فرادرسمحمدرضا شفیعی کدکنی | زندگی نامه و معرفی آثار
در این مطلب، به بررسی زندگی نامه و معرفی آثار دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی پرداخته شده است. دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی استاد دانشگاه، شاعر، نویسنده، پژوهشگر، اندیشمند و ادیب ایرانی است که آثار ادبی او و جلسات درسی که در دانشگاه دارد، از محبوبیت بسیار زیادی برخوردار هستند. در این مطلب، زندگی نامه و معرفی آثار دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی به طور کامل و جامع مورد بررسی قرار گرفته است.
محمدرضا شفیعی کدکنی کیست؟
محمدرضا شفیعی کدکنی در تاریخ ۱۹ مهرماه ۱۳۱۸ در روستای کدکن - بین نیشابور و تربت حیدریه - و در یک خانواده کشاورز و روحانی زاده شد. وی در روزهای ابتدایی زندگی، بین مشهد و کدکن در رفت و آمد بود و در این دوران تاثیر بسیاری از پدر بزرگ مادری خود، شیخ عبدالرزاق توسلی پذیرفت. محمدرضا شفیعی کدکنی هنوز هشت سالش تمام نشده بود که به حوزه علمیه نیشابور رفت و در حالی که از همکلاسی‌های خود بسیار کم سن و سال‌تر بود، زیر نظر ادیب نیشابوری تحصیل کرد.
شفیعی کدکنی هیچگاه به مدرسه نرفت؛ اما رفت و آمد به مشهد و حضور در محفل‌های ادبی آن شهر، او را وا داشت که در امتحان‌های آخر سال دبیرستان شرکت کند و دیپلم خود را بگیرد. پس از آن، با تشویق سید احمد خراسانی در امتحان ورودی دانشگاه نام‌نویسی کرد و توانست در رشته ادبیات فارسی دانشگاه مشهد پذیرفته شود.
محمدرضا شفیعی کدکنی شفیعی کدکنی پس از اتمام دوره کارشناسی، برای ادامه تحصیل راهی دانشگاه تهران شد و توانست مدرک کارشناسی ارشد و دکترای خود را از این دانشگاه اخذ کند. تنها ده روز پس از آنکه محمدرضا شفیعی کدکنی از پایان‌نامه دکترای خود با عنوان «صور خیال در شعر فارسی» دفاع کرد، دکتر پرویز ناتل خانلری در نامهای سفارش کرد که وی در دانشگاه مشغول به تدریس شود و با تایید دکتر بدیع|الزمان فروزانفر، این مورد محقق شد. از آن تاریخ یعنی سال ۱۳۴۸ تاکنون، دکتر شفیعی کدکنی بیش از نیم قرن است که در دانشگاه تهران در حال تدریس است و همواره کلاسهای درسش یکی از شلوغ‌ترین کلاسهای دانشگاه تهران به شمار می‌آید.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دکتر شفیعی کدکنی چند وجهی بودن او و این است که خود را هیچگاه محدود به یک فضا نکرده است. وی علاوه بر این که استاد ممتاز دانشگاه بوده، یکی از بهترین محقق‌ها و مصحح‌های تاریخ ادبیات ایران به شمار می‌رود که از نظریاتش به عنوان مرجع استفاده می‌شود. علاوه بر آن، شاعری چیره‌دست به شمار می‌آید و طبع شعرش را در قالب‌های گوناگونی آزموده، و همچنین در حوزه نقد شعر فارسی، یکی از برجسته‌ترین منتقدان به شمار می‌آید.
اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی
اولین تلاش‌های شعری شفیعی کدکنی به سال‌های جوانی او بازمی‌گردد. او در سن ۱۹ سالگی چند غزل حافظ را مخمس کرد و برای یکی از روزنامه‌های محلی فرستاد. محمدرضا شفیعی کدکنی در آن سال‌ها از نام مستعار «م. سرشک» برای شعرهای خود استفاده می‌کرد. پس از این او به غزل روی آورد و چند دفتر شعر با همین نام و در قالب غزل منتشر کرد.
در این بین، او به غزل محدود نماند و دیگر قالب‌های شعری نظیر قصیده و شعر نو را نیز تجربه کرد. دفتر شعر «در کوچه باغ‌های نیشابور» که در سال ۱۳۵۰ منتشر شد، شهرتی برایش به ارمغان آورد و توانست شهرت شعری او را همپای شهرتش در تدریس و تحقیق کند.
نقدهای دکتر شفیعی کدکنی
او در نقدش اهل تعارف نیست و همیشه در کمال احترام و به دور از جنجال و پرخاشگری، به نقد پرداخته است. او نقدهای فراوانی به شخصیت‌های برجسته‌ای نظیر نیما، احمد شاملو، عبدالحسین زرین کوب، مجتبی مینوی و حتی استادش بدیع‌الزمان فروزانفر (که شفیعی او را بهترین منتقد شعر کلاسیک فارسی می‌داند) داشته و البته هیچ گاه در نقدهایش از اعتدال و میانه‌روی دور نشده است. محمدرضا شفیعی کدکنی، کسانی همچون پرویز ناتل خانلری و پروین اعتصامی را شاعرانی دانسته است که در ادبیات ایران به جایگاهی که در خور شان و منزلتشان باشد، نرسیده‌اند.
تحقیق و تصحیح به کوشش شفیعی کدکنی
شفیعی کدکنی را در تصحیح متون ادبی پیرو سبک فروزانفر می‌دانند؛ حال آن که خود شفیعی نیز به برخی از کارهای فروزانفر ایراداتی را وارد کرده است. فروزانفر او را بهترین شاگرد خود می‌دانست و همواره وی را تحسین می‌کرد. متاسفانه یکی از مشکلات ادبیات فارسی، تعدد نسخه های آثار ادبی و تفاوت‌های بسیار در آن‌ها است. برای مثال، شاهد هستیم که شعرها و قطعات فراوانی وجود دارند که به شاعران و ادیبان برجسته منتسب شده‌اند، اما خیلی از آن‌ها اصالت ندارند. در مواردی، شاعران ناشناس برای این که آثارشان ماندگار شود و یا مورد توجه زمانه خودشان قرار بگیرند، شعرهای خود را در دیوان ادیبان معروف وارد و از آن طریق منتشر می‌کردند. یکی از مهم‌ترین شاخصه تصحیح‌های دکتر شفیعی کدکنی، ویژگی‌های نسخه‌شناسی و نسخه‌کاوی او است. او برای تحقیق و تصحیح آثاری که بررسی کرده است، همواره نسخه‌های خطی فراوانی را مورد مطالعه قرار داده تا هر چه بیشتر به اصالت آثار منتسب نزدیک‌تر باشد.
شفیعی کدکنی دو برگزیده از غزلیات شمس ارائه داده است؛ یکی «گزیده‌ی غزلیات شمس»، به‌سال ۱۳۵۲ و دیگری «غزلیات شمس تبریز»، به‌سال ۱۳۸۷. به گفته او، کار دوم تکمیل کار قبلی است با این تفاوت که در تدوین کتاب نخستین تنها چند ماه وقت صرف کرده است؛ ولی در گزینش و تصحیح دوم حدود سی و پنچ سال از عمر خود را هزینه کرده است و در هر گوشه ادب و فرهنگ ایرانی و اسلامی نکته‌ای دیده که می‌توانسته در فهم سخن مولانا یاری‌دهنده باشد، آن را در تفسیر و شرح غزل‌ها و رباعی‌ها آورده است.
آثار و کتاب‌شناسی دکتر شفیعی کدکنی
در ادامه به بررسی آثار دکتر شفیعی کدکنی و کتاب‌شناسی او پرداخته شده است.
کتاب‌های شعر شفیعی کدکنی
فهرست کتاب‌های شعر محمدرضا شفیعی کدکنی در ادامه آمده است.
- «شبخوانی» مشهد، توس ۱۳۴۴، تهران، سخن۱۳۸۸: اولین دفتر شعر محمدرضا شفیعی کدکنی است که تاکنون بارها تجدید چاپ شده است.
- «زمزمه‌ها» مشهد، امیرکبیر ۱۳۴۴، تهران، سخن۱۳۸۸.
- «از بودن و سرودن» تهران، توس۱۳۴۷.
- «از زبان برگ» تهران، توس ۱۳۴۷ و سخن ۱۳۸۸.
- «در کوچه باغ‌های نشابور» تهران، رز ۱۳۵۰ و سخن ۱۳۸۸: شمس لنگرودی شاعر بلندآوازه درباره این کتاب می‌گوید: «کوچه‌باغ‌های نشابور چندی پس از قیام سیاهکل و در بحبوحه مبارزات چریکی ایران منتشر شد و به سبب محتوای روشن انقلابی و قالب نیمایی و زیباشناسی نوقدمایی (ترکیبات و تعابیر ساده و آشنا و آسان‌یاب) و ضرباهنگ تند و روان، به سرعت در میان روشنفکران سیاسی و بخشی از مردم جا باز کرد و پاره‌ای از اشعارش به سرود و زمزمه بدل شد.»
- «مثل درخت در شب باران» تهران، توس ۱۳۵۶.
- «بوی جوی مولیان» تهران، توس ۱۳۵۷: این دفتر شعر تا قبل از انقلاب سه بار زیر چاپ رفت.
- «هزاره دوم آهوی کوهی» مجموعه پنج دفتر، تهران، سخن ۱۳۷۶: از شفیعی‌کدکنی، تا پایان دوره پهلوی، هشت مجموعه شعر چاپ شد و بعد از آن، تا دو دهه خبری از شعرهای ایشان نبود. انتشار «هزاره دوم آهوی کوهی» در سال ۱۳۷۶ که در بردارنده پنج دفتر شعر است، به این سکوت خاتمه داد و آشکار شد که شفیعی کدکنی هیچگاه از شعر دور نشده است.
- «آیینهای برای صداها» مجموعه هفت دفتر، تهران، سخن ۱۳۷۶: این کتاب از مجموع هفت دفتر شعر زمزمه‌ها، شبخوانی، از زبان برگ، در کوچه باغ‌های نشابور، مثل درخت در شب باران، از بودن و سرودن و بوی جوی مولیان تشکیل شده است.
- «گزینه اشعار» تهران، مروارید ۱۳۷۷.
- «آواز ب‍اد و باران» تهران، چشمه ۱۳۷۷.
- «خطی ز دلتنگی» تهران، سخن ۱۳۸۸.
- «ستاره دنباله‌دار» تهران، سخن ۱۳۸۸.
- «در ستایش کبوترها» تهران، سخن ۱۳۸۸.
- «غزل برای گل آفتابگردان» تهران، سخن ۱۳۸۸.
- «مرثیه‌های سرو کاشمر» تهران، سخن ۱۳۸۸.
تصحیح، مقدمه و تعلیقات دکتر شفیعی کدکنی
دکتر شفیعی کدکنی، آثار تصحیح، مقدمه و تعلیقات متعدد و بی‌نظیری دارد که در ادامه، فهرست آن‌ها ارائه شده است.
- «مرموزات اسدی در مزمورات داودی، نجمالدین رازی» تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل ۱۳۵۲ و سخن ۱۳۸۱: مرموزات اسدی در مزمورات داودی، به زبان فارسی، از مهم‌ترین کتاب‌های عرفانی است که توسط نجمالدین رازی تألیف شده است. کتاب، در ده مرموز تألیف شده و در آغاز هر مرموز، عبارتی از زبور داود و خطاب به داود نقل شده و در دنبال آن از قرآن کریم و احادیث حضرت رسول (ع)، در همان زمینه آیات و روایاتی نقل شده است. این کتاب، توسط محمدرضا شفیعی کدکنی، تحقیق و تصحیح شد.
- «مجموعه رب‍اع‍ی‍ات عطار، مختارنامه» تهران، توس ۱۳۵۸: شفیعی کدکنی می‌گوید در آغاز قصد داشته است که از دو هزار رباعی عطار، دویست یا سیصد مورد را برگزیند و چاپ کند، اما به دلیل اینکه مردم این متن را در هشت سده پاس داشته‌اند و همچنین، از آن جهت که این متن سندی مهم در ادبیات فارسی به شمار می‌رود، آن را بدان شکل منتشر کرده است. وی می‌گوید این اثر به خیام‌شناسی نیز کمک می‌کند؛ زیرا بسیاری از شهیرترین و زیباترین رباعی‌هایی که به نام خیام آوازهای دارند، بر پایه نسخه‌های کهن مختارنامه، از آن عطار هستند و انتساب آن‌ها به خیام، دست کم دو سده پس از نوشته شدن نسخه‌های متن این کتاب صورت پذیرفته است.
- «حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر ابوروح لطف‌الله‌بن ابی‌سعید» تهران، آگاه۱۳۶۶: حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، به زبان فارسی، تألیف ابوروح، لطف‌الله بن ابی سعید است. این کتاب، به لحاظ اطلاعات تاریخی و عرفانی و ادبی از اهم کتب موجود در زبان فارسی به شمار می‌آید و سند معتبری از احوال و اقوال عده‌ای از مشایخ تصوف است. قدیم‌تر از این کتاب، کمتر سندی درباره مشایخ تصوف می‌توان یافت و در برخی از موارد شاید ارزش آن منحصربه‌فرد باشد، مانند آنچه در باب نساج بخارایی در این کتاب آمده و تا حدودی زندگی و محیط عصر او را معرفی می‌کند. شفیعی کدکنی از اصلاحات و افزوده‌هایی که در چاپ ششم کتاب صورت گرفته است، توضیح داده و در پیش‌گفتار از اهمیت این کتاب و کتاب‌های شبیه آن و ماجرای چاپ کتاب مزبور، سخن به میان آورده است. همچنین در مقدمه درباره مؤلف و کتاب وی و چاپ ششم آن و توضیحات، تعلیقات و بعضی خصوصیات رسم الخطی نسخه اساس و دیگر موارد بحث شده است.
- «اس‍رارال‍ت‍وح‍ی‍د فی مقامات الشیخ اب‍ی‌س‍ع‍ی‍دمحمدبن منور» تهران، آگاه ۱۳۶۶: اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، به قلم محمد بن منور میهنی است و یکی از شاهکارهای نثر فارسی به شمار می‌رود و به لحاظ ارزش هنری و چیره‌دستی نویسنده در شیوه های گوناگون بیان و نوع داستان‌پردازی و انتخاب کلمات، در صدر میراث ادبی زبان فارسی قرار دارد. اثر حاضر، زندگی‌نامه عارف بزرگ و انسان نمونه تاریخ فرهنگ ایران، ابوسعید بن ابی الخیر میهنی است که در تاریخ عرفای ایران والاترین جایگاه را داراست.
تصحیح شفیعی کدکنی، نه تنها از هر لحاظ بر نسخه‌های پیشین برتری دارد، بلکه باید گفت که به طور کلی نمونه ارزش‌مندی از تصحیح و توضیح متن، به شمار می آید. بی‌تردید می‌توان گفت که هیچ‌یک از ویرایش‌های پیشین «اسرار التوحید» از نظر یادداشتها و تعلیقات نمی‌تواند، به پای متن ویراسته وی برسد. - «آنسوی حرف و ص‍وت: گزیده اس‍رارال‍ت‍وح‍ی‍د در مقامات ابوسعید ابوالخیر» محمدبن منور، تهران، سخن ۱۳۷۲.
- «تاریخ نیشابور، ابوعبدالله حاکم نیشابوری» ترجمه محمدحسین خلیفه نیشابوری، تهران، آگه ۱۳۷۵: از این کتاب که اصل آن تاکنون ناشناخته مانده است، ترجمه‌ها و تلخیص‌هایی چاپ شده است. از جمله ترجمه خلیفه نیشابوری که نخستین بار توسط بهمن کریمی در سال ۱۳۳۹ شمسی منتشر شد و سپس در سال ۱۳۷۵ شمسی به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی با مقدمه، حواشی و تعلیقات سودمندی به چاپ رسید. چندین سال پیش، چند وب‌سایت خبری عربی، خبری را منتشر کردند مبنی بر اینکه نسخه کامل کتاب تاریخ نیشابور توسط شیخ محمدعمران اعظمی از پژوهشگران متون خطی اسلامی، در کتابخانه خدابخش هندوستان یافت شده است. دکتر شفیعی کدکنی درباره بخش تاریخی و جغرافیایی کتاب می گوید: این بخش، مهم‌ترین بخش کتاب و از ارزش بسیاری برخوردار است؛ بیشترین اطلاعات موجود را درباره پیشینه نیشابور قبل از اسلام و ساختار شهر، رُستاق‌ها و دیه‌های پیرامون آن و میدان‌ها، محلات، کوچه‌ها، مقابر، مساجد و دیگر ابنیه آن در اختیار خواننده قرار می‌دهد؛ مجموعه قابل ملاحظه‌ای از نامهای جغرافیایی که اغلب آن‌ها را در هیچ جای دیگری نمی‌توان یافت و به همین دلیل، ضبط دقیق آن‌ها در مواردی با دشواری بسیار روبرو است.
- «م‍ن‍طق‌ال‍طی‍ر عطار. تهران، سخن۱۳۸۳: منطق الطیر عطار نیشابوری، مثنوی‌ای است به زبان فارسی که به‌گونه‌ای تمثیلی، منازل سیر و سلوک معنوی و سختی‌ها، شرایط آن و دیگر موارد را در قالب داستان پرندگان و از زبان آن‌ها بیان کرده است. نام این کتاب در آثار عطار، «مقامات طیور» و نیز «منطق الطیر» ذکر شده است. دکتر شفیعی کدکنی در سال ۱۳۸۲ و پس از ۳۰ سال زحمت مداوم بر روی آثار عطار و بررسی کلمه به کلمه و بیت به بیت «منطق الطیر» و مقایسه آن با سایر اشعار و نوشته‌های عطار و به مقیاس زبان و سبک خود شاعر، به ارائه متنی اصیل و صحیح از «منطق الطیر» همراه با مقدمه‌ای مبسوط و تعلیقه‌ای روشن‌گرانه توفیق یافت. شفیعی کدکنی نکات زبانی، دینی، تاریخی و عرفانی را در کار خود جای داده است و به دلیل آنکه عطار همشهری وی بوده است (هر دو زاده کدکن هستند)، نکات بدیعی از بازی‌های زبانی عطار را هم در مقدمات و تعلیقات توضیح داده است.
- «چشیدن طعم وقت از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر» تهران، سخن۱۳۸۴: چشیدن طعم وقت، به زبان فارسی، روایتی کهن و نویافته از «مقامات ابوسعید ابوالخیر» است که تصور همگان تاکنون بر آن بوده که بر اثر حوادث روزگار، اجزای آن از میان رفته است. شفیعی کدکنی هنگام تصحیح متن چندین جا که به مشکل برخورده‌اند و راه حلی برای آن نیافته‌اند، متذکر شده و از سر فروتنی، از اهل فن در روشن کردن تاریکی‌های متن یاری خواسته‌اند. وی، با مقدمه‌ای نسبتاً طولانی توانسته است ابعاد مختلف ابوسعید را مورد بررسی قرار دهد. روش کار دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در تصحیح، این بوده است که نسخه ایاصوفیا را اساس قرار داده و اختلافات آن را با دیگر نسخه‌ها در بخش «نسخه‌بدل‌ها» نشان داده است.
- «الهی نامه عطار» تهران، سخن۱۳۸۵: الهی‌نامه، از سروده‌های مشهور عطار و جزو شاهکارها و نمونه‌های استادانه ادب پارسی به شمار می‌رود که بر وزن مثنوی «خسرو و شیرین» نظامی سروده شده است. شفیعی کدکنی نسخه ابراهیم مراغی از آثار عطار را نسخه اصل قرار داده و سپس بقیه نسخه‌ها را با این نسخه مطابقت داده است.
- «اسرارنامه عطار» تهران، سخن۱۳۸۵.
- «مصیبت‌نامه عطار» تهران، سخن۱۳۸۶.
- «تذکرةالاولیاء عطار» تهران، سخن، ۱۳۹۸.
پژوهش‌ها و نقدهای ادبی استاد کدکنی
از جمله آثار پژوهشی و نقدهای ادبی دکتر شفیعی کدکنی، این ادیب برجسته و محبوب، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- «شعر امروز خراسان» با همکاری نعمت آزرم، مشهد، توس۱۳۴۲.
- «حزین لاهیجی: زندگی و زیباترین غزلهای او» مشهد، توس۱۳۴۲: در دهه ۳۰ خورشیدی، شاعری به نام کاظم غواص، غزلهای حزین لاهیجی را که آن روزها هنوز نسخه چاپی ویراسته از دیوان او در دسترس نبود، با جایگزین کردن تخلّص خود (غواص) به جای «حزین»، به نام خود در نشریه‌های ادبی چاپ می‌کرد و پس از چندی چنان مشهور شد که شهریار در ستایشش شعر سرود و نیما به دیدارش رفت؛ به انجمن‌های معتبر ادبی تهران دعوت شد و دیگر موارد. نزدیک به یک دهه به همین روال گذشت. سرانجام چندین سال بعدتر، محمدرضا شفیعی کدکنی در هنگام جست‌وجو و پژوهش درباره حزین لاهیجی و بررسی نسخه‌های خطی شعرهای او، پی به دزدی ادبی «کاظم غواص» برد و آن را فاش کرد. جالب اینکه شفیعی کدکنی اشاره می‌کند «شعردزد محترم، برای توجیه کار خود اشاره کرده بود که من حزین را در خواب دیده‌ام. به من گفته سخت گمنام هستم و تو که مردی اهل طریق و سلوک و… هستی، شعرها را به نام خود نشر بده و وقتی معروف شدی، برو و اقرار کن که این‌ها از آن حزین لاهیجی بوده!».
- «صور خیال در شعر فارسی» تحقیق ان‍ت‍ق‍ادی در ت‍طور ای‍م‍اژه‍ای شعر پارسی و سیر نظریه ب‍لاغ‍ت در اسلام و ایران، تهران، نیل ۱۳۵۰ و آگه ۱۳۸۹: این کتاب در اصل رساله دکترای شفیعی کدکنی بوده و بعدها به شکل کتاب درآمد. صور خیال در شعر فارسی یکی از کتاب‌های مرجع در این زمینه است.
- «گزیده غزلیات شمس» تهران، امیرکبیر۱۳۵۲: این کتاب که بارها به چاپ رسیده خلاصه‌ای از دیوان کبیر مولانا است که ۳۶ سال بعد به شکل دیگری توسط دکتر شفیعی کدکنی منتشر شد.
- «شاعری در ه‍ج‍وم منتقدان» نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی: تهران، آگاه۱۳۵۷.
- «م‍وس‍ی‍ق‍ی شعر» تهران، توس۱۳۵۸ و آگاه۱۳۶۸.
- «ادوار شعر فارسی» از مشروطیت تا سقوط س‍ل‍طن‍ت: مشهد، توس۱۳۵۹: در این کتاب ادوار شعر فارسی در بخش‌های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: دوره قبل از مشروطیت، دوره مشروطیت، عصر رضا شاهی (۱۲۹۹-۱۳۲۰)، از شهریور ۱۳۲۰ تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از کودتای ۱۳۳۲ تا حدود ۱۳۴۰، از ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۹، از ۱۳۴۹ (اوج‌گیری مبارزه مسلحانه) تا ۱۳۵۷ (سقوط حکومت).
- «شعر معاصر ع‍رب» تهران، توس۱۳۵۹ و سخن۱۳۸۰.
- «ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما» به‌زبان انگلیسی، ۱۳۶۰ (۱۹۸۱م).
- «شاعر آی‍ن‍ه‌ه‍ا» بررسی سبک هندی و شعر ب‍ی‍دل، تهران، آگاه۱۳۶۶.
- «آینه در آینه» برگزیده شعر هوشنگ ابتهاج، به انتخاب محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، چشمه۱۳۶۹.
- «م‍ف‍ل‍س ک‍ی‍م‍ی‍اف‍روش» نقد و تحلیل شعر ان‍وری، تهران، سخن۱۳۷۲.
- «ت‍ازی‍ان‍ه‌ه‍ای سلوک» نقد و تحلیل چند قصیده از ح‍ک‍ی‍م س‍ن‍ایی غزنوی: تهران، آگاه۱۳۷۲.
- «در اق‍ل‍ی‍م روش‍ن‍ای‍ی» تفسیر چند غزل از ح‍ک‍ی‍م س‍ن‍ایی‌غ‍زن‍وی، تهران، آگاه۱۳۷۳.
- «زبور پارسی» ن‍گ‍اه‍ی به زندگی و غزلهای عطار: تهران، آگاه۱۳۷۸.
- «نوشته بر دری‍ا» از میراث عرفانی اب‍وال‍ح‍س‍ن خ‍رق‍ان‍ی، تهران، سخن۱۳۸۴.
- «زمینه اجتماعی شعر فارسی» تهران، اختران، زمانه۱۳۸۵.
- «این ک‍ی‍م‍ی‍ای هستی» مجموعه م‍ق‍ال‍ه‌ه‍ا و یادداشتها درباره حافظ: تبریز، آی‍دی‍ن۱۳۸۵، تهران، سخن۱۳۹۶: این کتاب به صورت دوره سه جلدی به چاپ رسیده است که عبارتند از: «جلد اول: جمال‌شناسی و جهانِ شعری« و «جلد دوم: یادداشتها و نکته ها. جلد سوم: درس گفتارهای دانشگاه تهران»
- «قلندریه در تاریخ» دگردیسی‌های یک ایدئولوژی: تهران، سخن ۱۳۸۶.
- «غزلیات شمس تبریز» تهران، سخن ۱۳۸۸: شفیعی کدکنی در آغاز کتاب با اشاره به یکی از آثار دیگرش با عنوان «گزیده غزلیات شمس» که در سال ۱۳۵۲ منتشر شد آورده است: «کتابی که اکنون در برابر شما قرار دارد ممکن است صورت گسترش یافته و کمال‌پذیرفته همان کتاب نخست (گزیده غزلیات شمس) در نظر آید، اما در حقیقت کتاب دیگری است که تمام ظرایف کتاب پیشین را دارد و بسیاری مزیت‌ها نیز بر آن افزوده شده‌است. نخست آنکه حجم غزلهای مولانا در آن تقریبا سه برابر شده است و دیگر اینکه درخشانترین رباعی‌های دیوان شمس را نیز به همراه خود دارد. سوم اینکه مقتضیات و تعلیقات به گونه چشمگیری چندین برابر گسترش یافته است».
- «در عشق، زنده بودن» گزیده غزلیات شمس تبریز، تهران، سخن ۱۳۸۸.
- «با چراغ و آینه در جست‌وجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران، تهران، سخن ۱۳۹۰.
- «حالات و مقامات م. امید» تهران، سخن۱۳۹۰: حالات و مقامات م. امید کتابی است از محمدرضا شفیعی کدکنی پیرامون شاعر نامدار معاصر، مهدی اخوان ثالث، که در سال ۱۳۹۰ منتشر شد. بخش ابتدایی کتاب مربوط به زندگی‌نامه اخوان ثالث است، و بخش‌های دوم تا چهارم به تحلیل اشعار اخوان در مجموعه‌شعرِ از این اوستا اختصاص دارد. شفیعی کدکنی در این اثر نیز انتقاداتی به احمد شاملو دارد، چنانکه در کتابِ با چراغ و آینه نیز نقدی بر آثار شاملو ذکر کرده است.
- «رستاخیز کلمات» درس گفتارهایی درباره‌ی نظریه ادبی صورت‌گرایان روس: تهران، سخن ۱۳۹۱: کتاب «رستاخیز کلمات» درس‌گفتارهای استاد شفیعی کدکنی در دانشگاه تهران است که در آن خواننده با جریان صورتگرایی روسی و تاثیرات جهانی آن آشنا می‌شود. از منظری که بخش اعظم شواهد آن از ادبیات فارسی و تاریخ اجتماعی ایران مایه گرفته است، خواننده به هنگام مطالعه این کتاب، درباره سعدی و حافظ و دیگر بزرگان ایران زمین به گونه‌ای دیگر می‌اندیشد و به هنرشان از دریچه دیگری نگاه می‌کند.
- «زبان شعر در نثر ص‍وف‍ی‍ه» درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی: تهران، سخن ۱۳۹۲.
- «درویش ستیهنده» از میراث عرفانی شیخ جام، تهران، سخن ۱۳۹۳.
- «در هرگز و همیشه انسان» از میراث عرفانی خواجه عبدالله انصاری، تهران، سخن ۱۳۹۴.
آثار ترجمه دکتر شفیعی کدکنی
دکتر شفیعی کدکنی آثاری از دیگر زبان‌ها را نیز به زبان فارسی فارسی ترجمه کرده است. در ادامه، فهرست آثار ترجمه دکتر شفیعی کدکنی ارائه شده است.
- «ابومسلم خراسانی» حسن محمدعبدالغنی، تهران، امیرکبیر۱۳۴۴.
- «رس‍وم دار ال‍خ‍لاف‍ه» نقش آیینهای ایرانی در نظام خلافت اسلامی: اب‍وال‍ح‍س‍ن ج‍لال‌ب‍ن م‍ح‍س‍ن ص‍اب‍ی، تصحیح و حواشی م‍ی‍خ‍ائ‍ی‍ل ع‍واد، تهران، بنیاد فرهنگ ایران ۱۳۴۶.
- «آوازهای سندباد» مجموعه شعر عبدالوهاب بیاتی، تهران، نیل ۱۳۴۸.
- «آف‍ری‍ن‍ش و تاریخ» م‍طه‍رب‍ن‌طاه‍ر م‍ق‍دس‍ی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۲، تهران، آگاه ۱۳۷۴.
- «تصوف اسلامی و راب‍طه انسان با خدا» رینولد. ا. نیکلسون. تهران، توس ۱۳۵۷ و سخن ۱۳۷۴: کتاب حاضر یکی از معروف‌ترین تحقیقات رینولد نیکلسون در زمینه تصوف اسلامی است و جای آن در زبان فارسی خالی بود. رینولد نیکلسون (۱۹۴۵ – ۱۸۶۸) استاد دانشگاه کمبریج، یکی از شرق‌شناسان بزرگی است که در طول تاریخ شرق‌شناسی جهان در باب تصوف اسلامی به تحقیقات و جستجوهای طراز اول پرداخته و بی‌هیچ تردیدی بزرگ‌ترین مولوی‌شناس غرب محسوب می‌شد که تحقیقات او در زبان انگلیسی هنوز بی‌مانند است. بزرگ‌ترین کارهای او در باب مولانا و از همه مهم‌تر، تفسیر مثنوی به زبان انگلیسی است. کتاب «تصوف اسلامی و رابطه‌ی انسان و خدا» شامل سه سخنرانی نیکلسون به انضمام یاداشت‌های مترجم اثر، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی است.
- «دفتر روش‍ن‍ای‍ی» از میراث عرفانی ب‍ای‍زی‍د ب‍س‍طام‍ی: م‍ح‍م‍دب‍ن‌ع‍ل‍ی س‍ه‍ل‍گ‍ی، تهران، سخن ۱۳۸۴.
دیگر آثار دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی
از دیگر آثار ادبی که استاد شفیعی کدکنی در آن‌ها نقش داشته است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- «اف‍س‍ان‍ه‌ه‍ای هفت گ‍ن‍ب‍د» اقتباسی از هفت‌پیکر نظامی گ‍ن‍ج‍وی، ن‍گ‍ارن‍ده نثر ف‍رن‍گ‍ی‍س پ‍روی‍زی، وی‍راس‍ت‍ار محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، شرکت ان‍ت‍ش‍ارات ع‍ل‍م‍ی و فرهنگی ۱۳۴۸.
- «چاپ مقالات متعدد در نشریه‌های آرش، آینده، انتقاد کتاب، بررسی کتاب، جهان نو، بخارا، فرهنگ و مردم، سخن، راهنمای کتاب، یغما، حافظ‌شناسی و دیگر موارد
- «همکاری در فراهم‌آوری جلد دوم و سوم دایرةالمعارف فارسی به‌سرپرستی غلام‌حسین مصاحب و نوشتن مدخل‌ها از حرف «س» به بعد.
- «زندگی و اشعار ادیب نیشابوری»، با گفتاری از محمدرضا شفیعی کدکنی، ب‍ه‌ک‍وش‍ش ی‍دال‍ل‍ه ج‍لال‍ی پ‍ن‍دری، تهران، نشر بنیاد ۱۳۶۷.
- «مجموعه اشعار بدیع‌الزمان فروزانفر با مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی»، تهران، طهوری ۱۳۶۸.
- «گزینه اشعار پرویز ناتل خانلری با گفتاری از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، مروارید ۱۳۸۴.
- «پردگیان خیال»: ارج‌نامه محمد قهرمان به درخواست و اشراف محمدرضا شفیعی کدکنی، محمدجعفر یاحقی، مشهد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی خراسان رضوی ۱۳۸۴.
- «علی‌نامه، منظومه‌ای کهن»، سروده به‌سال ۴۸۲ه. ق. مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، میراث مکتوب، کتابخانه مجلس شورای اسلامی ۱۳۸۸.
- «دیوان قائمیات»، تألیف حسن‌محمود کاتب، تصحیح سیدجلال حسینی‌بدخشانی، مقدمه و شرح واژگان محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب لندن، مؤسسه مطالعات اسماعیلی ۱۳۹۰.
- «سه‌شنبه‌های سخنوری»، تقریرات محمدرضا شفیعی کدکنی، علی جان‌بزرگی (جهانی)، تهران، حریم دانش ۱۳۹۵.
ترجمه آثار دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی
برخی از آثار دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی به دیگر زبان‌ها ترجمه شده‌اند. از جمله این آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- «ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما»، ترجمه به‌فارسی حجت‌الله اصیل، تهران، نشر نی ۱۳۷۸: در این کتاب، گستره ادب فارسی در یک دوره پانصد ساله به قلم دکتر شفیعی کدکنی بررسی شده است. نویسنده با احاطه کامل، بسیاری از راز و رمزهای شعر فارسی به ویژه شعر سبک هندی را بازگشوده و خواننده به روشنی درمی‌یابد که در این اثر کوچک نکته‌های ظریف بسیاری هست. بحث درباره خاستگاه و ویژگی‌های شعر هر دوره، شناساندن شگردهای شاعران عصر تیموری و اوج و ابتذال شعر و سرانجام به‌دست دادن معیارهای سنجش و شناخت نظم و نثر دوره‌های مختلف، از ارزش‌های کم‌مانند این کتاب است.
- «آنسوی حرف و ص‍وت» گزیده اسرار التوحید در مقامات ابوسعید ابوالخیر، ترجمه به روسی تهران، ال‍ه‍دی ۱۳۸۰ش (۲۰۰۱م).
- «در آیینه رود» برگزیده اشعار همراه با ترجمه انگلیسی، ترجمه و نقاشی‌ها پری آزرم‌معتمدی، تهران، سخن۱۳۸۷.
- «الادب الفارسی منذ عصر الجامی و حتی ایامنا»، ترجمه بسام ربابعه، کویت، عالم المعرفه، ۱۴۳۰ق، ۱۳۸۸ش (۲۰۰۹م).
آثار چاپ نشده و در دست چاپ استاد شفیعی کدکنی
در میان آثار استاد شفیعی کدکنی، جای‌جای به عناوین کتاب‌هایی برمی‌خوریم که در آینده نوید انتشارشان داده می‌شود، برخی از آنان به‌چاپ رسیده‌اند؛ اما بعضی هنوز نه. برخی از آثار چاپ نشده دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در ادامه آمده‌اند.
- «تأثیر ادبیات اروپایی و آمریکایی بر تحولات شعر فارسی»
- «تکامل شعر عرفانی فارسی»
- «سبک شعر فارسی»
- «پیران خراسان»
- «تصحیح حقایق‌التفسیر»
- «ترجمه معیدالنعم»
