متمم چیست؟ – در ادبیات فارسی با مثال و تمرین

«متمم» کلمه یا گروهی از کلمه‌هاست که بعد از حرف اضافه می‌آید و به انواع فعل‌ها، انواع صفت‌ها و... نسبت داده می‌شود. به‌عنوان مثال، در جمله «به گل‌ها آب دادم.» کلمه «گل‌ها» بعد از حرف اضافه «به» آمده است و نقش متمم را به عهده دارد. این کلمه به فعل جمله نسبت داده شده است. در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا می‌آموزید که متمم چیست و ساختار آن چگونه است، سپس با انواع متمم در زبان فارسی آشنا می‌شوید. در ادامه، با تمرین‌های متنوعی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، متمم و کاربردهای آن را بهتر می‌آموزید.

متمم چیست؟

«مُتَمِّم» در لغت به معنی «تمام‌کننده و کامل‌کننده» است. در دستور زبان فارسی، به کلمه یا گروهی از کلمه‌ها که بعد از حرف اضافه قرار می‌گیرند، «متمم» گفته می‌شود. متمم‌ها در واقع با استفاده از حروف اضافه به فعل، صفت‌، انواع اسم و... نسبت داده می‌شوند و معنای آن‌ها را کامل می‌کنند.

برای اینکه بدانید متمم چیست و چگونه به کار می‌رود، می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

به‌طور مثال، در جمله «پرنده از شاخه بلند درخت پرید.» از متمم استفاده شده است. در حقیقت، گروه اسمی «شاخه بلندِ درخت» متمم این جمله است و بعد از حرف اضافه «از» قرار دارد. این متمم، به فعل جمله نسبت داده شده و معنای آن را برای مخاطب کامل می‌کند.

متمم‌ها معمولاً از نوع اسم یا گروه اسمی هستند. ساختار متمم‌ها را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

اکنون که آموختید متمم چیست و چه ساختاری دارد، به کمک مثال‌هایی که در بخش بعدی ارائه می‌شود، کاربردهای متمم‌ها را در جمله‌های فارسی بهتر یاد می‌‌گیرید.

مثال متمم

در این بخش، مثال‌هایی از کاربردهای متمم را در انواع جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم. در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز مثال‌هایی از متمم‌ها و کاربرد آن‌ها ارائه شده است. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.

مثال اول برای متمم

در این مثال، «الماس» بعد از حرف اضافه «از» آمده است و متمم جمله محسوب می‌شود. این متمم به صفت تفضیلی «درخشان‌تر» نسبت داده شده است و معنای آن را کامل می‌کند.

مثال دوم برای متمم

در این مثال، دو متمم به کار رفته است. اولی کلمه «اتوبوس» است که بعد از حرف اضافه «با» آمده و دومی هم «مدرسه» است که بعد از حرف اضافه «به» قرار گرفته است. هر دوی این متمم‌ها به فعل جمله نسبت داده شده‌اند و معنای آن را کامل می‌کنند.

مثال سوم برای متمم

در مثال زیر، «گربه‌ها» متمم فعل جمله است و بعد از حرف اضافه «از» قرار گرفته است. این متمم برای کامل کردن معنای فعل به کار رفته است.

مثال چهارم برای متمم

گروه اسمی «سوالاتِ او» متمم جمله زیر است که بعد از حرف اضافه «به» قرار دارد. این متمم برای کامل کردن معنای فعل جمله در مثال زیر به کار رفته است.

مثال پنجم برای متمم

در این جمله، گروه اسمی «سنگِ محکمی» نقش متمم را به عهده دارد. این گروه بعد از حرف اضافه «به» قرار گرفته و برای کامل کردن معنای فعل جمله آمده است.

مثال ششم برای متمم

«کدام روسپیدی» و «خَریطه» متمم‌های مثال زیر هستند که به‌ترتیب با حروف اضافه «به» و «در» آمده‌اند. این متمم‌ها به فعل جمله نسبت داده شده‌اند.

مثال هفتم برای متمم

در مثال زیر، دو متمم «مدعی» و «دردِ خودپرستی» به کار رفته‌اند. اولی با حرف اضافه «با» و دومی با حرف اضافه «در» آمده است. هر دو برای کامل کردن معنای فعل آمده‌اند.

انواع متمم

در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که متمم‌ها به یکی از بخش‌های جمله، مانند فعل، صفت و... نسبت داده می‌‌شوند. بر این اساس می‌توان متمم‌ها را به انواع مختلفی تقسیم‌بندی کرد. در بخش‌های بعدی این مطلب نشان می‌دهیم که انواع متمم چیست و چه کاربردی دارد.

در این مورد می‌توانید به فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس که لینک آن در ادامه قرار داده شده، مراجعه کنید.

متمم فعل

برخی از فعل‌های فارسی دارای حرف اضافه به‌خصوصی هستند و همیشه با همان حرف اضافه به کار می‌روند. به‌طور مثال، فعل «ترسیدن» همیشه با حرف اضافه «از» می‌آید. بعد از حروف اضافه نیز از متمم استفاده می‌شود. بنابراین چنین فعل‌هایی همیشه با متمم به کار می‌روند.

به متمم‌هایی که بعد از حرف اضافه مخصوص فعل‌ها می‌آیند، «متمم فعل» گفته می‌شود. این نوع از متمم‌ها به فعل جمله نسبت داده می‌شوند و معنای آن را کامل می‌کنند. متمم فعل یکی از رایج‌ترین انواع متمم در زبان فارسی است. برای اینکه بدانید متمم چیست و چه انواعی دارد، لازم است این نوع از متمم‌ها را به‌خوبی بشناسید.

برای آشنایی بیشتر با متمم فعل‌ها به مثال زیر توجه کنید.

فعل «جنگیدن» معمولاً با حرف اضافه «با» به کار می‌رود. در جمله زیر نیز این فعل در کنار همین حرف اضافه و متمم آن آمده است. «یکدیگر» متمم فعل «می‌جنگند» است و به آن نسبت داده شده است.

در جدول زیر، مهم‌ترین فعل‌هایی را که همیشه با حرف اضافه خاص خود می‌آیند، ارائه کرده‌ایم.

توجه داشته باشید که متمم‌های فعل‌ها اجباری هستند و نمی‌توان آن‌ها را از جمله حذف کرد. با حذف متمم فعل، معنای جمله ناقص می‌ماند. این نوع از متمم‌ها تنها با فعل‌هایی به کار می‌روند که گذرا به مفعول یا گذرا به مفعول و متمم باشند. فعل‌های ناگذر و لازم هرگز با متمم فعل نمی‌آیند.

از سوی دیگر، به یاد داشته باشید که هر جمله تنها می‌تواند یک متمم فعل داشته باشد.

نقش متممی برای مفعول

در برخی از کتاب‌های دستور زبان، «مفعول» جمله هم به‌عنوان متمم در نظر گرفته شده است، زیرا فعل‌های متعدی یا گذرا برای اینکه بتوانند یک جمله کامل را تشکیل بدهند، به مفعول نیاز دارند. از این جهت، مفعول، معنای فعل‌ها را کامل می‌کند و بدون آن جمله ناقص می‌ماند.

با مشاهده فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس می‌توانید نقش مفعول‌ها و ساختار آن‌ها را در زبان فارسی به‌طور کامل بیاموزید.

مثلاً در جمله زیر از فعل متعدی «خریدن» استفاده شده است. در همین جمله، مفعول «لباس زیبایی» نیز به کار رفته است که وجود آن در جمله اجباری بوده و فعل به آن نیاز دارد. با حذف این مفعول، جمله زیر ناقص می‌شود.

متمم قیدی

برخی از متمم‌ها از نوع قید هستند، برای مقید کردن معنای جمله یا یکی از اجزای آن به کار می‌روند و توضیح اضافه‌ای را بیان می‌کنند. به این دسته از متمم‌ها، «متمم قیدی» گفته می‌شود. این نوع از متمم‌ها هم دقیقاً بعد از حرف اضافه می‌آیند و معمولاً از جنس اسم یا گروه اسمی هستند. به طور مثال در جمله زیر از متمم قیدی استفاده شده است.

در این مثال، «مادرم» بعد از حرف اضافه «با» آمده است و نقش متمم قیدی جمله را به عهده دارد. این متمم، در واقع به فعل جمله نسبت داده شده است و توضیح اضافه‌ای را در مورد آن بیان می‌کند.

توجه داشته باشید که در هر جمله می‌توان از چندین متمم قیدی استفاده کرد. کاربرد متمم قیدی در جمله‌ها هیچ محدودیتی ندارد. از سوی دیگر، به یاد داشته باشید که می‌توان متمم‌های قیدی را از جمله حذف کرد، بدون اینکه معنای جمله یا هریک از اجزای آن دچار مشکل شود.

مثلاً جمله بالا را می‌توان بدون متمم قیدی هم به کار برد، به‌طوری که مخاطب در درک آن دچار مشکل نشود. مثال بالا با این نوع از حذف به صورت زیر درمی‌آید.

متمم اسم

برخی از اسم‌ها هم ممکن است مانند صفت‌ها یا فعل‌ها متمم بگیرند. در این حالت، بعد از اسم، حرف اضافه می‌آید و پس از آن نیز یک اسم یا گروه اسمی قرار می‌گیرد. به این گروه از متمم‌ها، «متمم اسم» گفته می‌شود. برای آشنایی بیشتر با ساختار این نوع از متمم‌ها به مثال زیر توجه کنید.

در این جمله، اسم «مهر» با حرف اضافه «به» و متمم «فرزندش» به کار رفته است. جمله زیر را می‌توان به صورت «مادر به فرزندش مهر پایان‌ناپذیر دارد.» نیز بیان کرد.

این نوع از متمم‌ها را با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس می‌توانید به‌طور کامل بیاموزید.

گاهی ممکن است مصدرها هم حرف اضافه بگیرند و بعد از آن‌ها متمم بیاید. چون مصدرها نوعی اسم به شمار می‌آیند، متمم آن‌ها نیز از نوع متمم اسم خواهد بود. در مثال زیر، کاربرد این نوع از متمم اسم را مشاهده می‌کنید.

در این مثال، «پرسیدن» مصدری است که با حرف اضافه «از» آمده است. «شما» نیز متمم آن محسوب می‌شود که بعد از حرف اضافه «از» قرار دارد.

در جدول زیر، نمونه‌‌هایی از اسم‌های فارسی و حرف اضافه مخصوص آن‌ها با مثال نشان داده شده است.

نقش متممی برای مضاف الیه

در برخی از کتاب‌های دستور زبان، مضاف‌الیه به‌عنوان یکی از انواع متمم اسم معرفی شده است. در بخش‌های قبلی گفتیم که متمم همواره بعد از حرف اضافه می‌آید. این را هم می‌دانیم که کسره اضافه (ـِ) در ترکیب مضاف و مضاف‌الیه، نوعی حرف اضافه به شمار می‌آید.

بنابراین هنگامی که یک اسم با استفاده از کسره به اسم دیگری اضافه شود و نقش مضاف‌الیه بگیرد، در واقع متمم آن اسم محسوب می‌شود.

مضاف و مضاف‌الیه، همچنین ساختار ترکیب‌های اضافی در فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌الیه در فارسی فرادرس به زبان ساده و به صورت جامع آموزش داده شده است.

به‌طور خلاصه می‌توانیم بگوییم که مضاف‌الیه‌ها متمم اسم هستند و معنای مضاف را کامل می‌کنند. در ادامه، ساختار ترکیب‌های اضافی و جایگاه مضاف‌الیه در این ترکیب‌ها نشان داده شده است.

به‌عنوان مثال در ترکیب اضافی زیر، «داستان» مضاف‌الیه و متمم اسم قبل از خود است و معنای آن را کامل می‌کند. میان مضاف و مضاف‌الیه ترکیب زیر از حرف اضافه «ـِ» استفاده شده است.

متمم صفت

برخی از صفت‌های فارسی، به‌ویژه صفت‌های تفضیلی، معمولاً با حرف اضافه به کار می‌روند و بعد از آن‌ها متمم قرار می‌گیرد. صفت‌های تفضیلی با حرف اضافه «از» می‌آیند و معنای آن‌ها بدون متمم ناقص می‌ماند. به‌طور مثال، در جمله زیر، یک نمونه صفت تفضیلی و متمم آن نشان داده شده است.

در مثال زیر از صفت تفضیلی «مهربان‌تر» استفاده شده است. بعد از این صفت، حرف اضافه «از» آمده است. بعد از حرف اضافه نیز، کلمه «مادر» به‌عنوان متمم صفت قرار گرفته است.

چنانچه متمم را از این جمله حذف کنیم، هم معنای صفت و هم معنای جمله ناقص می‌ماند. توجه داشته باشید که متمم‌های صفت به صفت‌ها نسبت داده می‌شوند و معنای آن‌ها را کامل می‌کنند.

صفت‌‌های تفضیلی و متمم آن‌ها در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده است.

گاهی ممکن است برخی از صفت‌ها جانشین اسم شوند و کلمه دیگری با استفاده از حرف اضافه به آن‌ها افزوده شود. در این حالت، کلمه‌ای که بعد از حرف اضافه قرار می‌گیرد، متمم آن صفت محسوب می‌شود و معنای آن را کامل می‌کند. برای روشن‌تر شدن این نکته به مثال‌های زیر دقت کنید.

در مثال اول، کلمه «خبر» با استفاده از کسره به صفت «منتظر» اضافه شده و نقش متمم آن را به عهده گرفته است. در مثال دوم نیز «تصمیمات» به‌عنوان متمم کلمه «موافق»، پس از حرف اضافه «با» قرار گرفته است.

نکته: صفت‌ها می‌توانند بیشتر از یک متمم داشته باشند؛ مانند صفت «نزدیک» در «نزدیک‌تر از من به شما» که دارای دو متمم «من» و «شما» است.

در جدول زیر، نمونه‌هایی از صفت‌های فارسی را همراه با حرف اضافه آن‌ها مشاهده می‌کنید. البته صفت‌هایی که با حرف اضافه می‌آیند تنوع بالایی دارند. برای اینکه دقیقاً بدانید انواع متمم چیست، خوب است با برخی از رایج‌ترین نمونه‌های این صفت‌ها آشنا باشید.

برای آشنایی بیشتر با انواع صفت‌‌های فارسی، می‌توانید مطلب زیر را در مجله فرادرس مطالعه کنید.

متمم صوت یا شبه جمله

صوت‌ها و شبه‌جمله‌ها هم ممکن است همراه با حرف اضافه و متمم بیایند. مثلاً در «آفرین بر سخت‌کوشان»، «آفرین» شبه‌جمله بوده و با حرف اضافه «بر» آمده است. کلمه «سخت‌کوشان» نیز بعد از حرف اضافه آمده و متمم «آفرین» محسوب می‌شود.

همچنین در «سلام بر شما»، «سلام» شبه‌جمله است. بعد از این شبه‌جمله، حرف اضافه «بر» قرار دارد و بعد از این حرف اضافه نیز متمم «شما» آمده است. «شما» متمم شبه‌جمله «سلام» به شمار می‌آید.

متمم اختیاری و اجباری

وجود برخی از متمم‌ها در جمله الزامی است؛ یعنی بخشی از جمله به آن‌ها نیاز دارد و بدون وجود متمم، جمله ناقص می‌ماند. به متمم‌هایی که وجود آن‌ها در جمله الزامی است، «متمم اجباری» می‌گویند. متمم‌های فعل، صفت و اسم در این دسته قرار می‌گیرند.

برای یادگیری بهتر متمم‌های فارسی پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را مشاهده کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

به‌طور مثال، در جمله زیر از متمم فعل «مهمانانِ ویژه» استفاده شده است. این متمم از نوع اجباری بوده و با حذف آن، معنای کل جمله ناقص می‌شود.

برعکس، کاربرد برخی از متمم‌ها الزامی نیست و می‌توان آن‌ها را از جمله حذف کرد، بدون اینکه معنای جمله دچار مشکل شود. به متمم‌هایی که وجود آن‌ها در جمله الزامی نیست و می‌توان آن‌ها را حذف کرد «متمم اختیاری» می‌گویند. متمم‌های قیدی از نوع متمم‌های اختیاری هستند و حضور آن‌ها در جمله اجباری نیست.

به‌عنوان مثال، کاربرد متمم قیدی «صبح زود» در جمله زیر اختیاری است و می‌توان آن را از جمله حذف کرد.

روش تشخیص متمم

اکنون که آموخته‌اید متمم چیست و چه انواعی دارد، می‌توانید به‌راحتی آن را در جمله تشخیص بدهید. برای تشخیص متمم در جمله، کافی است به حروف اضافه همان جمله دقت کنید. هر کجای جمله که حرف اضافه‌ای آمده باشد، متمم نیز پس از آن قرار می‌گیرد.

در صورتی که بخواهید متمم‌های جمله‌ها را تشخیص بدهید، لازم است با حروف اضافه فارسی آشنا باشید. در جدول زیر، برخی از رایج‌ترین حروف اضافه فارسی نشان داده شده‌اند.

نقش دستوری متمم

هر کدام از کلمه‌هایی که در جمله به کار می‌روند، کارکرد دستوری خاصی در آن جمله دارند. به وظیفه‌ای که هر کدام از اجزای جمله در ساخت دستوری آن به عهده دارد، «نقش دستوری» گفته می‌شود.

به‌عنوان مثال، کلمه‌ای که نهاد و انجام‌دهنده فعل جمله را نشان بدهد، دارای نقش دستوری «نهادی» است. همچنین کلمه‌ای که نشان‌دهنده اثرپذیری از فعل جمله باشد، دارای نقش دستوری «مفعولی» است. در این بخش نشان می‌دهیم که نقش دستوری متمم چیست و این عناصر چه نقشی در ساختمان دستوری جمله‌ها دارند.

متمم‌ها هم مانند هر کدام از اجزای جمله، نقش دستوری خاصی دارند. در واقع، کلمه‌ یا کلمه‌هایی که به‌عنوان متمم و بعد از حرف اضافه قرار می‌گیرند، دارای نقش دستوری «متممی» هستند. مثلاً در جمله زیر، «مهمانان» دارای نقش دستوری متممی است.

سؤالات متداول

در بخش‌های قبلی از متمم‌ها سخن گفتیم و نشان دادیم که اصولاً متمم چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، به سراغ برخی از سؤالات متداول در مورد متمم‌ها می‌رویم و نکته‌های تکمیلی را در مورد این مبحث بیان می‌کنیم.

آیا همه متمم‌ها اجباری هستند؟

خیر، متمم‌های قیدی اختیاری هستند و می‌توان آن‌ها را از جمله حذف کرد، بدون اینکه معنای جمله دچار مشکل شود.

آیا در ساختار همه متمم‌ها از حرف اضافه استفاده می‌شود؟

بله، اصولاً متمم‌ها، اسم‌ها یا گروه‌های اسمی‌ای هستند که بعد از حرف اضافه قرار می‌گیرند. بنابراین وجود آن‌ها به حروف اضافه وابسته است و بدون حروف اضافه، اساساً متممی شکل نمی‌گیرد.

تمرین متمم

تا اینجا توضیح دادیم که متمم چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، تمرین‌هایی را ارائه می‌کنیم که با کمک آن‌ها می‌توانید آموخته‌های خود را مرور کنید. تمرین‌های این بخش شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای هستند.

البته در صورتی که بخواهید متمم‌ها و ساختار آن‌ها را به طور کامل یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم از فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کرده‌ایم.

برای پاسخگویی به تمرین‌ها لازم است بعد از مطالعه صورت سؤال، گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای اینکه از درستی پاسخ خود مطمئن شوید و گزینه درست را مشاهده کنید، روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، کلیک کنید.

بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نمایش داده می‌شود.