ادوات جزم در عربی – به زبان ساده با مثال و تمرین

«ادوات جزم» حروف و کلمه‌هایی هستند که بر سر فعل مضارع قرار می‌گیرند و آن را مجزوم می‌کنند. مهم‌ترین ادوات جزم در عربی شامل این مواردند: لَمْ، لَمّا، لای نهی، ل‍ـِ، إِنْ، مَن، ما و... . به‌طور مثال، حرف «لَمْ» با قرار گرفتن بر سر فعل «یَکْتُبُ» آن را مجزوم می‌کند و به‌صورت «لَمْ یَکْتُبْ» درمی‌آورد. در این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا ادوات جزم در عربی را معرفی می‌کنیم و سپس انواع و کاربرد آن‌ها را با مثال نشان می‌دهیم. همچنین روش مجزوم کردن فعل‌های مضارع عربی و تفاوت ادوات جزم و ادوات نصب را توضیح می‌دهیم. در نهایت، نمونه‌سؤال‌هایی را در مورد مبحث ادوات جزم در اختیارتان قرار می‌دهیم.

ادوات جزم، به‌خصوص ادواتی که در جمله‌های شرطیه به کار می‌روند، یکی از مباحث بسیار مهمی‌اند که به دانش‌آموزان مقطع یازدهم تدریس می‌شود. چنانچه در حال تحصیل در همین مقطع هستید، پیشنهاد می‌کنیم مبحث ادوات جزم را به‌عنوان یکی از قواعد عربی یازدهم تجربی و ریاضی، همین‌طور قواعد عربی یازدهم رشته انسانی، به‌دقت بیاموزید.

ادوات جزم در عربی

به کلمه‌ها و حرف‌هایی که قبل از فعل مضارع قرار می‌گیرند و اعراب آن را از حالت مرفوع (ـُ) به مجزوم (ـْ) تغییر می‌دهند، «ادوات جزم» گفته می‌شود. ادوات جزم نه‌تنها فعل مضارع بعد از خود را مجزوم می‌کنند، بلکه معنای آن‌ را نیز تغییر می‌دهند. ادوات جزم در عربی عبارتند از:

• لَمْ
• لَمّا
• لای نهی
• لام امر (ل‍ـ)
• ادوات شرط جازمه (إِنْ، مَن، ما و...)

در فیلم آموزش زبان قرآن ۲ پایه یازدهم فرادرس، این مبحث به‌خوبی تدریس شده است. با کلیک روی لینک زیر، به این فیلم آموزشی کاربردی دسترسی خواهید داشت.

برای اینکه کاربرد ادوات جزم را بهتر درک کنید، مثالی را در کادر زیر نشان داده‌ا‌یم.

در مثال زیر، ادات جزم «لَمّا» را قبل از فعل مضارع «تَخْرُجُونَ» قرار داده‌ایم. مشاهده می‌کنید که با قرار گرفتن «لَمّا» بر سر «تَخْرُجُونَ»، این فعل مجزوم شده است. یعنی حرف نون که نشانه مرفوع بودن فعل مضارع است، از انتهای آن حذف شده است و (ا) به‌جای آن قرار گرفته است.

فعل «تَخْرُجُونَ» در حالت عادی به‌صورت «خارج می‌شوید» ترجمه می‌شود اما به خاطر وجود ادات جزم «لَمّا» بر سر این فعل، معنای آن تغییر کرده است و به‌صورت «هنوز + ماضی نقلی منفی» ترجمه شده است.

ادوات جزم از لحاظ تأثیرگذاری بر فعل یا فعل‌های بعد از خود، به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• ادواتی که یک فعل را مجزوم می‌کنند: لَمْ ـ لَمّا ـ لای نهی ـ لام امر (ل‍ـِ)
• ادواتی که دو فعل را مجزوم می‌کنند: ادوات شرط جازمه (إِنْ ـ مَن ـ ما ـ مَهما ـ إِذما ـ أي ـ مَتى ـ أينَ ـ أنّى ـ أيان ـ حَيثما ـ كَيفما)

در بخش‌ «انواع ادوات جزم در عربی»، انواع ادات جزم و کاربرد آن‌ها را به‌طور جزئی‌تر و دقیق‌تر بررسی می‌کنیم.

روش مجزوم کردن فعل مضارع

در ابتدای این بخش، توضیح دادیم که ادوات جزم بر سر فعل‌های مضارع قرار می‌گیرند و آن‌ها را مجزوم می‌کنند. اینکه مجزوم کردن فعل‌ها چگونه است و اصولاً با چه روش‌های می‌توان فعل‌ها را مجزوم کرد، مبحثی است که در این بخش به آن می‌پردازیم.

به‌طور کلی، ۲ روش برای مجزوم کردن فعل‌های مضارع وجود دارد که عبارتند از:

• تبدیل علامت حرف آخر فعل از ضمه (ـُ) به سکون (ـْ): مانند فعل «تَدْرُسُ» که در صورت مجزوم شدن به‌صورت «تَدْرُسْ» درمی‌آید.
• حذف حرف «ن» از انتهای فعل مضارع: مانند فعل «تَدْرُسِينَ» که در صورت مجزوم شدن، به‌صورت «تَدْرُسِي» درمی‌آید.

روش اول برای صیغه‌های «مفرد مذکر غائب»، «مفرد مؤنث غائب»، «مفرد مذکر مخاطب»، «متکلم وحده» و «متکلم مع الغیر» کاربرد دارد. یعنی صیغه‌هایی که در آن‌ها، حرف آخر فعل مضارع، دارای اعراب ظاهری ضمه است.

روش دوم نیز در صیغه‌های «مثنی مذکر غائب»، «مثنی مؤنث غائب»، «جمع مذکر غائب»، «مفرد مؤنث مخاطب»، «مثنی مذکر مخاطب»، «مثنی مؤنث مخاطب» و «جمع مذکر مخاطب» به کار می‌رود. یعنی صیغه‌هایی که در آن‌ها، انتهای فعل مضارع، «نون عوض رفع» قرار می‌گیرد.

نون عوض رفع نشانه مرفوع بودن فعل مضارع است.

نکته: اگر فعل‌های مضارع صیغه‌های «جمع مؤنث غائب» و «جمع مؤنث مخاطب» مجزوم شوند، هرگز حرف «ن» از انتهای آن‌ها حذف نمی‌‌شود و علامت سکون نیز نمی‌گیرند. زیرا این فعل‌ها مبنی هستند و اعراب آن‌ها همیشه ثابت است.

برای یادگیری بهتر فعل‌های مضارع مجزوم و آشنایی بیشتر با ساختار آن‌ها، فعل مضارع «يَدْرُسُ» را در جدول زیر صرف کرده‌ایم و آن‌ را بدون ادوات جزم در جدول زیر نشان داده‌ایم.

انواع ادوات جزم در عربی

انواع ادوات جزم در عربی عبارتند از:

• ادوات جزم یک فعل
• ادوات جزم دو فعل

در ادامه، انواع ادوات جزم را با مثال و به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم. همچنین توضیح می‌دهیم که این ادات چه تأثیری بر معنای فعل‌های مضارع می‌گذارند.

البته برای یادگیری بهتر این مبحث می‌توانید از فیلم آموزش زبان قرآن ۲ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز کمک بگیرید. در ادامه لینک این فیلم آموزشی را قرار داده‌ایم.

ادوات جزم یک فعل

گفتیم که برخی از ادوات جزم، فقط یک فعل مضارع را مجزوم می‌کنند. این دسته از ادوات جزم، فعل مضارعی را که مستقیماً بعد از آن‌ها آمده باشد، به‌صورت مجزوم درمی‌آورند.

این نوع از ادوات جزم شامل این مواردند:

• لَمْ
• لَمّا
• لای نهی
• لام امر (ل‍ـِ)

در بخش‌های بعدی، هر کدام از این ادوات جزم را معرفی کرده و نکته‌های مربوط به آن‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم.

لَمْ

«لَمْ» بر سر فعل‌های مضارع قرار می‌گیرد و آن‌ها را مجزوم می‌کند. فعل‌هایی که با این حرف مجزوم شده باشند، اگرچه در ظاهر فعل مضارع هستند اما به‌صورت «ماضی منفی» ترجمه می‌شوند.

به فعل‌هایی که با استفاده از «لَمْ» مجزوم شده باشند، «فعل جَحد» گفته می‌‌شود.

در جدول زیر، صرف فعل مضارع «يَسْمَعُ» را به‌صورت مجزوم و همراه با حرف جازمه «لَمْ» نشان داده‌ایم. در عین حال، ترجمه آن را در صیغه‌های چهارده‌گانه مشخص کرده‌ایم.

فرق لَمْ با لِمَ

تا اینجا یاد گرفتید «لَمْ» یکی از ادات جزم است که می‌تواند فعل‌های مضارع را به‌صورت مجزوم دربیاورد. باید این نکته را هم یادآوری کنیم که در زبان عربی، کلمه دیگری نیز وجود دارد که در ظاهر به حرف جازمه «لَمْ» شبیه است.

«لِمَ» به معنی «برای چه؟» یا «چرا»، نوعی کلمه پرسشی و مخفف «لِمَا» است. این کلمه در واقع از «لِ‍ـ + ما» ساخته شده است. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید «لَمْ» و «لِمَ» از نظر تعداد و ترتیب حروف، کاملاً به یکدیگر شبیه‌اند و فقط حرکت‌های آن‌ها متفاوت است.

ممکن است بپرسید که چطور باید این کلمه‌ها را از هم تشخیص بدهیم. در ادامه، به نکته‌هایی اشاره کرده‌ایم که با توجه به آن‌ها می‌توانید این کلمه‌ها را به‌سادگی از یکدیگر تشخیص بدهید.

• توجه داشته باشید که حرف اول «لَمْ»، مفتوح (ـَ) و دومین حرف آن ساکن (ـْ) است اما حرف اول «لِمَ»، مکسور (ـِ) و حرف دوم آن مفتوح است.
• «لَمْ» قبل از فعل مضارع می‌آید اما «لِمَ» لزوماً قبل از فعل قرار نمی‌گیرد. بنابراین اگر کلمه «لم» قبل از کلمه دیگری به‌جز فعل آمده بود، می‌توانید مطمئن باشید که در واقع کلمه پرسشی «لِمَ» است، نه ادات جزم «لَمْ».
• اگر بعد از «لم»، فعل مضارع مجزوم آمده باشد، «لم» ادات جزم است.
• اگر بعد از «لم»، فعل مضارع مرفوع آمده باشد، «لم» کلمه پرسشی است.

برای اینکه نکته‌های بالا را به‌طور کامل یاد بگیرید، کافی است به مثال‌های کادر زیر توجه کنید.

در این کادر، دو جمله را مشاهده می‌کنید که در هرکدام از آن‌ها، کلمه «لم» به کار رفته است. در این جمله‌ها، اعراب و حرکت‌های «لم» مشخص نشده است. بنابراین، نمی‌توانیم با توجه به حرکت‌های آن تشخیص بدهیم که ادات جزم است یا به‌عنوان کلمه‌ پرسشی آمده است.

در مثال اول، «لم» قبل از اسم (أختي) قرار گرفته است، نه قبل از فعل مضارع. همچنین فعل مضارعی که در مثال اول آمده است، مرفوع است، نه مجزوم. با توجه به این نشانه‌ها متوجه می‌شویم که «لم» در این جمله، ادات جزم نیست، بلکه کلمه پرسشی محسوب می‌شود.

در دومین مثال، «لم» مستقیماً قبل از فعل مضارع قرار گرفته است. فعل مضارع بعد از آن نیز به‌صورت مجزوم و با علامت سکون (ـْ) آمده است. بنابراین، «لم» در این جمله نقش ادات جزم را به عهده دارد.

لَمّا

«لمّا» نیز یکی دیگر از ادوات جزم در زبان عربی است. فعل‌های مضارعی که بعد از این حرف می‌آیند، به‌صورت مجزوم به کار می‌روند. همچنین به‌صورت «هنوز + فعل ماضی نقلی منفی» ترجمه می‌شوند.

فعل‌های مضارعی که با استفاده از ادات «لَمّا» مجزوم می‌شوند، درست مانند فعل‌هایی که بعد از «لَمْ» می‌آیند، «فعل جَحد» نامیده می‌شوند.

برای مثال، در جدول زیر، فعل مضارع «یَذْهَبُ» را به‌صورت مجزوم و با استفاده از «لَمّا» صرف کرده‌ایم.

فرق لَمّا و لِما

«لَمّا» یکی از ادوات جزم است اما «لِما» نوعی کلمه پرسشی است که از ترکیب «لِ‍ـ + ما» ساخته شده است. هرگاه «لَمّا» بر سر فعل مضارع قرار بگیرد، آن فعل به‌صورت ماضی نقلی منفی و با استفاده از قید «هنوز» ترجمه می‌‌شود.

در حالی که «لِما» به‌تنهایی و به‌صورت «برای چه؟» یا «چرا؟» ترجمه می‌‌شود. شباهت ظاهری بین «لَمّا» و «لِما» موجب می‌شود در برخی مواقع، تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد.

برای اینکه بتوانید این کلمه‌ها را از یکدیگر تشخیص بدهید، به نکته‌های زیر دقت کنید.

• حرکت حرف اول «لَمّا» فتحه (ـَ) است اما حرکت حرف اول «لِما»، کسره (ـِ) است.
• دومین حرف «لَمّا» تشدید دارد اما دومین حرف «لِما» تشدید ندارد.
• «لَمّا» قبل از فعل‌های مضارع قرار می‌گیرد اما «لِما» می‌تواند قبل از انواع فعل‌ها (ماضی، مضارع و...) قرار بگیرد.
• «لَمّا» فعل بعد از خود را مجزوم می‌کند اما «لِما» تأثیری بر فعل بعد از خود نمی‌گذارد.

در مثال‌های زیر، تفاوت «لَمّا» و «لِما» را به‌خوبی نشان داده‌ایم.

اگر اعراب و حرکت‌های «لَمّا» و «لِما» را بشناسید، با یک نگاه به مثال‌های زیر به‌سرعت متوجه می‌شوید که در کدام‌یک از ادات جزم استفاده شده است و در کدام‌یک، کلمه پرسشی به کار رفته است.

همچنین اگر به کلمه‌های بعد از آن‌ها دقت کنید، به این نکته پی می‌برید که در مثال اول، بعد از «لِما» از فعل ماضی استفاده شده است اما در مثال دوم، بعد از «لَمّا»، فعل مضارع قرار گرفته است. از سوی دیگر، اعراب فعل بعد از «لِما» تغییری نکرده است اما فعل بعد از «لَمّا» مجزوم شده است.

با دقت به همه این نکته‌ها، به این نتیجه می‌رسیم که در مثال اول، «لِما» کلمه پرسشی است، نه ادات جزم. در حالی که در مثال دوم، از ادات جزم «لَمّا» استفاده شده است.

لای نهی

«لای نهی» یکی از ادوات جزم است که با قرار گرفتن بر سر فعل‌های مضارع، آن‌ها را مجزوم می‌کند. فعل‌هایی که با استفاده از «لای نهی» یا «لای ناهیه» مجزوم شده باشند، «فعل نهی» نامیده می‌شوند.

توجه داشته باشید که فعل‌های نهی از صیغه‌های مخاطب ساخته می‌شوند و در فارسی نیز به‌صورت فعل نهی یا امر منفی (ن‍ـ + بن مضارع + شناسه) ترجمه می‌‌شوند.

برای اینکه ساختار فعل نهی و کارکرد لای نهی را بهتر یاد بگیرید، در جدول زیر، مثالی را ارائه کرده‌ایم. صرف فعل نهی از فعل مضارع «یَلْعَبُ» را با ترجمه آن، در این جدول مشاهده می‌کنید.

با مشاهده فیلم آموزش رایگان قواعد فعل نهی در عربی فرادرس می‌توانید کاربرد لای ناهیه را به‌طور کامل یاد بگیرید.

تفاوت لای نهی و لای نفی

حرف «لا» در زبان عربی، کاربردهای متنوعی دارد. این کلمه برای ساخت فعل‌های نهی و نفی به کار می‌رود. در عین حال، با قرار گرفتن بر سر جمله اسمیه، اعراب مبتدای جمله را تغییر می‌دهد.

در بخش قبل، کاربرد «لا» را به‌عنوان یکی از ادوات جزم توضیح دادیم. در این بخش، قصد داریم تفاوت آن را با نوع دیگری از «لا»، یعنی «لای نفی» مشخص کنیم.

هم «لای ناهیه» و هم «لای نافیه» هر دو قبل از فعل مضارع قرار می‌گیرند اما تأثیری که بر فعل بعد از خود می‌گذارند، متفاوت است. در جدول زیر، به‌طور خلاصه به شباهت‌ و تفاوت میان لای نهی و لای نفی اشاره کرده‌ایم.

مهم‌ترین تفاوت‌های لای نهی و لای نفی را در جدول بالا نشان داده‌ایم اما برای اینکه تفاوت‌های آن‌ها را به‌خوبی یاد بگیرید، مثال‌هایی را نیز در کادر زیر ارائه کرده‌ایم.

در این مثال‌ها، دو بار از حرف «لا» استفاده کرده‌ایم. در مثال اول، «لا» بر سر فعل «تَنْصُرُونَ» قرار گرفته است، بدون اینکه هیچ تغییری در اعراب آن به وجود بیاورد. «تَنْصُرُونَ» فعل مضارع مرفوع است. «ن» در انتهای این فعل نشانه‌ای است که مرفوع بودن آن را مشخص می‌کند.

در مثال دوم نیز «لا» بر سر فعل «تَنْصُرُونَ» قرار گرفته است اما این بار، اعراب آن را تغییر داده است. به عبارت دیگر، با حذف «ن» از انتهای این فعل، آن را به‌صورت فعل مضارع مجزوم درآورده است.

از آنجایی‌که در مثال اول، «لا» اعراب فعل را تغییر نداده است، نتیجه می‌گیریم که این «لا» از نوع «لای نهی» است. برعکس، «لا» در مثال دوم، اعراب فعل را تغییر داده است و آن را به‌صورت فعل مجزوم درآورده است. به همین خاطر، نتیجه می‌گیریم که از نوع «لای ناهیه» است.

لام امر

«ل‍ـِ» امر که به‌عنوان «حرف طلب» نیز شناخته شده است، بر سر فعل‌های مضارع قرار می‌گیرد و آن‌ها را مجزوم می‌کند. فعل‌هایی که با استفاده از «لام امر» مجزوم شده باشند، به‌صورت «باید + فعل مضارع التزامی» ترجمه می‌شوند.

در جدول زیر، فعل مضارع «يَرْجِعُ» را صرف کرده‌ایم و با استفاده از «لام امر»، آن را به‌صورت فعل مجزوم درآورده‌ایم.

در مورد کاربرد «لام امر»، به نکته‌های زیر دقت کنید.

• اگر لام امر در ابتدای کلام بیاید، به‌صورت «ل‍ـِ» و با کسره تلفظ می‌‌شود. مانند تمامی مثال‌هایی که در جدول بالا نشان داده‌ایم.
• چنانچه لام امر در ابتدای کلام نباشد و قبل از آن، حرف یا کلمه دیگری قرار داشته باشد، به‌صورت ساکن و با علامت سکون خوانده می‌‌شود. (مانند: فلْأَرْجِعْ)

ادوات جزم دو فعل (ادات شرط)

ادات جزمی که دو فعل را مجزوم می‌کنند، در واقع، تعدادی از ادات شرط هستند که در جملات شرطیه به کار می‌روند. ادات شرط به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند.

• ادوات شرط جازمه: دو فعل بعد از خود را مجزوم می‌کنند و نوعی ادات جزم به شمار می‌آیند.
• ادوات شرط غیرجازم: تأثیری بر اعراب فعل‌های بعد از خود ندارند. این کلمه‌ها به‌عنوان ادات جزم به کار نمی‌روند.

این نوع از ادوات جزم، همچنین کاربرد آن‌ها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش مروری بر نحو ۱ فرادرس بیاموزید.

در جدول زیر، ادوات شرط جازمه یا همان ادوات جزم دو فعل را با مثال نشان داده‌ایم.

ادات جزم یا شرط در جدول بالا، با قرار گرفتن در جمله‌های شرطیه، فعل اول جمله را به‌عنوان «فعل شرط» و فعل دوم جمله را نیز به‌عنوان «جواب شرط» مجزوم می‌کنند.

ساختار کلی جمله‌های شرطیه و ارکان جمله‌های شرط به‌صورت زیر نشان داده می‌شود.

اولین فعلی که بعد از ادات شرط می‌آید، «فعل شرط» است. فعل دومی که بعد از ادات شرط قرار می‌گیرد، «جواب شرط» یا «جزای شرط» نامیده می‌‌شود. وجود «جواب شرط» به وجود «فعل شرط» وابسته است.​

مثال ادوات جزم در عربی

انواع ادوات جزم در عربی و ساختار آن‌ها را با مطالعه بخش‌های قبلی یاد گرفتید. برای اینکه با کاربرد فعل‌های مضارع مجزوم در جمله آشنا شوید، مثال‌های متنوعی را در این بخش ارائه کرده‌ایم.

مثال اول

در مثال زیر، لام امر با قرار گرفتن بر سر فعل «يَجْلِسُ»، آن را به‌صورت مجزوم درآورده است. یعنی حرکت حرف آخر آن را از ضمه به سکون تبدیل کرده است.

همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، در ترجمه این فعل از ساختار «باید + فعل مضارع التزامی» استفاده شده است.

مثال دوم

در این جمله، قبل از فعل مضارع «تُدَرِّسِينَ» از ادات جزم «لَمْ» استفاده شده است. این فعل به سبب وجود «لَمْ»، مجزوم شده است و نون عوض رفع از انتهای آن حذف شده است.

می‌دانیم که هرگاه «لَمْ» قبل از فعل مضارع قرار بگیرد، فعل مورد نظر را باید به‌صورت ماضی منفی ترجمه کنیم، همان‌طور که در مثال زیر نیز از همین شیوه استفاده شده است.

مثال سوم

در این جمله، ابتدا از حرف «لای ناهیه» و سپس از فعل مضارع «ٰتَنْسَيْنَ» استفاده شده است. در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که فعل‌های جمع مؤنث در حالت جزم هیچ تغییری نمی‌کنند. یعنی «ن» از انتهای آن‌ها حذف نمی‌شود.

فعل «تَنْسَيْنَ» نیز در صیغه جمع مؤنث مخاطب صرف شده است. به همین دلیل، اعراب آن تغییری نکرده است.

مثال چهارم

در این مثال، کاربرد «لمّا» را به‌عنوان یکی از ادات جزم مشاهده می‌کنید. این کلمه با قرار گرفتن بر سر فعل مضارع «يَقْرَأْ»، آن را مجزوم کرده است. یعنی اعراب آن را از ضمه به سکون تبدیل کرده است.

مثال پنجم

در این مثال، برخلاف مثال‌های قبلی، دو فعل مجزوم حضور دارند. در واقع، «إنْ» یکی از ادات جزم و شرط است که با قرار گرفتن در ابتدای این جمله، دو فعل «تَتَعَلَّمِي» (فعل شرط) و «تَتَقَدَّمِي» (جواب شرط) را به‌صورت مجزوم درآورده است.

مثال ششم

«ما» در عربی، کارکردهای مختلفی دارد. یکی از کارکردهای آن در جمله‌های شرطیه و به‌عنوان ادات شرط جازمه است. مثالی از این کاربرد «ما» را در کادر زیر نشان داده‌ایم.

این کلمه با قرار گرفتن بر سر جمله شرطیه، فعل اول (تطلُبْ) را به‌عنوان فعل شرط خود مجزوم کرده است و فعل دوم (تجدوا) را نیز به‌عنوان جواب شرط خود به‌صورت فعل مجزوم درآورده است.

اولی با علامت ساکن مجزوم شده است اما دومی با حذف نون عوض رفع، به حالت مجزوم درآمده است.

مثال هفتم

در جمله زیر برای مشروط کردن مکان، از ادات شرط و جزم «أَيْنَمَا» استفاده شده است. «تَذْهَبُوا» به‌عنوان فعل شرط و «أَذْهَبْ» به‌عنوان جواب شرط در این جمله شرطیه، مجزوم شده‌اند.

«تَذْهَبُوا» با حذف نون عوض رفع و «أَذْهَبْ» با علامت سکون مجزوم شده است.

مثال هشتم

کاربرد ادات شرط جازمه «أَيًّ» را در آیه زیر مشاهده می‌کنید. «تَدْعُواْ» فعل شرط این جمله شرطیه است که با حذف نون عوض رفع از انتهای آن، مجزوم شده است. «لَهُ الأَسْمَاء الْحُسْنَى» نیز جمله اسمیه و جواب شرط آیه زیر محسوب می‌شود.

مثال نهم

با قرار گرفتن ادات شرط جازمه «إِن» در آیه زیر، «يَنتَهُواْ» (فعل شرط) و «يُغَفَرْ» (جواب شرط) مجزوم شده‌اند. نون عوض رفع از انتهای «يَنتَهُواْ» حذف شده است و علامت سکون نیز انتهای فعل «يُغَفَرْ» قرار گرفته است.

مثال دهم

در جمله شرطیه زیر برای مشروط کردن زمان از «مَتی» استفاده شده است. «تَرْجِعْ» فعل شرط این جمله است که انتهای آن علامت سکون قرار گرفته است. «أَرْجِعْ» نیز جواب شرط محسوب می‌شود که با علامت ظاهری سکون مجزوم شده است.

برای یادگیری مثال‌های بیشتر، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش زبان قرآن ۲ پایه یازدهم فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.

روش تشخیص ادوات جزم

ادوات جزم را در بخش‌های قبلی معرفی کردیم و با مثال توضیح دادیم. با وجود این، گاهی ممکن است در تشخیص ادوات جزم دچار مشکل شوید. از سوی دیگر، برخی از ادوات جزم ممکن است به سایر کلمه‌های عربی شباهت داشته باشند و همین موضوع، کار تشخیص آن‌ها را سخت‌تر کند.

برای اینکه بتوانید ادوات جزم را به‌سرعت تشخیص بدهید، به انتهای فعل مضارع بعد از آن‌ها دقت کنید. اگر حرکت حرف آخر فعل مضارع سکون باشد به این معناست که فعل مضارع مجزوم شده است و قبل از آن ادات جزم قرار دارد. 

اما در مورد فعل‌هایی که با حذف نون عوض رفع مجزوم شده باشند، باید از روش دیگری کمک بگیرید. می‌دانیم که هم ادات جزم و هم ادات نصب، چنانچه قبل از فعل مضارعی قرار بگیرند که دارای نون عوض رفع است، این نون از انتهای فعل حذف می‌شود.

بنابراین، اگر با فعل مضارعی مواجه شدید که «ن» از انتهای آن حذف شده بود، لزوماً به این معنا نیست که قبل از آن ادات جزم قرار گرفته است. اگر نون عوض رفع از انتهای فعل حذف شده باشد، باید به معنای جمله و ترجمه فعل مضارع دقت کنید.

با آگاهی از روش ترجمه ادات جزم و فعل بعد از آن‌ها، به‌راحتی می‌توانید براساس معنای فعل‌های مضارع، وجود یا عدم وجود ادات جزم را قبل از این فعل‌ها تشخیص بدهید.

البته فعل‌های جمع مؤنث، در حالت جزم، تغییری نمی‌کنند و «ن» از انتهای آن‌ها حذف نمی‌شود. در این حالت نیز، باید به معنای فعل در جمله و معنای کلی آن جمله دقت کنید.

با دقت به مثال‌های زیر، روش تشخیص ادات جزم را به‌خوبی می‌آموزید.

در مثال اول، با مشاهده علامت سکون روی حرف آخر فعل مضارع، مطمئن می‌شویم که کلمه قبل از آن، یعنی «لم»، ادات جزم است. در مثال دوم، با اینکه «ن» از انتهای فعل حذف شده است اما نمی‌توانیم با اطمینان بگوییم که کلمه قبل از آن ادات جرم است.

اگر به معنای آن دقت کنیم متوجه می‌شویم که این فعل مضارع، به‌صورت ماضی منفی ترجمه شده است. می‌دانیم که یکی از ادوات جازمه (لَمْ) با قرار گرفتن بر سر فعل مضارع، معنای آن را به «ماضی منفی» تغییر می‌دهد. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که در مثال دوم هم از ادات جزم استفاده شده است.

در مثال سوم، نون از انتهای فعل مضارع حذف شده است اما این فعل به‌صورت آینده منفی ترجمه شده است. می‌دانیم که هیچ‌کدام از ادات جازمه، معنای فعل مضارع را به «آینده منفی» تغییر نمی‌دهند. بنابراین، «لن» جزء ادات جازمه به حساب نمی‌آید. در واقع، نوعی ادات نصب است.

در مثال چهارم، اگرچه «ن» از انتهای فعل حذف نشده است اما با توجه به معنای این فعل (ماضی منفی) مطمئن می‌شویم که کلمه قبل از آن، ادات جزم است.

چگونه فعل های عربی را با فرادرس یاد بگیریم؟

حتماً با مطالعه بخش‌های قبلی این مطلب، به اهمیت فعل‌های عربی، به‌خصوص در مبحث جزم، پی برده‌اید. به‌طور کلی، در زبان عربی، فعل‌ها در انتقال معنا و همین‌طور ساختار نحوی جمله نقش پررنگی را به عهده دارند.

از سوی دیگر، فعل‌ها به لحاظ صرفی نیز بسیار مهم هستند و بخش گسترده‌ای از قواعد زبان عربی را به خود اختصاص داده‌اند.

اکنون که به اهمیت فعل‌های عربی پی برده‌اید، چنانچه بخواهید اطلاعات خودتان را در مورد فعل‌ها افزایش بدهید، می‌توانید از فیلم‌های آموزشی فرادرس کمک بگیرید. فهرست برخی از فیلم‌های کاربردی فرادرس را که در زمینه آموزش فعل‌های عربی تهیه شده‌اند، در ادامه نشان داده‌ایم.

• فیلم آموزش رایگان فعل مضارع عربی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان فعل مضارع در عربی زبان قرآن ۲ فرادرس
• فیلم آموزش رایگان قواعد فعل نهی در عربی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان قواعد فعل امر دوم شخص در عربی فرادرس
• فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس
• فیلم آموزش مروری بر نحو ۱ فرادرس

مخاطبانی که می‌خواهند علاوه‌بر فعل‌ها، سایر موضوعات و مباحث زبان عربی را هم یاد بگیرند، حتماً به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنند.

• مجموعه فیلم‌های آموزش عربی دوره متوسطه فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش زبانی عربی مقدماتی تا پیشرفته فرادرس

تفاوت ادوات جزم و ادوات نصب

هم ادوات جزم و هم ادوات نصب، قبل از فعل‌های مضارع قرار می‌گیرند و تغییراتی را در اعراب آن‌ها به وجود می‌آورند. با این تفاوت که ادوات جزم، فعل مضارع بعد از خود را مجزوم می‌کنند اما ادوات نصب، فعل مضارع بعد از خود را به‌صورت فعل مضارع منصوب درمی‌آورند.

در جدول زیر، مهم‌ترین ادوات جزم و نصب را مشخص کرده‌ایم. برای یادگیری بهتر ادوات نصب و جزم، توصیه می‌کنیم از فیلم آموزش زبان قرآن ۲ پایه یازدهم رشته ادبیات علوم انسانی فرادرس کمک بگیرید.

ادات ناصبه و جازمه، نه‌تنها در ظاهر با یکدیگر متفاوت‌اند، بلکه از نظر کاربرد نیز با هم تفاوت دارند. در ابتدای این بخش، به‌طور کلی گفتیم که ادات جزم، فعل مضارع بعد از خود را مجزوم می‌کنند اما ادات نصب، فعل بعد از خود را منصوب می‌کنند. اما چگونه؟ چطور تشخیص بدهیم که فعل مورد نظر منصوب یا مجزوم شده است؟

پاسخ این است که باید به انتهای فعل دقت کنیم و نکته‌های زیر را هم به خاطر داشته باشیم:

• در صیغه‌هایی که دارای اعراب ظاهری هستند، اگر حرکت حرف آخر فعل، ساکن (ـْ) باشد، به این معناست که فعل مجزوم شده است. اگر حرکت حرف آخر فتحه (ـَ) باشد، یعنی فعل مورد نظر منصوب شده است.
• صیغه‌هایی که دارای نون عوض رفع هستند، چه مجزوم بشوند و چه منصوب بشوند، نون از انتهای آن‌ها حذف می‌‌شود. در این حالت، برای تشخیص منصوب یا مجزوم بودن آن‌ها باید به ادات قبل از فعل یا معنای آن در جمله توجه کنید.
• فعل‌های صیغه‌های جمع مؤنث غائب و مخاطب، چه مجزوم بشوند و چه منصوب بشوند، تغییری نمی‌کنند. برای اینکه تشخیص بدهید آیا مجزوم شده‌اند یا منصوب هستند، باید به ادات قبل از آن‌ها و همچنین معنایشان دقت کنید.

برای اینکه نکته‌های بالا را بهتر یاد بگیرید، دو مثال را در ادامه بررسی می‌کنیم.

در مثال اول، از ادات جزم استفاده شده است. در این مثال، انتهای نخستین فعل، علامت سکون گرفته است. در فعل دوم، نون عوض رفع حذف شده است و فعل با توجه به ادات جزم قبل از آن، به‌صورت ماضی نقلی منفی ترجمه شده است.

در فعل سوم، نون حذف نشده است اما از ترجمه فعل مضارع (به‌صورت ماضی نقلی منفی) مشخص است که این فعل بعد از ادات جزم آمده است.

در مثال دوم، هز سه فعل با استفاده از ادات نصب «حتی»، منصوب شده‌اند. در این مثال، انتهای فعل اول، علامت فتحه آمده است. نون از انتهای فعل دوم حذف شده‌ است و فعل مضارع به‌صورت مضارع التزامی ترجمه شده است.

در مثال سوم نیز اگرچه نون حذف نشده است اما از ترجمه فعل به این نکته پی می‌بریم که قبل از آن، ادات نصیب آمده است.

سؤالات متداول

در این بخش و در ادامه نکته‌های قبلی، به سراغ سؤال‌های متداول می‌رویم و نکته‌های تکمیلی را در مورد مبحث ادوات جزم در عربی، به‌صورت پرسش و پاسخ بیان می‌کنیم.

آیا لا فقط به‌عنوان لای ناهیه و لای نافیه کاربرد دارد؟

خیر، «لا» کاربردهای گوناگونی دارد. به‌طور مثال، این حرف می‌تواند به‌عنوان «لای نفی جنس»، در جمله‌های اسمیه به کار برود.

برای آشنایی با «لا» و انواع آن می‌توانید به مطلب زیر مراجعه کنید.

آیا «ما» فقط به‌عنوان ادات شرط جازمه به کار می‌رود؟

خیر، «ما» نقش‌های متنوعی در زبان عربی دارد. به‌عنوان مثال می‌تواند به‌عنوان موصول در جمله به کار برود یا به‌عنوان نشانه نفی، قبل از فعل ماضی بیاید.

در مطلب زیر، انواع ما و کاربردهای آن به‌طور مفصل آموزش داده شده‌اند.

تمرین ادوات جزم در عربی

در بخش‌های پیشین، با ادوات جزم در عربی و روش تشخیص آن‌ها آشنا شدید. در ادامه این مطلب، تمرین‌هایی ارائه شده است که با پاسخ دادن به آن‌ها، هم دانسته‌های خود را مرور می‌کنید و هم سطح یادگیری خود را می‌سنجید.

تمرین‌های این بخش به دو قسمت تقسیم می‌شوند. در ادامه، روش پاسخگویی به تمرین‌های هر قسمت را توضیح داده‌ایم.

تمرین ادوات جزم بخش اول

فعل‌های مضارع زیر را با توجه به ادوات جزمی که قبل از آن‌ها و در پرانتز آمده است، به‌صورت مجزوم درآورید.

تمرین ادوات جزم بخش دوم

در این بخش، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌‌ای را مشاهده می‌کنید. برای پاسخگویی به آن‌ها، فقط لازم است یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. بعد از پاسخ دادن به هر سؤال، با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب» می‌توانید پاسخ درست را مشاهده کنید.

با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، پاسخ تشریحی هر سؤال نشان داده می‌شود. بعد از اینکه به تمامی سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌‌شود. بعد از کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده خواهید کرد.

جدول خلاصه ادوات جزم در عربی

انواع ادوات جزم در عربی و کاربرد هرکدام از آن‌ها را در بخش‌های مختلف این مطلب از مجله فرادرس بررسی کردیم. خلاصه‌ای از این مبحث در جدول زیر نشان داده شده است.