تاملی در نام شاعر شهیر آذربایجان، ملا محمد فضولی

«فضولی» تخلص ملا محمد فضولی یکی از شاعران بزرگ ادبیات ترکی در سده دهم هجری است. فضول و فضولی از ریشه فضل است. فضل یعنی چیزی که از حد نرمال و معیار خود بیشتر باشد؛ چه آن چیز خوب باشد چه بد. شخص فاضل یعنی کسی که بیشتر از انسان‌های معمولی می‌داند و فاضلاب یعنی آبی که سرریز شده است.

فضول کسی که زیاده از حد در کارها دخالت می‌کند و فضیلت یعنی داشتن رفتار یا خصلتی که از حد معمول خصلت و رفتار دیگر انسان‌ها بهتر و اخلاقی‌تر است.

کلمه فضولی اگر چه در نظر نخست معنای منفی از آن متبادر می‌شود و بعد از قرن هشتم این نوع نام‌ها در میان شعرا رواج یافت که نشان نوعی خودزنی و یاس و سرخوردگی بود و خواننده ادبیات کلاسیک با نام‌هایی چون وحشی بافقی، قوسی تبریزی (قوس کمان، قوسی کسی که گوژپشت است) مواجه می‌شود، اما در عین حال هر سه تخلص فضولی، وحشی و قوسی مانند تخلص سعدی یا حافظ یک تخلص چندمعنایی و چندوجهی هستند.

تخلص سعدی در عین حال که نشان ارادت شاعر به سعد بن ابی‌بکر زنگی حاکم وقت شیراز است، اما منسوب به کلمه سعد به معنای خوشبختی و سعادت نیز هست و کسی که سبب انتخاب تخلص سعدی را هم نداند با این کلمه ارتباط برقرار می‌کند.

کلمه حافظ به معنای حافظ قرآن، حافظ حدیث و آوازخوان است که حافظ به خاطر تسلطش به فنون خوانندگی و همچنین حفظ قرآن کریم این تخلص چندمعنایی را برگزیده است.

اما برای فهم معنای فضولی اگر به شعر شاعران بزرگ مراجعه کنیم با معناهای جالبی روبه‌رو خواهیم شد.

حافظ شیرازی کلمه فضولی را این‌گونه به کار برده است:

در کارخانه‌ای که ره عقل و فضل نیست
فهم ضعیف رای فضولی‌ چرا کند

محمد فضولی‌ که خود به اعتبار آثارش یک محقق درجه یک آثار پیشینیان است، بعید است از تعریفی که حافظ از کلمه فضولی‌ به دست می‌دهد بی‌خبر بوده باشد. در شعر حافظ فضولی‌ یعنی ساختارشکنی و پیمودن ره عقل‌گرایی برای شناخت هستی. خود حافظ البته مانند خیام می‌گوید بهتر همان است که به مستی پناه بریم و خوش باشیم؛ اما گویی محمد فضولی‌ ناامیدانه همچنان بر این کنجکاوی اصرار می‌ورزد و به دنبال کشف راز هستی از طریق عقل و دانش است.

اما تفسیر شهریار از کلمه فضولی‌ کاملا متفاوت است. شهریار که شناخت خاص و منحصر به فردی از شعر سبک عراقی و سبک‌های ادوار بعدی داشت، فضولی‌ را هم‌معنا با فضیلت می‌داند. او در مورد فضولی‌ بیتی دارد که نشان نگاه او به شعر و شخصیت این شاعر کلاسیک ترک است. شهریار می‌نویسد:

ترکی فارسی عربی‌ده نه فضائل واریمیش
که فضولی کیمی بیر شاعر ساحر یارادیب

ترکی و فارسی و عربی چه فضیلت‌هایی داشته‌اند که شاعر ساحری چون فضولی‌ خلق کرده‌اند. همان‌گونه که می‌بینیم، شهریار از کلمه فضولی‌ به کلمه فضیلت نقب می‌زند و نقاب از چهره وجه دیگری از تخلص این شاعر بزرگ کلاسیک جهان ترک برمی‌دارد.

این مطلب توسط نویسنده مهمان، سید حیدر بیات، نوشته شده است.