ملا محمد فضولی — شاعر شهیر آذربایجان

محمد فرزند سلیمان که بعدها به حکیم ملا محمد فضولی شهرت یافت متولد 910 هجری و 1483 میلادی در عراق کنونی و شهر کربلا است. در این مطلب با ملا محمد فضولی آشنا می‌شویم.

ملا محمد فضولی

شاعری نازک خیال و حکیمی استوار که عشق و عرفان و دین و کلام پایه‌ها و نمای نوشته‌های او را شکل داده‌اند. او اگرچه به روایتی («صادق بیگ افشار» در تذکره «مجمع الخواص») از یک خانواده آذربایجانی از تبار ایل بیات در عراق (کربلا یا حله) رشد کرده و پرورش یافته بود، به خاطر تسلطش به سه زبان عربی، ترکی و فارسی که مهم‌ترین زبان‌های آن روز اندیشمندان و ادبیان مسلمان بود، در هر سه زبان به خلق آثار و سرایش شعر با موضوعات متنوع پرداخته و در میان پیگران ادبیات کلاسیک خاورمیانه شناخته شده است.

اکنون هم دانشجویانی که درباره سبک هندی —که همگان آن را با نام صائب تبریزی و بیدل دهلوی می‌شناسند— تحقیق می‌کنند، بی‌شک در تاثیر اشعار و غزلیات ملا محمد فضولی در سبک هندی و اشعار صائب و بیدل تامل کرده‌اند.

آنچنان که از آثار فضولی بر می آید، همچون بزرگان پیشین خود با کلیات علوم مرسوم زمانش مثل فقه، منطق، فلسفه، حدیث، تفسیر، کلام، تاریخ، ریاضی، طب و طبیعیات به خوبی آشنا بوده و برخی از آن‌ها را در حد تخصص می دانسته است؛ مثل علم کلام که حتی کتابی هم در آن موضوع نوشته است (مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد). و شاید به همین دلیل کلمه حکیم را برای معرفی او به کار می‌برند.

او که «بزرگ‌ترین شاعر ترکی آذربایجانی در سده دهم هجری قمری» شناخته می‌شود، در دیوان ترکی خود 48 قصیده و ۴۱۰ غزل عرفانی و فلسفی دارد که بیشتر آن ها ۷ بیتی است. همچنین در دیوان فضولی، ۳۳ قطعه، ۱ ترکیب‌بند، ساقی‌نامه، مثنوی، ۱ مسبّع، ۱ مسدّس، ۱ ملمع، ۱۳ دوبیتی و ۱۰۵ رباعی در دیوانش آمده است.

همان‌طور که اشعار تک‌بیتی صائب تبریزی در میان مردم آنقدر معروف و مردمی شده‌اند و به ضرب‌المثل مبدل گشته‌اند، شاه‌بیت‌های فضولی نیز در زبان ترکی در میان مردم مثل ضرب‌المثل‌ها بر سر زبان‌هاست.

او در در مقدمه‌ دیوان ترکی خود می‌گوید: «شعر عاری از علم همچون دیواری بی‌بنیان باشد و دیوار بی‌بنیان را سرانجام اعتبار نشاید.» دیوان فضولی با یک دیباچه‌ منثور آغاز می‌شود. سپس دو تحمیدیه و ۹ نعت می‌آید که آن‌ها را می‌توان از زیباترین آثار فضولی برشمرد.

اگرچه منظومه باشکوه لیلی و مجنون نظامی گنجوی قبل از فضولی شاعران دیگری (شاهدی، نوایی، بهشتی، حمدی، قدیمی، جلیلی) در زبان‌های دیگری همچون عربی و ترکی بازآفریده شده است، اما این لیلی و مجنون فضولی است که توانسته تا امروز در ذهن و زبان مخاطبان عام و خاص ترکی زنده بماند و در زمینه ساختن اپراهای نمایشی از آن استفاده شود.

به باور برخی پژوهشگران ادبیات، استعداد سرشار او نقش عظیمی در دگرگون‌سازی ادبیات ترکی ایرانی دوره‌ اسلامی داشته است و می‌توان گفت که نقشی را که نظامی در شعر فارسی ایفا کرده است، او در تاریخ شعر ترکی دارد. از روزگار خودش تا قرن‌ها بعد، بسیاری از شاعران نام‌آور ترکی‌سرا تحت تأثیر آثار او به خلاقیت شعری پرداخته‌اند، نظیره‌سازی و تضمین بر بسیاری از آثار او را بر خود افتخار شمرده‌اند. مانندِ باقی (شاعر بزرگ عثمانی)، خیالی، نائلی، قوسی تبریزی،‌ ندیم، شیخ غالب، سید عظیم شیروانی، میرزا علی اکبر صابر و دیگر شعرای ترکی آشنای ایرانی، بر آثار او نظیره‌ها ساخته‌اند و او را «استاد الشّعرا» نامیده‌اند.

با در درنظر گرفتن تاریخ درگذشت فضولی صائب ۳۷ سال بعد از فوت فضولی به دنیا آمده است. برخی نیز معتقدند فضولی آغازگر سبک هندی در ادبیات بوده و صائب تبریزی متأثر از فضولی ‌است، به نحوی که صائب در اشعار خود از ۱۸ غزل ترکی فضولی استفاده کرده‌ است (دکتر اقبالی، استاد دانشگاه تبریز).

از لحاظ تاریخی، فضولی معاصر شاه  اسماعیل صفوی، مجاور و خادم حرم حسینی در کربلای معلا بود و نخستین مقتل نویس به زبان ترکی در تاریخ ادبیات عاشورایی محسوب می‌شود. او از اندیشمندان شیعی روزگار خود به شمار می آمد و در علوم و معارف عرفانی، قرآنی، فلسفی و کلامی صاحب‌نظر بود.

برخی از آثار فضولی شاملِ شاه و گدا، لیلی و مجنون، مثنوی بنگ و باده (که به شاه اسماعیل تقدیم شده است). روضه حدیقت السعداء، صحبت الاثمار (که گفت‌و‌گوی بین چند میوه است و یکی از نخستین کتاب‌های ادبیات کودک به شمار می رود)، شکایت‌نامه رساله معما است.

دیوان اشعار فارسی

دیوان فارسی فضولی برای اولین بار به دست دانشمند و محقق فقید «حسیبه مازی اوغلو» در ترکیه چاپ و منتشر شد که شامل غزلیات، قصاید، مثنوی ها، رباعیات و انواع دیگر شعر است. مضامین اشعار فارسی فضولی هم مثل اشعار ترکی اش متنوع است و مضامین عاطفی، اجتماعی، اخلاقی، دینی، عرفانی و تاریخی را در بر می‌گیرد.

قصاید عربی فضولی

از فضولی یازده قصیده کامل و یک قصیده ناتمام به زبان عربی مانده است که مجموعاً ۴۶۵ بیت می شود. هفت قصیده در مدح حضرت محمد، و سه قصیده در نعت علی مرتضی علیه‌السلام است. قدیمی ترین نسخه اشعار عربی فضولی که در سال ۹۹۷ قمری، حدود ۲۵ سال بعد از وفات شاعر در یک مجموعه گردآوری و کتابت شده، در موزه آسیایی لنینگراد نگهداری می شود و ادیب دانشمند آذربایجانی، مرحوم حمید آراسلی، در سال ۱۹۵۸ در باکو برای اولین بار آن را چاپ و منتشر کرده است.

سبک‌شناسی

پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی، شکل‌هایی چون مثنوی و غزل رواج داشت و ملا محمد فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود. اما او نخستین آثار ارزنده تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده، صحبت الاثمار). ملا محمد فضولی مانند نسیمی کوشید تا شعر ترکی را با اوزان عروضی سازگار نماید. اگرچه او موفقیت چشمگیری به دست آورد، ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است.

بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به سبک هندی و صائب تبریزی که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می‌دانند. «بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب اصفهان یا سبک هندی (=سبک فضولی) می‌بینیم» و حتی او را «از جمله پایه‌گذاران سبک هندی»شمرده‌اند.

طی چهار قرن قبر او مورد زیارت زائران حسینی بوده است. اما در سال ۱۹۷۵ میلادی به دلیل تعریض خیابان های اطراف حرم امام حسین علیه‌السلام، قبر شاعر را به محوطه کتابخانه نسخ خطی آستان قدس حسینی انتقال دادند.

استاد شهریار، به عنوان یکی از قله‌های شعر فارسی و ترکی معاصر، در بیان مقام فضل و هنر فضولی می گوید: «فارسی، ترکی، عربی دَه نَه فضایل وار ایمیش کی فضولی کیمی بیر شاعر فاضل دوغولور (در زبان‌های ترکی و فارسی و عربی چه فضائلی بوده که شاعری مثل فضولی را به وجود می‌آورد)» (فردی، 1371، کلیات ترکی شهریا ر- ص 125).

تخلص جالب فضولی

به باور برخی ریشه تخلص ملامحمد از ریشه فضل می‌آید، اما حسین نجفی در کتاب شرح دیباچه دیوان فضولی درباره تخلص این شاعر حکیم می‌نویسد: «محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد، یعنی زبان‌دراز و مداخله‌کننده در کاری که به او مربوط نیست.»

ملا محمد فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد: «آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلص‌ها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواهد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.»

در نهایت اینکه فضولی قرن 10-11 هجری در زمانه خود علاوه بر پرداختن به موضوعات مهم اجتماعی، عرفانی و مذهبی به خاطر خلق اثر در سه زبان، خود را پلی کرده بود بین ادبیات فارسی، ترکی و عربی که کمترین اثر مثبت آن نزدیک کردن اقوام و ملت‌ها به یکدیگر بود. رسالتی که این روزها نیز می‌تواند با روش‌های معاصر پیونددهنده شاعران و مردم خاورمیانه کنونی باشد.

این مطلب توسط نویسنده مهمان، حسن مخترع، نوشته شده است.