آشنایی با آناتومی پا – راهنمای کامل و تصویری

پا بخش انتهایی اندام‌های تحتانی و مجموعه‌ای از بافت‌های پیوندی، استخوان‌ها و عضله اسکلتی است. پاشنه پا از استخوان‌های نامنظمی تشکیل شده که از یک طرف با استخوان‌های بلند ساق پا مفصل قوزک را تشکیل می‌دهد و از طرف دیگر به استخوان‌های کف پا وصل می‌شوند. استخوان‌های کف پا، با استخوان‌های انگشت مفصل تشکیل می‌دهند. بین استخوان‌های کف پا و استخوان‌های انگشت ماهیچه‌های اسکلتی وجود دارد که انقباض آن‌ها به حرکت پا کمک می‌کند. این بخش از اندام تحتانی به‌وسیله شاخه‌های انتهایی اعصاب و رگ‌های خونی ساق پا تغذیه می‌شود. در این مطلب از مجله فرادرس آناتومی پا را توضیح می‌دهیم.

در بخش ابتدایی این مطلب تعداد، شکل و موقعیت استخوان‌های مچ، کف و انگشتان پا را به طور کامل بررسی می‌کنم و در بخش‌های بعدی رباط، تاندون، فاسیا و ماهیچه‌های پا را توضیح می‌دهیم. پس از آشنایی با آناتومی پا در انتهای مطلب جریان خون و فیبرهای غصبی این بخش از اندام تحتانی را بررسی خواهیم کرد.

آناتومی پا

اندام‌های تحتانی از تعداد زیادی استخوان، ماهیچه، رباط و مفصل‌های بین استخوانی، رگ‌های خونی و فیبرهای عصبی تشکیل شده است که وزن کل بدن را تحمل کرده و به حرکت کمک می‌کنند. این اندام به سه بخش ران، ساق و پا تقسیم می‌شود. پا و مچ پا بخش‌های انتهایی اندام‌های تحتانی است که ۲۸ استخوان، ۳۳ مفصل، ۱۱۲ رباط، ۱۳ عضله خارجی و ۲۱ عضله داخلی در تشکیل ساختار و عملکرد آن شرکت می‌کنند. استخوان‌های درشت‌نی و نازک‌نی ساق به‌وسیله مفصل مچ پا به پا متصل می‌شوند. پا به سه بخش پشتی، میانی و جلویی تقسیم می‌شود.

فیلم آموزش آناتومی اندام تحتانی + مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

بخش پشتی (Hindfoot) زیر مفصل مچ قرار دارد و از استخوان‌های پاشنه پا تشکیل شده است. بخش میانی از پنج استخوانی تشکیل شده که بین پاشنه و انگشتان قرار می‌گیرند. بخش جلویی از استخوان‌های انگشت تشکیل شده است. این استخوان‌ها به همراه بافت ماهیچه و پیوندی شکل پا و خمیدگی‌های آن را می‌سازند. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس آناتومی پا و اجزای مختلف هر یک از این بخش‌ها را توضیح می‌دهیم.

استخوان های پا

استخوان‌های مچ و کف پا بخش مهمی از آناتومی پا هستند. استخوان‌های قوزک یا «تالوس» (Talus) و پاشنه یا «کالکانوس» (Calcaneus) بخش پشتی پا، استخوان‌های قایقی یا «ناویکولار» (Navicular)، مکعبی یا «کیوبوئید» (Cuboid) و میخی یا «کونئیفرم» (Cuneiform) بخش میانی پا و استخوان‌های کف‌پایی یا «متاتارسال» (Metatarsals) و بند انگشت یا «فالانکس» (Phalanges) بخش جلویی پا را می‌سازند. همچنین استخوان‌های پا را می‌توان به سه گروه مچی یا «تارسال» (Tarsals)، متاتارسال و فالانکس تقسیم‌بندی کرد.

• ناحیه تارسال: این ناحیه از هفت استخوان با شکل نامنظم تشکیل شده که بر اساس نزدیکی به ساق پا در سه ردیف نزدیک، میانی و دور قرار می‌گیرند.
  • تالوس و کالکانوس استخوان‌های بخش نزدیک تارسال هستند. تالوس بالاترین استخوان مچ پا است که در سطح بالایی با استخوان‌های درشت‌نی و نازک‌نی ساق مفصل مچ پا، در سطح پایینی با استخوان کالکانوس مفصل سابتالار و در سطح جلویی با استخوان ناویکولار مفصل تالوناویکولار را تشکیل می‌دهد. وظیفه اصلی تالوس انتقال وزن بدن از درشت‌نی به کالکانوس است. عرض بیشتر بخش جلویی نسبت به بخش پشتی در این استخوان به افزایش استحکام مچ پا کمک می‌کند. کالکانوس بزرگ‌ترین استخوان ناحیه تارسال است که علاوه بر مفصل تالوس در سطح بالایی، در سطح پایینی با استخوان کیوبوئید مفصل تشکیل می‌دهد.
  • بخش میانی ناحیه تارسال از یک استخوان ناویکولار تشکیل شده که در سطح پشتی با استخوان تالوس، در سطح پشتی با سه استخوان کونئیفرم و در سطح جانبی با استخوان کیوبوئید مفصل تشکیل می‌دهد. تاندون پشتی درشت‌نی به سطح پایینی (کف پایی) استخوان ناویکولار وصل می‌شود.
  • استخوان کیوبوئید و سه استخوان کونئیفرم در بخش دور ناحیه تارسال قرار دارند. استخوان مکعبی جلوی تالوس و پشت استخوان‌های متاتارسال چهارم و پنجم قرار دارد. تاندون عضله بلند نازک‌نی از شیار سطح پایینی این استخوان عبور می‌کند. سه استخوان کونئیفرم (میانی، وسطی و جانبی) در سطح پشتی با استخوان ناویکولار و در سطح جلویی با استخوان‌های متاتارسال مفصل تشکیل می‌دهد. شکل این استخوان‌ها خمیدگی عرضی پا (بین پاشنه و متاتارسال) را می‌سازد. ماهیچه جلویی درشت‌نی، بخشی از ماهیچه پشتی درشت‌نی و ماهیچه بلند نازک‌نی به استخوان کونئیفرم میانی و ماهیچه خم‌کننده شست پا به کونئیفرم جانبی متصل است.
• ناحیه متاتارسال: این ناحیه از پنج استخوان تشکیل شده که از سمت میانی (داخلی) به جانبی (خارجی) شماره‌گذاری شده و از برآمدگی سر، گردن، ناحیه شفت و قاعده تشکیل می‌شوند. سطح قاعده‌ای این استخوان‌ها با استخوان‌های کونئیفرم و کیوبوئید مفصل تارسومتاتارسال و سر این استخوان‌ها با اولین استخوان بند انگشت، مفصل متاتاروفالانکس را تشکیل می‌دهند. به علاوه هر استخوان متاتارسال در سطح جانبی با استخوان‌ کناری خود مفصل اینترمتاتارسال را می‌سازد.
• ناحیه فالانکس: استخوان‌های ناحیه فالانکس مثل استخوان‌های منتارسال از یک سر، ناحیه شفت و قاعده تشکیل شده‌اند. این استخوان‌ها انگشتان پا را می‌سازند. بزرگ‌ترین انگشت پا (شست) از دو استخوان فالانکس و بقیه انگشتان از سه استخوان تشکیل شده است. این استخوان‌ها در مفصل‌های اینترفالانکس به هم متصل شده و بر اساس نزدیکی به متاتارسال به سه دسته نزدیک، وسطی و دور تقسیم می‌شود.

بافت پیوندی پا

در بخش قبلی تعداد، شکل و ارتباط استخوان‌ها در آناتومی پا را توضیح دادیم. این استخوان‌ها مثل سایر استخوان‌های بدن به‌وسیله بافت پیوندی کنار هم نگه داشته می‌شوند. رباط‌ها، تاندون‌ها و رتیکولوم، بافت پیوندی رشته‌ای هستند که قسمت‌های مختلف پا را به هم وصل می‌کنند. بیش از ۳۰ رباط بین استخوان‌های پا وجود دارد. «غشای پیوندی کف پا» (Plantar Fascia)، رباط کف پا و «رباط کالکانوکیوبوئید» (Calcaneocuboid Ligament) سه رباط اصلی پا هستند.

غشای پیوندی کف پا، بلندترین رباط این بخش از اندام تحتانی است که بین کالکانوس و استخوان‌های فالانکس قرار دارد و به تشکیل گودی کف پا کمک می‌کند. به علاوه کشیدگی و انقباض این بافت به حفظ تعادل در راه رفتن کمک می‌کند. رباط کف پا، کالکانوس را به ناویکولار وصل کرده و بخشی از سطح کف‌پایی تالوس را می‌پوشاند. رباط کالکانوکیوبوئید، کالکانوس را به استخوان کیوبوئید وصل کرده و در تشکیل گودی کف پا به غشای پیوندی کمک می‌کند. تاندون آشیل، تاندون اصلی پا است که از ادغام تاندون ماهیچه‌های گاستروکنمیوس و نعلی ساق پا تشکیل و به برآمدگی استخوان پاشنه پا وصل می‌شود.

دو دسته رباط‌های اصلی در سمت میانی و جانبی استحکام مفصل مچ پا را افزایش می‌دهد. رباط‌های میانی یا دلتوئید برآمدگی میانی بخش دیستال درشت‌نی را به استخوان‌های تالوس، کالکانوس و ناویکولار وصل می‌کند. این رباط‌ها چرخش مفصل مچ پا را محدود می‌کند. رباط جانبی از برآمدگی جانبی بخش دیستال استخوان نازک‌نی به کالکانوس و سطح جانبی و پشتی تالوس وصل می‌شود. در مفصل کپسولی سابتالار، سه رباط خارجی (پشتی، میانی و جانبی) و رباط بین استخوان‌های تالوس و کالکانوس، به افزایش استحکام مفصل کمک می‌کنند.

رتیکولوم بافت فیبروزی محکم و صفحه‌ای است که در اندام‌های مختلف به ویژه مچ دست و پا تاندون‌ها را کنار هم نگه می‌دارد. رتیکولوم بازکننده از دو بخش بالایی و پایینی تشکیل شده است که روی تاندون‌های ماهیچه بلند بازکننده انگشتان، ماهیچه بلند بازکننده شست و ماهیچه پشتی درشت‌نی قرار دارد. رتیکولوم خم‌کننده سمت میانی پا روی تاندون ماهیچه‌های خم‌کننده قرار دارد.

ماهیچه ها در آناتومی پا

دو دسته ماهیچه اسکلتی به شکل‌دهی و حرکت پا کمک می‌کنند. ماهیچه‌های خارجی از بخش‌های مختلف ساق پا شروع شده و قسمتی از آن وارد پا می‌شود. ماهیچه‌های داخلی در ناحیه تارسال، متاتارسال و بین انگشتان پا قرار دارند. «ماهیچه کوتاه بازکننده انگشتان» (Extensor Digitorum Brevis) ماهیچه کوچک و باریکی است که زیر تاندون بازکننده بلند پا قرار دارد. این ماهیچه از استخوان کالکانوس رتیکولوم بازکننده پایینی شروع شده و به‌وسیله تاندون بازکننده بلند به چهار انگشت غیر از شست وصل می‌شود. انقباض این ماهیچه به باز شدن چهار انگشت پا کمک می‌کند.

فیلم آموزش آناتومی اندام تحتانی + مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

«ماهیچه کوتاه بازکننده شست» (Extensor Hallucis Brevis) از بخش میانی ماهیچه بازکننده انگشتان جدا شده و به قاعده استخوان بند اول شست (فالانکس نزدیک) وصل می‌شود. انقباض این ماهیچه به باز شدن شست کمک می‌کند.

ماهیچه‌های دورکننده شست، ماهیچه کوتاه خم‌کننده انگشتان و ماهیچه دورکننده انگشت کوچک (انگشت پنجم) اولین لایه از ماهیچه‌های داخلی کف پا هستند که زیر غشای پیوندی کف پا قرار دارند. ماهیچه کوتاه خم‌کننده انگشتان در بخش میانی پا قرار دارد. این ماهیچه از برآمدگی کالکانوس، رتیکولوم خم‌کننده و غلاف پیوندی کف پا شروع و به قاعده استخوان بند اول شست وصل می‌شود. انقباض این ماهیچه به خم شدن شست و دور شدن آن از سایر انگشتان کمک می‌کند. ماهیچه کوتاه خم‌کننده انگشتان در مرکز کف پا بین غلاف پیوندی و تاندون ماهیچه بلند خم‌کننده انگشتان قرار دارد.

این ماهیچه از برآمدگی میانی کالکانوس شروع شده و به فالانکس وسطی انگشتان دوم تا پنجم وصل می‌شود. ماهیچه دورکننده انگشت کوچک در بخش جانبی پا قرار دارد. این ماهیچه از برآمدگی‌های میانی و جانبی کالکانوس شروع شده و به قاعده فالانکس نزدیک انگشت پنجم وصل می‌شود.

ماهیچه‌های کرمی یا «لومبریکال» (Lumbrical) و «مربعی» (Quadratus Plantae) لایه دوم ماهیچه‌های کف پا هستند. ماهیچه مربعی از برآمدگی میانی و جانبی سطح پایینی استخوان کالکانوس شروع شده و به تاندون ماهیچه بلند خم‌کننده وصل می‌شود. چهار ماهیچه کرمی کف پا از تاندون ماهیچه‌های بلند خم‌کننده انگشتان شروع شده و به «غلاف پیوندی تاندون ماهیچه‌های بازکننده انگشت» (Extensor Hoods) متصل می‌شود.

«ماهیچه کوتاه خم‌کننده شست» (Flexor Hallucis Brevis)، «ماهیچه نزدیک‌کننده شست» (Adductor Hallucis) و «ماهیچه کوتاه خم‌کننده انگشت کوچک» (Flexor Digiti Minimi Brevis) زیر ماهیچه‌های داخلی قبلی قرار دارند. ماهیچه کوتاه خم‌کننده شست دو سر دارد. سر جانبی این ماهیچه از سطح کف پایی استخوان کیوبوئید و کونئیفرم جانبی و سر میانی آن از تاندون ماهیچه پشتی درشت‌نی شروع می‌شود. دو سر ماهیچه با هم ادغام شده و به قاعده استخوان بند اول شست وصل می‌شوند. انقباض این ماهیچه به خم‌شدن شست در مفصل متاتارسوفلانکس (بین استخوان متاتارسال و بند اول انگشت) کمک می‌کند.

ماهیچه نزدیک‌کننده شست سمت جانبی ماهیچه کوتاه خم‌کننده شست قرار دارد. یک سر این ماهیچه از رباط‌های مفصل متاتارسال و سر دیگر آن از قاعده استخوان‌های متاتارسال دوم، سوم و چهارم شروع می‌شود. فیبرهای ماهیچه‌ای هر دو سر به قاعده استخوان بند اول شست متصل می‌شود. ماهیچه کوتاه خم‌کننده انگشت کوچک زیر استخوان متاتارسال پنجم قرار دارد. این ماهیچه از قاعده متاتارسال پنجم شروع شده و به استخوان بند اول انگشت پنجم وصل می‌شود.

ماهیچه‌های بین‌استخوانی عمقی‌ترین ماهیچه‌های داخلی پا هستند که به انواع کف‌پایی یا پلانتر و دورسال تقسیم می‌شوند. سه ماهیچه کف‌‌پایی و چهار ماهیچه دورسال در این بخش قرار دارند. هر ماهیچه کف‌پایی از سمت میانی استخوان‌های متاتارسال سوم تا پنجم شروع شده و به سمت میانی استخوان‌های فالانکس سوم تا پنجم وصل می‌شود. هر ماهیچه دورسال از دو استخوان متاتارسال شروع شده و به استخوان‌های بند انگشت وصل می‌شود.

اولین ماهیچه دورسال از قاعده استخوان‌های متاتارسال اول و دوم شروع شده و به سمت میانی فالانکسِ نزدیک (بند اول) دومین انگشت وصل می‌شود. سه ماهیچه دیگر به سمت میانی فالانکس نزدیک انگشت‌های دوم تا چهارم وصل می‌شود.

آناتومی رگ های خونی پا

خون بافت‌های مختلف پا به‌وسیله سرخرگ‌های دورسالیس پدیس (انشعاب سرخرگ قدامی درشت‌نی) و سرخرگ خلفی درشت‌نی تامین می‌شود. سرخرگ خلفی درشت‌نی پس از عبور از کانال تارسال (فضای کوچکی بین تالوس، کالکانوس و درشت‌نی و رتیکولوم خم‌کننده) در کف پا به دو شاخه جانبی و میانی تقسیم می‌شود.

سرخرگ دورسالیس پدیس پس از عبور از بخش دورسال استخوان تالیس در کف پا به شاخه‌های متعددی تقسیم می‌شود. شاخه انتهایی این سرخرگ به سرخرگ جانبی کف پا متصل شده و قوس عمقی کف پا را تشکیل می‌دهد. انشعابات این قوس، خون بافت انگشتان را تامین می‌کند. سرخرگ دورسالیس پدیس به استخوان تالیس و بخش دورسال متاتارسال خونرسانی می‌کند.

سیاهرگ‌های عمقی پا کنار سرخرگ‌های اصلی قرار دارند و هم‌نام این رگ‌ها هستند. بخش اصلی خون سیاهرگی بافت‌های عمقی پا از قوس وریدی عمقی به‌وسیله سیاهرگ‌های میانی و جانبی کف پا به سیاهرگ‌های سطحی منتقل می‌شود. از ادغام انشعابات قوس وریدی در ساق پا، سیاهرگ قدامی درشت‌نی را تشکیل می‌شود. از ادغام سیاهرگ‌های کف پایی میانی و جانبی، سیاهرگ‌های پشتی درشت‌نی و سیاهرگ نازک‌نی تشکیل می‌شود.

خون بافت‌های سطحی به‌وسیله دو سیاهرگ سافنوس بزرگ و کوچک از پا خارج می‌شود. سفانوس بزرگ از ادغام قوس وریدی با سیاهرگ عمقی انگشت شست و سفانوس کوچک از ادغام قوس وریدی با سیاهرگ عمقی انگشت پنجم تشکیل می‌شود. سفانوس بزرگ از سمت میانی و سفانوس کوچک از پشت ساق پا، خون سیاهرگی را به بخش‌های بالایی منتقل می‌کند.

اعصاب در آناتومی پا

ماهیچه‌ها و پوست قسمت‌های مختلف پا به‌وسیله انشعابات عصب درشت‌نی، عصب نازک‌نی، عصب ساق پا یا «سورال» (Sural Nerve) و «اعصاب سافنوس» (Saphenous Nerves) عصب‌رسانی می‌شود. عصب درشت‌نی از کانال تارسال وارد پا می‌شود. شاخه‌های تغذیه‌کننده پاشنه قبل عبور از رتیکولوم خم‌کننده از این عصب جدا می‌شود. این عصب در قوزک میانی به دو شاخه عصب میانی و جانبی کف پا تقسیم می‌شود.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

فیبرهای حسی عصب میانی کف پا اطلاعات حسی دو-سوم پوست جلویی کف پا، از انگشت اول تا نیمه انگشت چهارم را دریافت می‌کنند. فیبرهای حرکتی این اعصاب با ماهیچه‌های دورکننده شست، ماهیچه کوتاه خم‌کننده انگشت، ماهیچه کوتاه خم‌کننده شست و اولین ماهیچه کرمی سیناپس دارد. فیبرهای حرکتی عصب جانبی کف پا با تمام ماهیچه‌های داخلی پا (به جز ماهیچه‌های دورکننده شست، ماهیچه کوتاه خم‌کننده انگشت، ماهیچه کوتاه خم‌کننده شست و اولین ماهیچه کرمی) سیناپس می‌دهد. فیبرهای حسی این عصب پیام عصبی بخش کوچکی از پوست دو-سوم جلویی پا بین نیمه انگشت چهارم و انگشت پنجم را دریافت می‌کند. عصب پاشنه‌ای یکی دیگر از شاخه‌های انتهایی عصب درشت‌نی است که پیام حسی پوست پاشنه پا را دریافت می‌کند.

عصب عمقی نازک‌نی، موازی تاندون‌های ماهیچه بلند بازکننده شست وارد پا می‌شود. شاخه‌های این اعصاب با ماهیچه کوتاه بازکننده انگشت و ماهیچه‌های دورسال انگشت دوم سیناپس دارد. شاخه‌های حسی این اعصاب پیام عصبی پوست انگشتان اول و دوم را دریافت می‌کند. عصب سطحی درشت‌نی با عبور از غشاهای پیوندی وارد بخش‌های رویی پا می‌شود. شاخه‌های حسی این اعصاب پیام عصبی بخش‌های مختلف پوست روی پا به جز پوست بین انگشت اول و دوم، و پوست لبه جانبی پا را دریافت می‌کند. عصب سورال شاخه پوستی عصب درشت‌نی است که با عبور از غشای پیوندی پا به سمت قوزک جانبی حرکت می‌کند. شاخه‌های انتهایی این اعصاب پیام حسی پوست سمت جانبی پا و پوست بخشی از انگشت پنجم را دریافت می‌کند. عصب سافنوس شاخه پوستی عصب فمورال است که شاخه‌های انتهایی آن پیام عصبی را از پوست ناحیه تارسال دریافت می‌کند.

سوالات متداول آناتومی پا

در این بخش از مطلب مجله فرادرس به تعدادی از سوالات متداول پیرامون آناتومی با پاسخ می‌دهیم.

سندروم کانال تارسال چیست؟

کانال تارسال محل ورود بخشی از اعصاب و رگ‌های ساق به پا است که دیواره آن از استخوان‌ها و رباط‌های مچ پا تشکیل شده است. سندروم کانال تارسال زمانی ایجاد می‌شود که اعصاب درشت‌نی در این کانال به دلیل صافی کف پا، پیچ‌خوردگی مچ، بیماری‌های آتروز و دیابت، کیست گانگلیونی یا التهاب تاندون‌ها تحت فشار قرار می‌گیرد.

آرتروز مچ پا چیست؟

به طور کلی آرتروز بیماری است که منجر به ایجاد التهاب و تورم در مفاصل بدن و بافت اطراف آن می‌شود. این بیماری به تدریج غضروف بین مفاصل را از بین برده و منجر به محدود شدن حرکت می‌شود. آرتروز مچ پا مفاصل بین استخوان مچ با درشت‌نی و نازک‌نی، استخوان‌های مچ با هم و استخوان‌های انگشتان با متاتارسال را از بین می‌برد.