فرادرسلم در عربی – توضیح قواعد و کاربرد + مثال، تمرین و تلفظ
لم در عربی از جمله حروفی است که با فعل مضارع عربی همراه میشود و آن را به یک فعل مجزوم تبدیل می‌کند. کارکرد دیگر آن، تغییر معنای فعل است. در این نوشته قصد داریم درباره لمِ مجزومساز و تاثیرش بر افعال صحبت و مثال‌های مربوط به هر نکته را بررسی کنیم. در انتها می‌توانیم با استفاده از تمرین‌های پایانی متن میزان یادگیری‌مان درباره لم در عربی را بسنجیم
کاربرد لم در عربی
لم و لما دو حرف جازمه‌ای هستند که قبل از فعل مضارع می‌آیند و تغییراتی در آن ایجاد می‌کنند. منظور از جزم در زبان عربی این است که انتهای یک کلمه معرب به علامت سکون ختم شود. از این رو هرگاه لم یا لما بر سر فعل مضارع قرار بگیرند، می‌توانند ضمه در صیغههای مفرد را به ساکن تبدیل کنند و نون عوض رفع انتهای افعال مضارع را حذف کنند. در کنار این تغییرات، معنای فعل‌های مضارع نیز از زمان حال به زمان گذشته تغییر پیدا می‌کند. برای فهم بهتر آنچه که تا کنون توضیح دادیم نیاز است تا ابتدا با فعل مضارع و شکل صرف شده آن در ۱۴ صیغه غائب و مخاطب آن آشنا شویم. سپس نحوه تاثیر لم بر این افعال را همراه با مثال بررسی می‌کنیم.
معرب چیست؟
در زبان عربی، کلمات می‌توانند دسته‌بندی چندگانه داشته باشند. یکی از آن دسته‌بندی‌ها «معرب و مبنی» بودن کلمات است. در این زبان، نوع حرکت آوایی انتهای کلمات می‌تواند نقش آن کلمه را مشخص کند. بر همین اساس می‌توان علامت آوایی انتهای آنها را بر حسب نقش در جمله به «مرفوع»، «منصوب»، «مجرور» و «مجزوم» تبدیل کرد. به کلماتی که بتوانیم و اجازه داشته باشیم حرکت آوایی انتهایش را تغییر بدهیم «معرب» می‌گویند. یعنی این کلمه‌ها «اعراب‌پذیر» هستند. در مقابل، برخی کلمات حرکت آوایی مشخصی دارند که تحت هیچ شرایطی تغییر نمی‌کند. به این کلمات مبنی می‌گویند. ضمایر، اسامی موصول و اسم‌های اشاره از جمله کلمات مبنی عربی هستند.
در انتهای کلمات «معرب و مرفوع» حرکت «ضمه» قرار می‌گیرد. این برای حالت مفرد کلمه است. در صورتی که اسم مرفوع بخواهد مثنی شود باید «ان» به انتهای آن اضافه کنیم. همچنین اگر بخواهیم کلمه مرفوع را جمع ببندیم باید از «ون» برای مذکر و «ات» برای مونث استفاده کنیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
المُعَّلِّمونَ يَبْنُونَ المُستَقبَلْ.
معلم‌ها آینده را می‌سازند.
(در این مثال، معلم، کلمه معرب و مذکری است که نقش مبتدا را در جمله پذیرفته است. مبتدا در زبان عربی اعراب مرفوع دارد. در نتیجه برای جمع بستن آن از «ون» استفاده شده. از این رو باید بگوییم «مبتدا و مرفوع به اعراب فرعی ون».)
وَقَفَ العَسْكَريونَ لِتَحيَّةِ القائِدْ.
سربازها به احترام فرمانده ایستادند.
(العسکریون فاعل فعل «وقف» محسوب میشود. چرا که حرکت ایستادن توسط آنها در جمله انجام شده. در نتیجه باید اعراب مرفوع بپذیرد. اما چون به شکل جمع به کار رفته از «ون» برای جمع بستن آن استفاده شده است.)
المُعَلِّماتُ جَمَعْنَ في صالَّةِ المَدرسةِ.
معلم‌ها در سالن مدرسه جمع شدند.
(مبتدای این جمله جمع مونث است. در نتیجه با «ات» جمع بسته شده و علامت ضمه روی حرف «ت» قرار گرفته است.)
«منصوب» اصطلاحی مخصوص کلمات معربی است که بر اساس نقش در جمله، حرکت آوایی انتهایی آنها «فتحه» باشد. مثنی شدن کلمات معرب و منصوب به وسیله «یْنِ» انجام میشود. در صورتی که بخواهیم آنها را جمه ببندیم باید از «ینَ» برای مذکر و «ات» برای مونث استفاده کنیم. انواع مفعول‌ها در زبان عربی، حال و تمییز در جملات عربی دارای اعراب نصب هستند و منصوب محسوب می‌شوند. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
إنَّ اللهَ لا یُحِّبُ المُسرِفینَ.
خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد.
(در این جمله مسرفین، مفعول‌به جمله و منصوب است. چون به شکل جمع به کار رفته با «ین» جمع بسته شده است.)
مَدَحَ المُدیرُ المُجتَهِدینَ.
مدیر از تلاشگران تعریف کرد.
(در این مثال مجتهدین مفعول‌به فعل مدح است و چون به مجموعه‌ای از افراد تلاشگر اشاره دارد، با اعراب فرعی «ین» به کار رفته. در نتیجه باید بگوییم «مفعول‌به و منصوب به اعراب فرعی ین».)
مَدَحَ المُدیرُ المُجتَهِداتِ.
مدیر از تلاشگران تعریف کرد.
(در این جمله مفعول‌به جنسیت مونث دارد. در نتیجه با «ات» جمع بسته شده. تفاوتش با مرفوع در این است که روی حرف «ت» به جای علامت فتحه علامت کسره قرار گرفته است.)
نکته: «ات»، جمع مونث سالم هیچ‌گاه فتحه نمی‌پذیرد و در مواقع منصوب یا مجرور واقع شدن باید با علامت «کسره» ظاهر شود.
اصطلاح «مجرور» برای کلماتی به کار می‌روند که به واسطه نقشی که در جمله می‌گیرند، انتهایشان علامت کسره می‌پذیرد. جار و مجرور و مضاف‌الیه از جمله نقش‌های مجرور در زبان عربی هستند. کلمات جمع مذکر سالم در حالت مجرور همانند منصوب با «ین» در جمله حضور پیدا می‌کنند. کلمات جمع مونث سالم نیز «اتِ» می‌گیرند. به مثال‌های زیر توجه کنید.
وَضَّحَ مُدیرُ المَتحَفِ کُلَّ المَعلوماتِ لِلزائرینَ.
مدیر همه اطلاعات را برای بازدیدکنندگان توضیح داد.
(در این مثال دو جمع وجود دارد. اولی جمع مونث سالم «معلومات» است که به خاطر مضاف‌الیه واقع شدن، مجرور شده است. دومین اسم هم جمع «زائرین» است که به خاطر آمدن بعد از حرف جر و مجرور شدن علامت فرعی «ین» پذیرفته است.)
آنچه توضیح دادیم مربوط به اسم‌های معرب در زبان عربی و نحوه حضور آنها در جمله است. نکته‌ای که نباید از نظر دور داشت این است که «افعال هم در زبان به دو دسته معرب و مبنی تقسیم می‌شوند.» بر همین اساس، فعل‌های ماضی عربی همگی «مبنی» هستند و اعراب آنها تحت هر شرایطی محلی است. اما فعل مضارع عربی «معرب» است و در حالت عادی اعراب مرفوع دارد. در نتیجه می‌توان با افزودن حروف به آن، اعرابش را منصوب یا مجزوم است. در ادامه با فعل مضارع در حالت مرفوع و نحوه صرف و ترجمه آن در زبان عربی آشنا می‌شوید.
فعل مضارع، معرب و مرفوع
هرگاه بخواهیم درباره کاری که در زمان حال یا آینده نزدیک انجام میشود، صحبت کنیم، باید از فعل مضارع استفاده کنیم. در زبان عربی فعل مضارع همانند فعل ماضی در ۱۴ صیغه غائب و مخاطب و در وزن‌های مشخص صرف میشود. تنها تفاوت آن با ماضی در این است که فعل مضارع یک فعل معرب محسوب میشود و در حالت عادی اعرابش مرفوع است. این اعراب در صیغههای مفرد به صورت ضمه انتهای فعل و در صیغههای غیر مفرد با حضور «نون عوض رفع» در انتهای افعال نمایش داده میشود. برای درک بهتر به جدول وزن صرف فعل مضارع در حالت معرب و مرفوع توجه کنید.
| جدول وزن ۱۴ صیغه مضارع عربی | |
| صیغه | وزن |
| الغائب | یَفعلُ |
| الغائبان | یَفعَلان |
| الغائبون | یَفعَلُون |
| الغائبة | تَفعَلُ |
| الغائبتان | تَفعَلان |
| للغائبات | یَفعَلنَ |
| المخاطب | تَفعَلُ |
| المخاطبان | تَفعَلان |
| المخاطبون | تَفعَلُون |
| المخاطبة | تَفعَلینَ |
| المخاطبتان | تَفعَلان |
| المخاطبات | تَفعَلنَ |
| المتکلم الوحده | أفعَلُ |
| المتکلم مع‌الغیر | نَفعَلُ |
یکی از موارد مهم فعل مضارع، که وجه تمایز آن با سایر افعال نیز هست، حضور حروف «أتین» بر سر آن است. همان‌طور که جدول مشاهده می‌کنید، ابتدای ۶ صیغه غائب مضارع از حرف «ی» و ابتدای افعال صیغه مخاطب از «ت» و در دو صیغه متکل وحده و متکلم مع‌الغیر از «أ» و «ن» استفاده شده است. در کنار آن باید به «ن» انتهای برخی از صیغه‌ها نیز اشاره کرد. این حرف نشانه مرفوع بودن فعل مضارع در صیغههای مثنی و جمع است که به آن «نون عوض رفع» می‌گویند.
نکته: صیغه للمخاطبة یا مفرد مونث مخاطب، تنها صیغه مفرد در زمان مضارع است که انتهای آن نون عوض رفع قرار می‌گیرد. در نتیجه در حالت‌های منصوب و مجزوم می‌توانیم آن را حذف کنیم.
برای درک بهتر به جدول صرف فعل مضارع معرب و مرفوع از ریشه کتب و نحوه ترجمه آن که در ادامه آمده دقت کنید.
| جدول صرف فعل مضارع معرب و مرفوع از ریشه کتب | |
| فعل مضارع | معنی |
| يَکتُبُ | می‌نویسد |
| يَکتُبان | می‌نویسند |
| يَکتُبُون | می‌نویسند |
| تَکتُبُ | می‌نویسد |
| تَکتُبان | می‌نویسند |
| يَکتُبنَ | می‌نویسند |
| تَکتُبُ | می‌نویسی |
| تَکتُبان | می‌نویسید |
| تَکتُبون | می‌نویسید |
| تَکتُبینَ | می‌نویسی |
| تَکتُبان | می‌نویسید |
| تَکتُبنَ | می‌نویسید |
| أکتُبُ | می‌نویسم |
| نَکتُبُ | می‌نویسیم |
برای درک بهتر به جملات زیر که در آنها فعل مضارع معرب و مرفوع به کار رفته است توجه کنید.
أجِدُ صَیدَلِیَةَ عِندَ الزاوِیَةِ.
داروخانه را در تقاطع پیدا می‌کنم.
(در این مثال از فعل مضارع که از نوع معتل مثال است استفاده شده. این فعل از ریشه وجد ساخته شده و هنگام صرف در ریشه متکلم، واو ابتدایی آن به خاطر سهولت در تلفظ حذف شده است.)
أصحابُ المَکتباتِ یَعرِضُونَ ما یَحتاجُ إلیه الطلاب من الکتب.
صاحبان کتابخانه‌ها، آنچه را که دانشجوها از میان کتاب‌ها احتیاج دارند، به آنها عرضه می‌کنند.
(در این مثال از دو فعل مضارع استفاده شده است. اولی «یعرضون» است که در صیغه غائبون به کار رفته است. دومین فعل مضارع «یحتاج» است که به باب افتعال رفته است.)
تَخرُجُ زوجَتي کُلَّ یومٍ في الصباح.
همسر من هر روز صبح از خانه خارج میشود.
(فعل مضارع معرب و مرفوع این جمله از ریشه خرج و در صیغه غائبة استفاده شده است.)
إنَّهُ یَرغَبُ في دراسةِ الطِبِّ.
او مایل است در رشته پزشکی درس بخواند.
أنتِ تواجهینَ في سَفَرِکِ کثیراً مِنَ التَّعَبِ.
تو در سفرت با خستگی‌های زیادی مواجه می‌شوی.
(فعل مضارع معرب و مرفوع این جمله در صیغه مخاطبة به کار رفته است و نون عوض رفع را در انتهای آن می‌توان دید.)
النِساءُ یُشاهِدنَ الفُستانْ.
زنان پیراهن‌ها را تماشا می‌کنند.
(این فعل مضارع در صیغه للغائبات به کار رفته و نون انتهایی آن ضمیر است و نباید با نون عوض رفع اشتباه گرفته شود. در نتیجه، هنگام منصوب یا مجزوم شدن همان‌طور دست‌نخورده در فعل باقی می‌ماند.)
فعل مضارع مجزوم
وقتی یکی از «حروف جازمه» بر سر فعل مضارع قرار بگیرد، آن را از حالت مرفوع در آورده و به یک فعل مجزوم تبدیل می‌کند. از انواع این حروف می‌توانیم به «لم، لما، لام امر، لای نهی و ادوات شرط» اشاره کنیم. در میان این حروف تنها ادوات شرط است که می‌تواند دو فعل مضارع در یک جمله را مجزوم کند. مابقی حروف جازمه تنها در مجزوم کردن یک فعل تاثیر‌گذار هستند.
منظور از مجزوم شدن فعل مضارع این است که «انتهای آن به سکون ختم شود.» ختم به سکون در صیغههای للغائب، للغائبة و مخاطب با حذف ضمه انتهای فعل مضارع و نوشتن ساکن انجام میشود. اما در سایر صیغه‌ها باید نون عوض رفع آنها را حذف کنیم.
برای درک بهتر نحوه تاثیر این حروف بر جملات عربی به مثال‌های زیر توجه کنید.
لما تَحتاجْ الشَرِکَةُ إلی عَشَرَةِ المُهَندِسینَ.
شرکت به ۱۰ مهندس احتیاج نداشته است.
(در این مثال با آمدن «لما» بر سر فعل مضارع تحتاج انتهای آن را در صیغه للغائبة به کار رفته مجزوم کرده و معنی آن را به ماضی نقلی منفی تغییر داده است.)
لِنُساعِدْ أَهلِنا.
باید به خانواده‌هایمان کمک کنیم.
(در این مثال از لام امر پیش از فعل مضارع صیغه متکلمون استفاده شده و معنی آن را به «باید انجام بدهیم» تغییر داده است.)
لا تَتَناوَلوا ما تُریدُون مِنَ المَأکولاتِ.
هر آنچه را که از خوردنی می‌خواهید (دلتان می‌خواهد) نخورید.
در این مثال از لای نهی در کنار فعل مضارع صیغه مخاطبون استفاده شده. در نتیجه نون عوض رفع انتهای آن برداشته شده است. همچنین چون در این مثال از لای نهی استفاده شده، فعل مضارع دوم، دست‌نخورده باقی مانده است.
فعل مضارع مجزوم به لم
حرف «لم» یکی از حروف مجزومساز فعل مضارع است که پیش از آن می‌آید و انتهای فعل را مجزوم می‌کند. اما کارکرد مهم دیگر «لم» این است که با آمدن پیش از فعل مضارع معنی فعل را به «ماضی مطلق یا ساده منفی» تبدیل می‌کند. یعنی در شرایطی که یک فعل در حالت مضارع به صورت مضارع اخباری ترجمه میشود، با آمدن حرف «لم» باید آن را به شکل ماضی ساده منفی تبدیل کنیم. به عبارتی دیگر «لم» برای فعل مضارع همان معنای «ما» برای فعل ماضی ساده را دارد. برای درک بهتر به نحوه نوشتن و ترجمه فعل مضارع کتب همراه با حرف لم توجه کنید.
| جدول صرف فعل مضارع مجزوم با لم همراه با معنی | |
| لم + فعل مضارع | معنی |
| لم يَکتُبْ | ننوشت |
| لم يَکتُبا | ننوشتند |
| لم يَکتُبُوا | ننوشتند |
| لم تَکتُبْ | ننوشت |
| لم تَکتُبا | ننوشتند |
| لم يَکتُبنَ | ننوشتند |
| لم تَکتُب! | ننوشتی |
| لم تَکتُبا | ننوشتید |
| لم تَکتُبوا | ننوشتید |
| لم تَکتُبي | ننوشتی |
| لم تَکتُبا | ننوشتید |
| لم تَکتُبنَ | ننوشتید |
| لم أکتُبْ | ننوشتم |
| لم نَکتُبْ | ننوشتیم |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
شارَکَ علیٌ في الإمتِحانِ.
علی در امتحان شرکت کرد.
لَمْ یُشارِکْ عَلیٌ في الإمتِحانِ.
علی در امتحان شرکت نکرد.
(در جمله دوم با اینکه فعل مضارع است، اما چون قبل از آن لم آمده به صورت شکل مضارع منفی ساده جمله اول ترجمه شده است.)
أَرْسَلَتْ فاطِمَةٌ رِسالَةً لِصَدیقَتِها.
فاطمه برای دوستش نامه‌ای فرستاد.
لَمْ تُرْسِلْ فاطِمَةٌ رِسالَةً لِصَدیقَتِها.
(در این مثال هم برای منفی کردن فعل ماضی «أرسلتْ» از ترکیب «لم + ترسِلْ» استفاده شده تا همان فعل دارای معنی منفی شود.)
التلمیذات رَکِبنَ الحافلةَ معاً.
دانش‌آموزها با هم سوار اتوبوس شدند.
التلمیذات لم یَرْکِبنَ الحافلةَ معاً.
دانش‌آموزها با هم سوار اتوبوس نشدند.
(در این مثال چون فاعل جمع مونث غائب است، با آمدن لم بر سر فعل مضارع، انتهای آن مجزوم نشده و تنها توانسته فعلی با معنی ماضی منفی بسازد.)
وَصَلَتْ الرسالةُ مِن صَدیقي.
نامه دوستم رسید.
لَمْ تَصِلْ الرسالةُ مِن صَدیقي.
نامه دوستم نرسید.
(این فعل مضارع مجزوم چون از افعال معتل مثال است، هنگام مجزوم شدن حرف عله‌اش حذف و انتهای آن علامت سکون گرفته است.)
الصدیقان وصلا إلی المدرسة متأخراً.
دو دوست دیر به مدرسه رسیدند.
الصدیقان لم یَصِلا إلی المدرسةِ متأخراً.
دو دوست دیر به مدرسه نرسیدند.
( فعل این جمله در صیغه للغائبان به کار رفته است. در ضمن اینکه، فعل مثال واوی است. در جمله دوم برای تلفظ بهتر به خاطر اعلال حذف واو در «یصلان» حذف شده و با آمدن لم در ابتدای آن، نون انتهای آن نیز محذوف شده است.)
سوالات رایج درباره لم در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث لم در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
کاربرد لم در عربی چیست؟
«لم» در عربی یکی از حروف مجزومساز فعل مضارع است که باعث میشود انتهای صیغههای مفرد ساکن بگیرد و نون انتهای صیغههای جمع و مثنی حذف شود.
لم چه تاثیری در معنای فعل می‌گذارد؟
هرگاه پیش از فعل مضارع از «لم» استفاده شود، معنای آن به «ماضی ساده منفی» تبدیل میشود.
تمرین مربوط به لم در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «لم در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید.تمرین شامل ۱۰ سوال است که باید جمله‌های داده شده را پس از وارد کردن حرف «لم» به آن بار دیگر بازنویسی کنید. بعد از پاسخ دادن به تمامی سوال‌ها می‌توانید با استفاده از گزینه «جواب» پاسخ درست را ببینید و آن را با جواب خودتان مقایسه کنید.
- جمله‌های داده شده را که فعل ماضی دارند، با استفاده از «لم» منفی کنید.
سوال ۱: فَحصَ الطبیبُ المریضَ.
جواب: لَمْ یَفحَصْ الطبیبُ المریضَ.
سوال ۲: اِنْکَسَرَتِ النَّافِذِة.
جواب: لَم تَنکَسِري النَّافِذِة.
سوال ۳: أَعْطَیَ مُحَمَّد عَلِیًّا کِتَابًا.
جواب: لَمْ یُعْطِ مُحَمَّد عَلِیًّا کِتَابًا.
سوال ۴: اِسْتَرَاحَ اللاعِبُون.
جواب: لَمْ یَستَرِحْ اللاعِبُون.
سوال ۵: شَکَرْتُ الأُسْتَاذَ.
جواب: لَمْ أَشکُرْ الأُسْتَاذَ.
سوال ۶: وَقَعَتْ هَذِهِ الحِکایَةِ قَبْلَ أربَعینَ سنةً.
جواب: لَمْ تَقِعْ هَذِهِ الحِکایَةِ قَبْلَ أربَعینَ سنةً.
سوال ۷: وَصَلتُ ألیُوْمَ مُبَکِّراً.
جواب: لَمْ أَصِلْ ألیُوْمَ مُبَکِّراً.
سوال ۸: هَرَبَ سارِقا البَیْتِ.
جواب: لَمْ یَهربْ سارِقا البیتِ.
سوال ۹: هذا دفترٌ کتبوا الطلاب فیه.
جواب: هذا دفترٌ لَمْ یَکتُبوا الطلاب فیه.
سوال ۱۰: هم شاهِدوا التِلِفزیونَ في المَساءْ.
جواب: هم لَمْ یُشاهِدوا التِلِفزیونَ في المَساءْ.
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس، درباره لم در عربی و تاثیر آن بر فعل مضارع مطالبی آموختیم. فهمیدیم که «لم» یکی از حروف مجزومساز فعل مضارع است که قبل از آن می‌آید و معنی‌اش را به ماضی ساده منفی تبدیل می‌کند. منظور از مجزوم شدن فعل مضارع این است که انتهای فعل در صیغههای مفرد به جای ضمه علامت ساکن بگیرد و در صیغههای مثنی و جمع، نون عوض رفع‌شان حذف شود.
سلام میشه بفرمایید فرق مضارع مجزوم به لم با ماضی منفی در معنی چیست؟
سلام و وقت به‌خیر؛
معنی هر دو فعل یکسان هست. هم مضارع منفی با حرف «لم» و هم ماضی منفی با حرف «ما»، در فارسی به صورت ماضی منفی ترجمه می‌شوند.
سپاس از همراهی شما با مجله فرادرس.
سپاس فراوان مطالب کامل و جامع بخصوص تمارین آخر مطلب