها، مقاله‌ها و... نباید نقطه بگذاریم.
• نباید در انتهای تیترهای مقاله‌ها نقطه قرار بدهیم.

فاصله گذاری نقطه

بین نقطه و واژه قبل از آن فاصله‌ای وجود ندارد. اگر بعد از نقطه، مطلب ادامه پیدا کند بین نقطه و واژه بعدی یک فاصله قرار می‌گیرد. در مثال زیر به فاصله‌ها توجه کنید.

تا اینجا کاربرد علائم نگارشی فارسی مانند نقطه را بررسی کردیم و در ادامه به بررسی علامت‌های دیگر می‌پردازیم.

یادگیری کاربرد علائم نگارشی فارسی با فرادرس

یادگیری کاربرد علائم نگارشی فارسی، از دو جهت مهم است. اولین نکته این است که برای درست‌نویسی فارسی و ویراستاری درست یک مطلب باید علائم نگارشی را در جایگاه صحیح آن‌ها به کار ببریم. نکته دوم این است که علامت‌های نگارشی در زبان فارسی، تزیینی نیستند و هرکدام کاربردی خاص دارند و در معنای جمله نیز اثر می‌گذراند. پس استفاده نادرست از این علائم می‌تواند باعث بدخوانی مطلب و عدم فهم مخاطب شود. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری مبحث رعایت قواعد علائم نگارشی و دیگر نکته‌های مربوط به آن، مفید هستند.

• فیلم آموزش ویراستاری و مهارت‌های درست نویسی در فرادرس
• فیلم‌ آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان بدل در زبان فارسی فرادرس
• فیلم آموزش رایگان فعل در زبان فارسی فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل‌تر مباحث ویراستاری و مباحث درس ادبیات فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش علائم نگارشی فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

علامت نقطه ویرگول

علامت نگارشی نقطه ویرگول ؛  نشان‌دهنده درنگی طولانی‌تر از ویرگول و کمتر از نقطه است. معنا و کاربرد اصلی نقطه ویرگول این است که جمله قبلی به اتمام رسیده اما در ادامه باز هم درباره آن توضیح داده می‌شود. موارد استفاده از این علامت را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• بعد از واژه‌های توضیحی
• بین جمله‌ها
• بین واژه‌های دارای ویرگول

در ادامه این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کاربردهای علامت نقطه ویرگول، فیلم آموزش ویراستاری و مهارت‌های درست‌نویسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

بعد از واژه های توضیحی

قبل از واژه‌هایی مانند «اما»، «زیرا»، «یعنی»، «چرا که»، «به عبارت دیگر»، «یعنی»، «برای مثال» و... که جمله‌های قبل از آن‌ها، کامل و طولانی باشد از این علامت استفاده می‌کنیم. مثال زیر را مشاهده کنید.

بین جمله ها

برای جدا کردن جمله‌ها یا عبارت‌های زیاد که به ظاهر مستقل هستند اما معنای آن‌ها به یکدیگر وابسته است از این علامت استفاده می‌کنیم. در واقع این جمله‌ها از نظر دستور زبان کامل هستند اما معنای کلی آن‌ها با هم کامل می‌شود. در کادر زیر نمونه‌ای از این کاربرد نقطه ویرگول را آورده‌ایم.

جدا کردن واژه های دارای ویرگول

در میان واژه‌هایی که ویرگول گرفته‌اند و می‌خواهیم با ایجاد درنگ بیشتر، کلمات دارای ویرگول را به دو دسته تقسیم کنیم تا تفاوت آن‌ها با هم مشخص شود، از علامت نقطه ویرگول استفاده می‌کنیم.

فاصله گذاری نقطه ویرگول

نقطه ویرگول به واژه قبل از خود می‌چسبد و قبل از واژه بعدی آن، یک فاصله قرار می‌گیرد. به مثال زیر توجه کنید.

نحوه استفاده از علامت دو نقطه چیست؟

علامت دو نقطه به شکل دونقطه‌ی روی هم :  است و موارد کاربرد آن را در ادامه‌ آورده‌ایم.

• قبل از نقل قول مستقیم
• قبل از توضیح و معنا
• بعد از واژه‌های تفسیری
• بین ساعت و دقیقه

در ادامه این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم.

قبل از نقل قول مستقیم

قبل از آوردن نقل قول مستقیم در یک متن، علامت دو نقطه می‌گذاریم. نقل قول مستقیم یعنی سخن دیگری را عیناً در جمله خود بیاوریم. به مثال زیر توجه کنید.

توضیح و معنا

برای توضیح دادن یا معنا کردن واژه‌ها یا عبارات نیز از این علامت استفاده می‌کنیم. موارد این کاربرد را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• بعد از توضیح مختصر درباره چیزی که می‌خواهیم بعد از آن، توضیح مفصل و طولانی درباره همان مطلب بدهیم، از این علامت استفاده می‌کنیم. مثال زیر را مشاهده کنید.

• بعد از واژه یا عبارتی که می‌خواهیم معنایش را در ادامه، بیاوریم نیز این علامت را می‌گذاریم. در کادر زیر نمونه‌ای از این کاربرد را آورده‌ایم.

• برای بیان موضوع و عنوان نیز از علامت دونقطه استفاده می‌کنیم. کادر پایین را مشاهده کنید.

بعد از واژه های تفسیری

بعد از کلمه‌ها و عبارت‌های تفسیرکننده مانند «چنانکه»، «عبارت‌اند از» و... از علامت دو نقطه استفاده می‌کنیم. مثال زیر را مشاهده کنید.

ایجاد فاصله در زمان

برای نوشتن ساعت، بین ساعت و دقیقه این علامت را می‌گذاریم.

نکته استفاده از دو نقطه

بعد از واژه‌هایی مانند «مثل»، «نظیر»، «از قبیل» و... که به واژه بعد از خود اضافه می‌شوند، نباید علامت دو نقطه را بگذاریم. کادر زیر را مشاهده کنید.

فاصله گذاری دو نقطه

بین علامت دو نقطه و واژه قبل از آن، فاصله‌ای وجود ندارد. پیش از واژه بعد از دو نقطه، یک فاصله وجود دارد. درست مانند مثال زیر.

تا اینجا کاربرد علائم نگارشی فارسی مانند نقطه، ویرگول و... را بررسی کردیم. در ادامه به معرفی کاربرد دیگر علائم می‌پردازیم.

علامت گیومه در فارسی

علامت نگارشی گیومه « »  را در موارد زیر استفاده می‌کنیم.

• در ابتدا و انتهای نقل قول مستقیم
• قبل و بعد از واژه‌ها و اصطلاحات ممتاز در جمله

در ادامه، این موارد را بررسی کرده‌ایم. برای یادگیری نکات مربوط به استفاده از علائم نگارشی، مجموعه آموزش علائم نگارشی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

نقل قول مستقیم

اگر بخواهیم سخن فرد دیگری را عیناً و دقیقا در مطلب خود بیاوریم، باید آن را درون گیومه قرار بدهیم. آرایه‌های تضمین هم مطابق همین قاعده هستند. یعنی اگر شاعری، بخش از شعر شاعری دیگر را در شعر خود بیاورد باید آن بخش را داخل گیومه قرار بدهد. مانند مثال زیر که بیتی از «حافظ» است اما بخش داخل گیومه بخشی از شعر «رودکی» است.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه تضمین که گیومه در آن کاربرد دارد، فیلم آموزش رایگان تشخیص آرایه تضمین در فرادرس را تماشا کنید.

نکته های استفاده از گیومه برای نقل قول ها

اگر بخواهیم داخل متن، نقل قول بیاوریم، باید آن را از ابتدا تا انتها داخل علامت گیومه قرار بدهیم. مانند مثال زیر که در آن بخشی از «تاریخ بیهقی» را در متن خود آورده‌ایم و کل عبارت داخل گیومه، نوشته «بیهقی» است.

نکته: نقل قول غیرمستقیم را نباید داخل گیومه قرار دهیم. برای نمونه در کادر پایین، نقل قول مثال بالا را به صورت غیرمستقیم آورده‌ایم.

ممتاز کردن واژه یا عبارت ها

از گیومه برای برجسته کردن واژه‌ها و اصطلاحات در میان متن نیز استفاده می‌کنیم. موارد این کاربرد گیومه را در ادامه و با مثال توضیح می‌دهیم.

• در آغاز و پایان واژه یا عباراتی که می‌خواهیم آن را در جمله، ممتاز و مشخص کنیم و نوعی تأکید بر آن‌ها را نشان دهیم. مثال زیر را مشاهده کنید.

• در آغاز و پایان واژه‌ها یا عبارت هایی که برای خواننده جدید باشند. مانند مثال زیر که در آن نام یک فرد و نظریه را داخل گیومه قرار داده‌ایم.

• در آغاز و پایان واژه‌ها و عبارات و اصطلاحات علمی: مثال زیر را مشاهده کنید.

• در آغاز و پایان اسم کتاب‌ها، آثار هنری، اشعار، مقاله‌ها و... : برای مثال در کادر زیر نام یک روزنامه را داخل گیومه گذاشته‌ایم.

نکته های استفاده از گیومه

در استفاده از گیومه باید به نکات زیر توجه کنیم.

• اگر نقل قول از دیگری طولانی و چند پاراگراف باشد، در ابتدا و انتهای هر پاراگراف، گیومه باز و بسته می‌شود.
• برای جمله‌های داخل گیومه نیز باید قواعد علائم نگارشی را رعایت کنیم.

فاصله گذاری گیومه

در ادامه، نکته‌های مربوط به نحوه فاصله‌گذاری علامت گیومه را آورده‌ایم.

• فاصله گیومه با واژه‌ها: واژه‌های ابتدایی و انتهایی جمله یا عبارت داخل گیومه، بدون فاصله از گیومه نوشته می‌شوند. اما بین واژه قبل از گیومه و واژه بعد از آن، باید یک فاصله با گیومه وجود داشته باشد. به فاصله‌های موجود در مثال کادر زیر توجه کنید.

• ​فاصله گیومه با دیگر علائم نگارشی: بین گیومه و نقطه، علامت تعجب و علامت سؤال انتهایی جمله داخل گیومه، فاصله وجود ندارد. برای بیان نقل قول مستقیم، دو نقطه، به کلمه قبل از خود می‌چسبد، سپس یک فاصله ایجاد می‌کنیم و گیومه را بعد از آن فاصله قرار می‌دهیم. در واقع، بین دو نقطه و ویرگول، فاصله وجود دارد. این فاصله‌ها را نیز می‌توانید در مثال بالا مشاهده کنید.

کاربرد علامت سؤال

علامت سؤال یا پرسش به شکل ؟  است و در موارد زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• انتهای جمله‌ها و شبه‌جمله‌های پرسشی
• بعد از واژه یا عبارت مورد تردید

در ادامه، کاربردهای این علامت نگاشی را بررسی می‌کنیم.

انتهای جمله های پرسشی

جمله‌ها و شبه‌جمله‌های پرسشی که علامت سؤال می‌پذیرند را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• در پایان جمله‌های پرسشی مستقیم و کامل: یعنی جمله‌هایی که معنای کاملی دارند و مفهوم اصلی آن‌ها پرسشی است. به مثال زیر توجه کنید.

• در پایان کلمه‌ها یا عبارت‌هایی که جانشین جمله‌های پرسشی کامل هستند. یعنی شبه‌جمله‌های پرسشی یا جمله‌هایی پرسشی که بخشی از آن‌ها حذف شده است نیز علامت سؤال می‌پذیرند. مانند جمله دوم در مثال زیر که فاعل و فعل آن حذف شده اما معنای جمله کاملی «سبر یا بنفش را بخرم؟» را می‌دهد.

• بعد از پرسش‌های استفهام انکاری مستقیم: استفهام انکاری سؤالی است که هدف از آن، گرفتن پاسخ و جواب نیست بلکه پاسخ آن از قبل مشخص است. به مثال زیر توجه کنید.

نشان دادن شک و تردید

بعد از واژه‌ یا عبارتی که درباره صحت و درستی آن شک و تردید داریم، یک علامت سؤال را داخل پرانتز می‌گذاریم. برای مثال در کادر زیر، نسبت به درستی عدد هشتاد و سه میلیون نفر، شک داشته‌ایم بنابراین بعد از آن، علامت سؤال را در داخل پرانتز آورده‌ایم.

نکته های استفاده از علامت سؤال

در این بخش، دو نکته مهم درباره استفاده از علامت سؤال را آورده‌ایم.

• در پایان جمله‌های پرسشی غیرمستقیم از علامت سؤال استفاده نمی‌کنیم بلکه نقطه می‌گذاریم. مانند مثال زیر که جمله پرسشی غیرمستقیم است یعنی محتوای اصلی و کلی این جمله، پرسشی نیست.

• استفاده از علامت سؤال و علامت تعجب در کنار هم (؟!) در جایی مجاز است که مفهوم پرسش، با تعجب و شگفتی همراه باشد. استفاده بیش از یک علامت تعجب و بیش از یک علامت سؤال در کنار هم نیز نادرست است. در جدول زیر حالت درست و نادرست این علامت‌ها را آورده‌ایم.

فاصله گذاری علامت سؤال

علامت سؤال به واژه قبل از خود می‌چسبد و اگر متن، بعد از آن ادامه داشته باشد، بین علامت سؤال و واژه بعد از آن یک فاصله قرار می‌گیرد. به مثال زیر توجه کنید.

حالا که کاربرد علائم نگارشی فارسی مانند نقطه، نقطه ویرگول و... را بررسی کردیم، در ادامه مطلب کاربرد دیگر علائم را توضیح خواهیم داد.

کاربرد علامت تعجب

علامت تعجب به شکل !  است و فقط در پایان جمله‌های تعجبی استفاده نمی‌شود. این علامت نگارشی کاربردهای دیگری نیز دارد که در ادامه، همه را توضیح داده‌ایم.

• بعد از منادا
• انتهای جمله‌ها و شبه‌جمله‌های عاطفی

در ادامه، این دو مورد را بررسی می‌کنیم.

بعد از منادا

منادا آن واژه یا عبارتی است که گوینده سخن، آن را مورد خطاب قرار داده است. معمولاً پیش از منادا حروف ندایی چون «ای، یا، الا، ایا و...» یا بعد از منادا، حرف «ا» قرار می‌گیرد. بعد از حروف ندا و منادا نیز، علامت تعجب می‌گذاریم. مانند بیت زیر که کلمه «مسلمانان» منادای آن است و بعد از آن، علامت تعجب قرار گرفته است.

در مطلب زیر از مجله فرادرس درباره منادا توضیح داده‌ایم و این نقش دستوری را با مثال بررسی کرده‌ایم.

پایان جمله های عاطفی

در پایان جمله‌ها و شبه‌جمله‌های عاطفی که محتوای کلی آن‌ها یکی از احساسات و عواطف انسانی است، علامت تعجب می‌گذاریم. نمونه‌هایی از آن‌ها را در جدول‌های زیر آورده‌ایم.

کاربرد علامت خط فاصله یا خط تیره

علامت خط فاصله یا خط تیره -   در موارد زیر استفاده می‌شود.

• در ابتدا و انتهای جمله‌های معترضه
• ابتدای دیالوگ‌ها
• به جای حروف اضافه
• بین عبارت‌های ترکیبی
• قبل از نکته‌ها
• انتهای سطرها
• بعد از شماره و حروف

در ادامه، همه این موارد را بررسی می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری اجزای مختلف جمله و نقش های دستوری مختلف زبان فارسی که کاربرد علائن نگارشی فارسی مربوط به آن‌ها است، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم  فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌‌ایم.

جمله های معترضه

جمله‌هایی که بعد از یکی از اجزای جمله و بین دو خط تیره قرار می‌گیرند و حاوی توضیحاتی درباره همان جزء جمله هستند، جمله‌های معترضه محسوب می‌شوند.

ابتدای دیالوگ ها

در ابتدای سطری که می‌خواهیم دیالوگ‌های شخصیت‌های نمایشنامه‌ها و داستان‌ها را بیاوریم نیز خط فاصله قرار می‌دهیم. مثال زیر را مشاهده کنید.

به جای حروف اضافه

از خط فاصله به جای حروف اضافه‌ای مانند «تا» و «به» بین تاریخ‌ها، اعداد و کلمه‌ها نیز استفاده می‌کنیم.

بین عبارت های ترکیبی

بین اجزای عبارت‌های ترکیبی مانند عبارت «عقیدتی-سیاسی» از خط فاصله استفاده می‌کنیم.

قبل از نکته ها

بعد از واژه‌هایی مانند «تبصره»، «تذکر»، «یادآوری» و...، خط فاصله می‌گذاریم. مثال زیر را مشاهده کنید.

در انتهای سطرها

اگر بخشی از آخرین واژه یک سطر، در سطر بعدی نوشته شود، باید در انتهای سطر اول، یک خط فاصله بگذاریم. به مثال زیر توجه کنید.

بعد از شماره و حروف

بعد از شماره و حروف نیز می‌توانیم خط فاصله بگذاریم. در کادر زیر نمونه‌ای از این کاربرد را آورده‌ایم.

نحوه استفاده از علامت سه نقطه

کاربرد علامت سه نقطه ...   به طور کلی در جایی است که بخش از کلام حذف شده باشد، این بخش می‌تواند یک کلمه یا چند جمله باشد. در فهرست زیر موارد استفاده از این علامت را آورده‌ایم.

• خلاصه کردن
• حذفیات جمله

در ادامه این دو کاربرد را توضیح می‌دهیم.

خلاصه کردن

در جایی که نمونه‌ها و مصادیقی با ویرگول و واو عطف به هم مرتبط شده‌اند و می‌خواهیم نشان دهیم که موارد بیشتری نیز وجود دارند از علامت سه نقطه استفاده می‌کنیم. مثال زیر را مشاهده کنید.

نکته: اگر فقط یک نقطه به سه نقطه اضافه کنیم، از حالت علامت نگارشی خارج می‌شود. استفاده از «غیره» و سه نقطه با هم درست نیست. در جدول زیر حالت درست و نادرست استفاده از سه نقطه را آورده‌ایم.

اجزای حذف شده از جمله

در موارد زیر، از سه نقطه به جای اجزای حذف‌شده از جمله استفاده می‌کنیم.

• به جای نام «الله»: نا او عزت‌ا... (عزت‌الله) است.
• حذف نام فرد یا کلمه‌ای ناپسند در وسط جمله‌ها
• به جای سکوت یک شخصیت در دیالوگ‌های نمایشنامه‌ها و داستان‌ها
• به جای واژه‌ها یا عبارت‌های ناخوانا یا حذف‌شده از نسخه‌های قدیمی کتاب‌ها که در این صورت، توسط مصحح سه نقطه گذاشته می‌شود.

فاصله گذاری سه نقطه

برای گذاشتن علامت سه نقطه، باید نکات زیر را رعایت کنیم.

• اولین نقطه از سه نقطه، فاصله‌ای با آخرین واژه قبل از خود ندارد.

• اگر جمله با سه نقطه تمام شود و بخواهیم بعد از آن، نقطه بگذاریم باید یک فاصله بین آخرین نقطه از سه نقطه و نقطه پایان جمله بگذاریم.

کاربرد علامت ستاره

از نشانه ستاره *   در موارد زیر استفاده می‌کنیم.

• بیان توضیح
• ایجاد فاصله بین مصرع‌ها

در ادامه، این دو مورد را با مثال بررسی می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کاربرد علائم نگارشی فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

بیان توضیح

در موارد زیر می‌توانیم از علامت ستاره استفاده کنیم.

• اگر بخواهیم یک واژه یا عبارت داخل متن را در زیرنویس توضیح بدهیم و از شماره‌ها استفاده دیگری کرده باشیم، می‌توانیم از ستاره استفاده کنیم.
• در ابتدای سطر و پیش از واژه‌هایی مانند «توضیح»، «نکته»، «تذکر» و... که می‌خواهیم توجه خواننده را به آن نکته جلب کنیم.

ایجاد فاصله بین مصرع ها

بین دو مصرع شعر و برای مشخص کردن مرز میان مصرع قبلی با مصرع بعد، علامت ستاره می‌گذاریم.

تا اینجا کاربرد علائم نگارشی فارسی مانند نقطه، ویرگول، دونقطه و... را بررسی کردیم و در ادامه، کاربردهای پرانتز، قلاب و.. را بررسی می‌کنیم.

کاربرد پرانتز چیست؟

علامت پرانتز یا کمانک ( )  در موارد زیر استفاده می‌شود.

• بیان توضیح بیشتر
• ذکر منبع

این موارد را در ادامه توضیح می‌دهیم.

توضیح بیشتر

در موارد زیر و برای توضیحات بیشتر از این علامت استفاده می‌کنیم.

• به معنای «یا» و «یعنی» و در جایی که بخواهیم توضیحی بیشتر را در جمله بیاوریم. مانند مثال زیر که عبارت داخل پرانتز، نام دیگرِ واژه قبل از پرانتز است.

• در جایی که نویسنده بخواهد اطلاعاتی تکمیلی را به خواننده بدهد. برای مثال در کادر زیر، تاریخ تولد و مرگ شخصِ قبل از پرانتز را داخل پرانتز آورده‌ایم.

ذکر منبع

در موارد زیر از پرانتز برای آوردن منبع یک بخش از نوشته خود استفاده می‌کنیم.

• برای ذکر منبع در انتهای مثال‌ها یا نقل قول‌ها
• برای ذکر منبع در داخل متن

نکته های استفاده از علامت پرانتز

برای استفاده از علامت پرانتز باید نکات زیر را نیز رعایت کنیم.

• اگر داخل پرانتز جمله آورده‌ باشیم، نقطه، علامت سؤال و سایر علائم نگارشی در داخل همان پرانتز گذاشته می‌شود.
• نباید در یک جمله پرانتز‌ها را پشت سر هم استفاده کنیم مگر برای فرمول‌های ریاضی که در این صورت، استفاده از پرانتزهای پشت سر هم، مجاز است.

فاصله گذاری علامت پرانتز

واژه‌های ابتدایی و انتهایی داخل پرانتز، بدون فاصله از پرانتز نوشته می‌شوند. واژه‌های قبل و بعد از پرانتز با یک فاصله از پرانتز نوشته می‌شوند. به فاصله‌های مثال زیر توجه کنید.

کاربرد علامت قلاب در فارسی

از علامت نگارشی کروشه یا قلاب [ ]  در موارد زیر استفاده می‌کنیم.

• ابتدا و انتهای اجزای غیراصلی متن
• به جای پرانتز

این دو کاربرد را با مثال توضیح می‌دهیم.

اجزای غیراصلی در داخل جمله

در موارد زیر برای آوردن اجزای غیراصلی در جمله، از قلاب استفاده می‌کنیم.

• دستورهای اجرایی نمایشنامه‌ها و فیلم‌نامه‌ها: مثال زیر را تماشا کنید.

• واژه‌ها یا عباراتی که در نسخه‌های کهن کتاب‌ها وجود ندارند و در نسخه‌های دیگر وجود دارند و توسط مصحح به متن اضافه شده‌اند.

به جای پرانتز

اگر در داخل یک پرانتز، نیاز به باز کردن پرانتز دیگری داشته باشیم، باید مانند مثال زیر از قلاب استفاده کنیم.

نکته های استفاده از قلاب

برای استفاده از قلاب، باید نکات زیر را رعایت کنید.

• استفاده از چند قلاب پشت سر هم، نادرست است.
• اگر عبارت داخل قلاب، جمله باشد، نقطه و سایر علائم نگارشی در داخل خود قلاب قرار می‌گیرد.

فاصله گذاری علامت قلاب

واژه ابتدایی و انتهایی داخل قلاب بدون فاصله از قلاب نوشته می‌شوند و واژه‌های قبل و بعد از قلاب، با یک فاصله از آن نوشته می‌شوند.

علامت ممیز فارسی

از علامت ممیز /   در موارد زیر استفاده می‌کنیم.

• جداسازی تاریخ‌ها
• جداسازی مصرع‌ها و اعداد
• به جا حرف «یا»

جدا کردن تاریخ ها

برای جدا کردن سال‌های هجری شمسی و قمری و میلادی از یکدیگر و جدا کردن روز، ماه و سالِ یک تاریخ، از علامت ممیز استفاده می‌کنیم.

جدا کردن مصرع ها و آیه ها و اعداد

در موارد زیر از ممیز برای جدا کردن واژه‌ها یا اعداد استفاده می‌کنیم.

• جدا کردن مصرع اول و دوم بیت‌ها
• بین شماره سوره‌ها و شماره آیه‌های قرآن
• جدا کردن دهگان، صدگان، هزارگان و... یک عدد

به جای حرف «یا»

از این علامت نگارشی به جای حرف «یا» نیز استفاده می‌کنیم. مثال زیر را تماشا کنید.

کاربرد علامت جهت‌نما

علامت جهت‌نما یا فلش <-   دارای کاربردهای زیر است.

• بیان نتیجه و ترتیب
• معادل برخی اصطلاحات اختصاری

در ادامه، این کاربردها را توضیح داده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کاربرد علائم نگارشی فارسی، فیلم آموزش ویراستاری و مهارت‌های درست‌نویسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

بیان ترتیب و نتیجه

برای نشان دادن ترتیب و تدریج یا نتیجه دادن چیزی از این علامت استفاده می‌کنیم. برای مثال در کادر زیر مراحل ساخت فعل گذشته التزامی از مصدر «خوردن» را آورده‌ایم.

معادل اصطلاحات اختصاری

گاهی به جای اصطلاحات اختصاری چون ر.ک (رجوع کنید به) و نگا. (نگاه کنید به) و مواردی مانند این‌ها، از علامت جهت‌نما استفاده می‌کنیم. مانند مثال زیر که این علامت، دقیقاً همین کاربرد را دارد.

نمونه سؤال کاربرد علائم نگارشی فارسی

حالا که کاربرد علائم نگارشی فارسی یاد گرفتیم و نمونه‌های درست و نادرست هرکدام از آن‌ها را بررسی کردیم، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، پاسخ درست مورد نظر خود در هر پرسش را انتخاب کنید سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزیند تا جواب درست را مشاهده کنید. بعد از انجام این مراحل، می‌توانید توضیحات سؤال‌های دارای پاسخ تشریحی را مطالعه کنید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از ثبت پاسخ همه سؤال‌ها خواهید دید.

جدول خلاصه نکات کاربرد علائم نگارشی فارسی

در این مطلب از مجله فرادرس، کاربرد علائم نگارشی فارسی را یاد گرفتیم. یعنی استفاده درست و نادرست از هریک از علامت‌های نگارشی پرکاربرد زبان فارسی مانند ویرگول، نقطه، دونقطه، پرانتز، نقطه ویرگول و... را با مثال توضیح دادیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکات استفاده از علائم نگارشی در زبان فارسی را به صورت خلاصه آورده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری همه نکته‌های این مبحث، کل مطلب را مطالعه کنید.