نثر مسجع چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین

نثر مسجع یا نثر آهنگین نوعی نثر است که در آن، کلمه‌های هم‌قافیه و هم‌وزن یا یکی از این‌ها به کار رفته است و به این دلیل حالتی شعرگونه پیدا کرده است. مانند «خزانه مروت و شفقت بود.» از «عطار» که در آن، دو کلمه «مروت» و «شفقت» هم‌وزن و هم‌قافیه هستند و سجع ساخته‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم نثر مسجع چیست و پس از آشنایی با انواع مختلف آن، راه شناسایی انواع سجع و روش تشخیص آن را از جناس بررسی می‌کنیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم تا میزان یادگیری خود در مورد آرایه سجع در متن‌های فارسی بسنجید.

نثر مسجع چیست؟

نثر مسجع نوعی نثر آهنگین است که در آن، کلمه‌های هم‌وزن یا هم‌قافیه یا هر دو این‌ها به کار رفته‌اند و به همین دلیل، آهنگین و مانند شعر شده است. برای مثال، این عبارت از «خواجه عبدالله انصاری»، نمونه‌ای از نثر مسجع است: «الهی هر که تو را شناخت و علم مهر تو افراخت هر چه غیر از تو بود بینداخت.». افعال جمله‌های موجود در این عبارت و برخی از دیگر کلمات آن، آرایه سجع را ساخته‌اند پس این نثر مسجع است. در کادر زیر نیز نمونه دیگری از نثر مسجع را می‌بینید.

 

پیشنهاد می‌کنیم که برای آشنایی با سجع و یادگیری بهتر انواع آن، از فیلم آموزش رایگان آموزش سجع و انواع آن در علوم و فنون ۱ فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر قرار داده‌ایم.

مثال نثر مسجع

در جدول زیر، نمونه‌هایی از نثر مسجع را با هم بررسی می‌کنیم و در ادامه به معرفی انواع نثرهای موجود در زبان فارسی می‌پردازیم.

انواع نثر مسجع

تا اینجا متوجه شدیم که نثر مسجع چیست و در جدول زیر می‌توانید انواع سجع در سطح کلمه و در سطح جمله را ببینید. در ادامه این متن، هرکدام از این سجع‌ها را به‌طور جداگانه و با مثال‌های بیشتری از نثر فارسی بررسی می‌کنیم.

نکته: در مبحث وزن کلمات، شکل نوشتاری واژه‌‌ها مورد توجه نیست و آنچه اهمیت دارد، تلفظ و خوانش واژه‌ها است. به همین دلیل، دو واژه «ماندند» و «خواندند» در مثال اول جدول بالا، هم‌وزن هستند. زیرا «و» موجود در فعل «خواندند»، خوانده نمی‌شود. در مطب زیر از مجله فرادرس، به طور مفصل درباره سجع و انواع آن، توضیح داده‌ایم.

یادگیری محاسبه تعداد و کیفیت هجا در سجع

هجا همان بخش است و هجابندی یا بخش‌بندی کلمه‌ها را در سال‌های ابتدایی ورود به مدرسه آموخته‌ایم، هجا‌ها از واج‌های صامت‌ و مصوتی ساخته می‌شوند که ترتیب قرار گرفتن آن‌ها در کنار هم، کیفیت یا بلندی و کوتاهی آن هجا را تعیین می‌کند. در جدول زیر، توضیح داده‌ایم که هجاهای کلمات، تحت چه شرایطی کوتاه یا بلند هستند.

نکته: صامت‌ها، حروف الفبای فارسی و همزه (ء) هستند. مصوت‌های کوتاه «-َ، -ِ، -ُ» و مصوت‌های بلند نیز «آ، او، ای» هستند. هجای کشیده نیز در حکم هجای بلند است.

یادگیری نثر مسجع در فارسی هفتم

تا اینجا یاد گرفتیم نثر مسجع چیست و چه انواعی دارد اما برای شناسایی درست این آرایه ادبی در نثر و نظم فارسی، باید به مباحث دستور زبان چون انواع واج، واژه‌ها و... آشنا باشیم. علاوه بر این، باید آرایه‌های دیگری چون جناس را نیز یاد گرفته باشیم تا در شناسایی این دو آرایه از یکدیگر، دچار مشکل نشویم. به همین دلیل در این بخش از مطلب، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس که در یادگیری مباحث مورد نیاز در سجع به شما کمک می‌کنند را آورده‌ایم.

• فیلم آموزش رایگان سجع در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس

فیلم‌های آموزشی زیر، همراه با نمونه سؤال‌های مختلف و پاسخ آن‌ها هستند:

• فیلم آموزش علوم و فنون ۱ فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ۲ فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ۳ فرادرس

همچنین پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل‌تر مباحث مختلف درس علوم و فنون ادبی، ادبیات فارسی و دیگر درس‌های خود، از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش علوم انسانی دوره متوسطه فرادرس

انواع سجع در نثر مسجع

تا اینجا یاد گرفتیم نثر مسجع چیست اما باید با انواع سجع نیز آشنا بشویم تا بتوانیم سجع موجود در نثرهای مختلف را شناسایی کنیم. سجع از نظر اینکه تعداد و کیفیت هجاهای (کوتاهی و بلندی) واژه‌ها، چگونه باشد یا چگونه در چند جمله‌ به کار رفته باشند، به انواع زیر تقسیم می‌شود.

• متوازی
• مطرف
• متوازن
• ترصیع
• موازنه
• تضمین المزدوج
• مزدوج

در ادامه هرکدام از موارد بالا را با مثال بررسی می‌کنیم اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بیشتر آرایه سجع و انواع آن از فیلم آموزش علوم وفنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

انواع سجع از نظر قافیه و وزن

واژه‌هایی که سجع می‌سازند از نظر تعداد و کیفیت هجاهایشان و از نظر هم‌قافیه بودن یا نبودن، با هم تفاوت دارند و به همین خاطر، سجع‌ها در سطح کلمه به انواع زیر تقسیم می‌شوند.

• متوازی
• مطرف
• متوازن

در ادامه هرکدام از این موارد را با مثال توضیح می‌دهیم.

سجع متوازی

اگر واژه‌های مسجع در یک نثر، هم‌وزن و هم‌قافیه باشند، بین آن‌ها سجع متوازی برقرار است. برای مثال کلمه‌های «رحمت» و «غفلت» می‌توانند سجع متوازی بسازند. این نوع سجع نسبت به دو نوع دیگر، ارزش ادبی بیشتری دارد. مثال زیر را ببینید.

مثال

در جدول زیر، سجع متوازی را در یک نثر، بررسی کرده‌‌ایم.

 

سجع مطرف

اگر واژه‌های سجع‌ساز، از نظر تعداد یا بلندی و کوتاهی هجاهایشان با هم تفاوت داشته باشند و فقط با یکدیگر هم‌قافیه باشند، سجع مطرف وجود دارد. برای مثال واژه‌های «رحمت (دوهجا)» و «شقاوت (سه هجا)» سجع مطرف می‌سازند. مثال زیر را ببینید.

مثال

در جدول زیر، نثر مطرف را در یک نثر نمونه بررسی کرده‌ایم تا بیشتر آن را درک کنید.

 

سجع متوازن

اگر کلمه‌های سجع‌ساز در یک متن، حروف آخر یکسانی نداشته باشند و فقط تعداد و کیفیت هجاهایشان یکی باشد، سجع متوازن ساخته‌اند. مانند دو واژه «علم» و «رحم» که می‌توانند نثر مسجع متوازن بسازند. مثال زیر را ببینید تا این نوع سجع را بهتر بشناسید.

مثال

در جدول زیر، سجع متوازن موجود در این نثر را بررسی کرده‌ایم. همانطور که می‌بینید، واژه‌های مسجع، هم قافیه نیستند و فقط تعداد و کیفیت هجاهایشان با هم برابر است.

 

نکته: بین کلمه‌های «عقل» و «فضل» در مثال بالا، سجع متوازی برقرار است زیرا این دو کلمه، هم‌قافیه و هم‌وزن هستند.

انواع سجع در جمله

هرکدام از سجع‌های متوازی، مطرف و متوازن، متناسب با نحوه قرارگیری در جمله‌های مختلف، انواع مختلفی از سجع را می‌سازند که در این بخش، آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.

• ترصیع
• موازنه
• تضمین المزدوج
• مزدوج

در ادامه همه موارد فهرست بالا را با مثال بررسی می‌کنیم اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر سجع و دیگر آرایه‌های ادبی از فیلم‌ آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

ترصیع

اگر بین کلمه‌های قرینه حداقل دو جمله، سجع متوازی (هم‌وزن و هم‌قافیه) برقرار باشد، سجع به کار رفته در نثر، ترصیع است و به آن نثر نیز، مرصّع (جواهر نشان شده) می‌گویند. مثال زیر را ببینید.

مثال

در جدول زیر، نمونه‌ای از ترصیع موجود در جمله‌ها را با هم بررسی می‌کنیم. همانطور که می‌بینید، حروف آخر و تعداد و کیفیت هجاهای کلمه‌های قرینه در این دو جمله، با هم یکسان است.

 

موازنه

اگر بین کلمه‌های قرینه در حداقل دو جمله، سجع متوازن وجود داشته باشد، موازنه (مماثله) شکل می‌گیرد. اگر سجع‌های متوازی و متوازن به‌صورت مخلوط در دو یا چند جمله استفاده شوند نیز، موازنه پیش می‌آید. مثال زیر را ببینید.

مثال

در جدول زیر، وجود موازنه در یک نثر نمونه را با هم برسی می‌کنیم.

 

تضمین المزدوج

اگر فعل‌های موجود در انتهای دو یا چند جمله در یک نثر، هم‌قافیه باشند، تضمین المزدوج یا اعنات القرینه ساخته شده است. ممکن است که سجع‌های بیشتری در این نثر وجود داشته باشد اما تفاوت این نوع سجع با ترصیع و موازنه در این است که سجع‌‌های به کار رفته در آن، به صورت نظیر به نظیر و قرینه نیستند.

مثال

در جدول زیر می‌توانید نمونه‌ای از تضمین المزدوج را در نثر فارسی ببینید.

 

مزدوج

مزدوج یا قرینه نوعی از سجع است که در آن، بین کلمه‌های قرینه دو یا چند جمله، تساوی نسبی هجایی برقرا باشد. یعنی لازم نیست که هجاهای کلمه‌های قرینه جمله‌ها از نظر تعداد و کیفیت، کاملاً یکسان باشند. مثال زیر را ببینید تا این نوع سجع را بهتر درک کنید.

مثال

در جدول زیر، نمونه‌ای از سجع مزدوج را در یک نثر نمونه بررسی کرده‌ایم.

 

تفاوت نثر مسجع با نثر دارای جناس

جناس در نظم و نثر، آرایه‌ای ادبی است که از آمدن دو واژه با ظاهر کاملاً یکسان و تفاوت در معنا، یا تفاوت بسیار جزئی در ظاهر کلمه‌ها، ساخته می‌شود و انواع آن را در جدول زیر‌ آورد‌ه‌ایم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری روش شناسایی جناس و انواعش از فیلم آموزش رایگان درس دهم از ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورد‌ه‌ایم، استفاده کنید.

مقایسه نثر مسجع با نثر دارای جناس

همانطور که در جدول بالا دیدید، بزرگترین تفاوت ممکن بین کلمه‌های سازنده جناس، تفاوت در یک حرف اضافه در یکی از آن‌ها است و این کلمه‌ها ظاهر بسیار مشابهی دارند اما برای ساخت آرایه سجع نیازی به این حد از شباهت بین واژه‌ها نیست و هم‌وزن یا هم‌قافیه بودن آن‌ها با هم کافی است. پس بین دو یا چند کلمه، می‌تواند هم آرایه جناس و هم آرایه سجع برقرار باشد اما این دو آریه لزوماً همراه همدیگر نیستند. مثال‌های جدول زیر را ببینید.

تشخیص نوع سجع در نثر مسجع

تا اینجا یاد گرفتیم که نثر مسجع چیست و انواع مختلف آن را نیز با مثال بررسی کردیم. در جدول زیر، نکته‌های مورد نیاز برای تشخیص نوع سجع در نثر مسجع را قرار داده‌ایم تا بتوانید با استفاده از آن، به‌راحتی نوع سجع را تشخیص دهید.

پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بهتر سجع و انواع آن، از فیلم آموزش رایگان سجع و انواع آن در فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

نمونه سؤال نثر مسجع

حالا که یاد گرفتیم نثر مسجع چیست و چه انواعی دارد، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، تمرین کنید. برای این کار، کافی است روی گزینه صحیح مورد نظر خود کلیک کنید و سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را ببینید. در ضمن با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید که در پایان تمرین و بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، می‌توانید امتیاز خود را ببینید.